Жастармен жумыс

    Көптеген  социологтар адам жасы тек «есептегіш», өмір сүрген 
жылдың көрсеткіші ретінде ғана қаралуы мүмкін еместігі туралы 
көзқарасты жақтайды. Оның жеке адамның даму процесінің 
динамикасын зерттеуде елеулі мәні бар. Әлеуметтік құрам, 
қажеттілік пен мүдде, мақсаттар мен өмір сүру жоспарлары, іс- 
әрекеттің нәтижелері мен перспективалар әрбір алдыңғы кезеңде 
дайындалады. Сондықтан зерттеушілер жеке тұлғаны бүкіл өмір 
бойындағы тұтастықта зерттеуді ұсынады. 

    Мәселе, әдетте, адам ең жоғарғы жетістіктерге  ересек шағында жететіндігіне қарамастан, осы жетістікке дайындық жастық шақта болатындығында. Сондықтан социологтар кульминацияның Спартаға, ал іс-әрекет спартасының жеке тұлғаны тәрбиелеу тарихына белгілі бір тәуелділігі бар екенін атап айтады.

    Адам  жасының қоғамдық функциялармен  байланыс идеясы ғылымда бірнеше рет атап көрсетілді. Ол адамньң өмір циклін әлеуметтік кезеңдендіру негізінде жатты. Адамның барлық өмір циклін біртұтас етіп байланыстыруға ұмтылыс А. Шопенгауэрдің «Адамның жастары туралы» еңбегінде нақты көрсетілген, онда ғалым өмір жолын екі қатарлы кезеңге бөледі, ал олардың әрқайсының өзіндік ерекшеліктері және белгілері бар.

    Аналогия  үшін ІПопенгауэр мифологиядағы құдайлардың аттарына сүйенді. Алғашқы онжылдықта Меркурий үстемдік жасайды, адам өмір жолымен тез және жеңіл жүреді, бірақ оның көңіл-күйі түрлі ұсақ-түйекке байланысты өзгермелі болады. Осы жылдардағы оқу, ойындар қозғалмалы. 20 жылдары махаббат құдайы Венераның патшалығы басталады, ол оның барлық тіршілігіне үстемдік жасайды. 30 жылдары оны Марс ауыстырады, ол адамға табандылық, батырлық, күш, батылдық, жауынгерлік әкеледі. Ол оны өжет болуға, тәуекелділікке шақырады. Адам 40 жасында Церердің үстемділік күшінде пайдалылыққа бас иеді. Веста оған үй ошағын береді, Паллада білім мен даналық сыйлайды, Юнона сияқты оның үйінде ханым-зайыбы билік жасайды. 50 жасында Юпитер билік көрсетеді, адам өзінің күшінен ләззат алады, ол тәжірибе мен білімге бай, беделге ие, басқаруға икемді. Бірақ 60 жылдары оның өмірінде Сатурн өзінің қорғасындай ауыртпашылығымен, баяулығымен және солғыңдығымен әсер ете бастайды.

    Шопенгауэр  өмірдің бірінші жартысының сипаты бақытқа ұмтылудың қанағаттаңдырылмауымен айқындалатынын, ал екінші жартысына тән ерекшелік – бақытсыздықтан қорықпау екенін айтады. Бұл ретте философ адамның оның жасына қатысты уақытты қабылдауындағы айырманы атап көрсетеді. Жасөспірім шақта сағаттың өтуі қарттық шақтағыдан гөрі ұзағырақ болады. Жастық шақта адам көптеген қауіп пен толқуды бастан кешіреді, оның көңіл-күйі масаттану  мен энтузиазмнен бастап жабырқаушылық пен көңілсіздікке дейін өзгеріп отырады. Қарттық шақта азапқа түсумен оның құмарлығы басылады, көңіл-күйі неғұрлым тұрақты және селқос болады, ал егер денсаулығы жақсы сақталса, онда адам аса ауыртпашылыққа тап болмайды, ол қамтамасыз етілгенін, қолайльлықты жақсы көреді, тыныштықты қалайды.

    Шопенгауэр  аса маңызды кезең ретінде жастық шаққа ерекше мән береді. Ғалым бәрі де адамдардың жасөспірім шақтың жылдарын қалай пайдаланатына қатысты екені атап керсетті. Есейген жылдары олар әлемге көбірек әсер ете алады, жетіле түседі, сыртқы әсерге бағьнбайды. Есейген шақ — іс-қимыл жасау және шығармашылық кезеңі, жасөспірім шақ — алғашқы масаттану және бірінші таным уақты. Жасөспірім шақ, жемісті тек жоғары бөлігі беретініне қарамастан, өнімін тек шыңы таным^: ағашының түбірі болып қалады.

    Қазіргі қоғам жүз, екі жүз жыл бұрынғыдай жастарға, оның мүдделеріне, құндылықтарына, іс-қимыл тәртібіне киім үлгісіне бір жақты қарамайды. Үлкен ұрпақ жастардың пікіріне, оның өзіне және оның проблемаларына тереңірек қарайды. Ал олар бүгін мүлдем қарапайым емес. Экономикалық белсенді тұрғындардың халықтың жалпы құрамындағы үлесінің төмендеуі неғұрлым қарқынды белігі – жастар есебінен болады. Бүгін жұмыспен қамту қызметіне өтініш жасайтындардың әрбір екіншісі жастардың өкілі 1(16-29 жас).

    Жоғарыда  айтып өткеніміздей, жастардың жартысынан азы ғана жұмыспен қамтылады. Сондықтан жастардың экономикалық іс-әрекеттегі үлесі халық шаруашылығында жұмыс істейтіндердің жалпы санының 24 процентін ғана құрайды. Жұмыссыз жастардың саны 1993 жылдың басында жұмыссыздардың жалпы санының 54 процентін құрады. Бүгінгі күні мемлекет тарапынан жағдайды өзгерту үшін үнемі әрекет жасалып отырса да бұл санның аса көп өзгерісі болмады. Осындай шаралардың бірі жастар кәсіпорыңдарын, кооперативтерді, құру, олар үшін салық жеңілдігін жасау көзделген жастардың кәсіпкерлігін мемлекеттік қолдау жөніндегі шаралар болды. Басқа да шараларда жеке тұрғын үй салуға және сатып алуға, жүруге жеңілдікті несиелер, жоғары білім алуға, жас отбасылары үшін арнайы қызмет құруға несиелер беру көзделді. Дегенмен жалпы экономикалық қиындықтар мемлекет мәлімдеген саясатты материалдық қамтамасыз етуге кедергі болды.

    Жастардың әлеуметтік және экономикалық жағдайының 
нашарлауы олардың әлеуметтік өмірдегі қылмыстық ұяларға одан 
әрі тартылуынъң басты себебі болуы мүмкін.

    Проблеманы  зерттеушілер 1990 жылдан бастап қылмысекрлер қатарьның жасарғанын атап керсетеді. Мысалы, бүгінгі күні Ресейде қылмыскерлердің жартысы (54 проценті) – 14 пен 30 жас арасыңдағы жастар, барлық қылмыскерлердің жетіден бір бөлігін 14|18 жастағы кәмелетке толмағандар құрайды. Қазақстанда тиісінше — 50,9 және 6,9 процент⁷⁵. 1999 жылы ҚР полиция қызметкерлері 148 мыңға жуық кәмелетке толмаған қылмыскерлерді ұстаған, бұл 1998 жылға қарағанда 10 мыңға көп. Жоғары оқу орындарының қылмыс жасаған студенттері 40 проценте жуық, ал мектеп, лицей және гимназиялардың оқушылары — 23 процентке көбейді. Жасөспірімдер жене жастар жасаған қылмыстың айрықша ерекшелігі соңғы жылдары жеке бас мақсатында болып отыр. Ұрлық, автокөлікті айдап кету, тонау, ұрып кету, бұзақылық - бұлар кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстың өзіндік «жиынтығы». Ең қорқыныштысы қылмыс өте аяусыздықпен жасалады. Мұндағы барынша «еңбек» электрондық бұқаралық ақпарат құралдарына тиесілі, олардың арналары бойынша жауыздық пен қатыгездік жаппай ағынмен беріледі. «Ең басты батырдың» жүйелі түрде гүлденуі өмірдің жетістіктеріне күшпен ғана қол жеткізетін жастардың сенімін қалыптастырады.

    Жасөспірімдердің  делинквенттік мінез-құлқы «ересек» қылмыстық мінез-құлықтың заңдылықтарына сәйкес келмейді. Жасөспірім істегенін жоққа шығармай, жиі түрде өзінің кішісін мойындайды немесе іс жүзінде жоққа шығармайтын құқықтық, тыйым салуды бұзады. Осыңдай мінез-құлықты түсіңдіру үшін бейтараптық теориясына жүгінеді, оның мәні жасөспірімнің өзіне қатысты жеңілдету жағдайларынын іс-әрекетін санасыз түрде кеңейтуге, өзінің әрекетін ақтауға және тіпті оның тиімділік элементтерін енгізуге ұмтылады. Сұраулар жасөспірімдердің көпшілігі өзінің қылмысыньң себебін сыртқы жағдайлардан көретіндігін айтады, құрылғандардың ширегі осыңдай жағдайда кім де болмасын осыған баратындығына сенімді. Келтірліген зиянды қате бағалау да жөн.

    Өзінің  мінез-құлқына осылайша қарау біршама  дәрежеде заңдық практиканың және құқықтық тәрбиенің ерекшеліктерімен негізделеді, бұл жасөспірім қылмыскерлерде өзіне жаза қолданылмайтыны туралы түсінікті қалыптастыруға жиі әкеп соғады және бұл қылмыстың «жасару» себептерінің бірі болып табылады. Рецидивтер ықтималдығы өсуде. «Жазаңызды өтеп келгеннен кейін қылмыс жасайсыз ба?» деген сұрақтың жауабы да қарапайым: «Жоқ» — деп сұралғандардың тек 45% ғана жауап берді, «Қалай боларын білмеймін» — деп кәмелетке толмаған қылмыскерлердің 32-сі жауап берді.

    «Жастар таңдауы» ұйымының тең төрайымы А.Хаматдинованың айтуынша, қазіргі таңда Қазақстан жастарының 15 проценті ғана тұрғын үймен қамтамасыз етілген. Жастардың 5 проценті ата-анасы сатып әперген үйде тұрады. «Мәселенің түйіні жастарға тұрғын үй сатып алу немесе оны салып алуға несие беру тетіктерінің қалыптаспауында жатыр»,- деді А.Хаматдинова /1/.

    «Жастар таңдауы» ұйымы жас отбасыларға  жеңілдетілген несие беру мүмкіндігін  қарастыруды ұсынады. Қазіргі тұрғын үй бағасы мен жоғары несие ставкасы жастардың басым бөлігіне ипотекалық несие беру жүйесінің қызметін тұтынуға мүмкіндік бермей отыр. Осы орайда А.Хаматдинова жас отбасыларға тұрғын үй сатып алуға 40 жылға дейінгі мерзімге 6-8 проценттік өсіммен несие беретін АҚШ-ты мысалға келтірді.

    «Қазақстан  ипотекалық компаниясы» ЖАҚ төрағасының  орынбасары Нұрлан Тоқабаевтың түсініктемесіне  жүгінсек, елімізде қазір ипотекалық несие 15 жылға 13 проценттік үстеме сыйақымен  беріледі. Оның айтуынша, Қазақстан  ипотекалық компаниясы несие мерзімін 20 жылға дейін ұзартуға, соның  нәтижесінде несие ставкасын  төмендетуге қадамдар жасауда. Демек, қазақстандық жастар үшін де ипотека  қызметін тұтынатын мерзім жақын, деді Н.Тоқабаев. Ол сондай-ақ, жастарды тұрғын үймен қамтамасыз ету  

    мәселесінің шешімін табу үшін арнайы бағдарлама жобасы жасалып, муниципалдық тұрғын үйлер  салына бастайды дегенге сенім білдірді.

     Бұл ретте жастардың әлеуметтік мәселелерін  шешуде әртүрлі бағдарламалар қабылдаған және іс-шаралар жоспарын жасаған  орынды. Онда мынадай негізгі бағыттар бойынша кезеңдік және үйлестіруші іс-әрекеттер көзделгені жөн:

1. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу үшін жағдайлар жасау.
2. Жастардың экономикалық дамуы, еңбек және жұмыспен қамту саласында жағдайлар жасау.
3. Өңірлерде жастар саясатын іске асыру.
4. Білім және ғылым саласында жастардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету.
5. Жастар мен жастар саясатын ақпараттық қамтамасыз ету.
6. Жас таланттарды дамыту мен қолдау.
7. Салауатты өмір салтын қалыптастыру.
8. Жастар қоғамдық бірлестіктерінің қызметі үшін жағдайлар жасау.
9. Халықаралық жастар ынтымақтастығын дамыту.
10. Қазақстандық жастардың азаматтылығы мен патриотизмін дамыту.
11. Мемлекеттік жастар саясатының нормативтік-құқықтық базасын дамыту.

     Бағдалама республика жастарында мемлекеттің  қоғамдық-саяси, әлеуметтік және экономикалық өміріне ұмтылуы және белсенді қатысуына, өз қабілетін іске асыруы және өзін-өзі  дамыту үшін тиісті жағдайлар жасауға  дағдыландыру арқылы мемлекеттік жастар саясатын жүзеге асыруға бағытталуы, ол оның нарық жағдайында ойдағыдай әлеуметтендірілуіне ықпал ететін болуы тиіс. 
 
 
 
 
 
 
 
 

           1.2 Жастардың әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері.

           Барлық жастарға оның жас шегіне байланысты жалпы психологиялық және әлеуметтік психологиялық сипаттама беру өте күрделі,себебі осы жаста,әсіресе оның бастапқы кезеңдерінде психологиялық өзгерістер,әлеуметтік психологиялық өзгерістерге әкеп соғатын динамикалық рөлдік өзгерістер болып отырады.

     Сондықтан әлеуметтік қызметкер  жас психологиясының көменіне  сүйене отырып,өз қарамағындағы  жастардың жеке психологиялық  ерекшеліктерін тани алатын белгілі  бір психологиялық арқауды көрсетіп  көрейік.

     Жасөспірімнің психологиялық мінезі қарама-қайшылыққа толы болып келеді.Бұл жас үшін көбіне биологиялық деңгейге байланысты,дамудың  деңгейі мен қарқынында сәйкессіздік тән.Бұл жыныстық пісіп жетілу жасы,онымен бірге негізінен есею мен басқа  да организмнің биологиялық жүйелері жетіледі.Жасөспірімдік шақ өмірдің  күрделі кезең,немесе жас дағдарысының кезеңі деп аталатын жасқа жатады.Олардың  кең тарағаны –тәуелсіздік дағдарысы,оның негізгі белгілеріне асаулық,бірбеткейлік,жақтыр-маушылық,өзбетімен  кетушілік,үлкендерді сыйлау,олардың  талаптарына қарсы келу,өзінің ішкі дүниесін өзгелерден қорғаушылық,ішкі толғаныстары жатады.

     Жасөспірімдердің  сезімдері жедел дамиды.Олардың  эмоционалдық тебіреністері тұрақтала  бастайды.

     Мақсатты  түрде тәрбиелеу процесінде қоршаған ортаның әсерінен жасөспірімдер-дің  дүние танымы,адамгершілік сенімдері  мен идеалдары қалыптасады.Бұл  жас күрделі эстетикалық сезімдермен,шындыққа эстетикалық қарым қатынастың қалыптасуымен  де сипатталады.

     Жасөспірімдік шақтың тағы бір маңызды әлеуметтік-психологиялық   ерекшелігіне,белгілі психологтар  Т.Драгунова,Д.Эльконин атап өткендей,жасөспірімдер  арасындағы ерекше жеке бастық қарым  қатынастардың пайда болуы және дамуы,оны басқаша қарым қатынас  әрекеті немесе әрекетті қарым қатынас  деп те атап кеткен қасиет жатады.Бозбалалық шақтың әлеуметтік жағдайлары біркелкі емес,көптеген жігіттер мен қыздар әлі де оқушылар болса,кейбірі жұмысшы  жастар санын толықтырып еңбек жолын  бастағандар.

      Бозбаланың  жасөспірімге қарағанда өзін-өзі  анықтауы бозбаланың жасөспірім шақта  құрған болсын мақсатын жүзеге асыра  бастайды,өзінің өмір салтын анықтап, белгілі бір мамандықты игере  бастауымен ерекшеленеді.Сондықтан  оның әрбір адымы үшін жауапкершілігі арта түседі,ал әрбір қателігінің  драмалық тұрғыдағы салдары болуы  да мүмкін. Қабылдаулары таңдамалы,мақсатты, талдай отырып қабылдау түрінде болады. Есте сақтау көлеміде ұлғаяды,ол материалды жай есте сақтаумен ғана емес,логикалық  тұрғыда ойлауы негізінде жүзеге аса бастайды.Жасөспірімнің есі,зейіні  сияқты біртіндеп ұйымдасқан,реттеуге көнетін және басқаруға болатын  процесске айналады.Жасөспірімнің  интеллектуалдық әрекетінде барынша  өзгерістер болады.Осы жастағы тағы бір ерекшілік белсенді,өзіндік  және шығармашылық ойлаудың қалыптасуы.Жасөспірімнің өмірі негізінен мектеппен және отбасымен байланысты болып,олар тәрбиелеудің негізі болғанымен, жасөспірім сынып ұжымы менде,отбасыменде олардан тыс жердегі қарым қатынасқа ұмтылады.Басқаша айтқанда,жасөспірімнің қоршаған ортамен байланыс жүйесі өзгереді,ол отбасы мен мектеп шеңбері шектейтін қарым қатынастан өтуге тырысады. Жасөспірімді өзін қоршаған ортадағы қарым қатынасы қанағаттандырмайды.