Жастармен жумыс

     Алайда, елімізде болып жатқан процестер  мен оқиғаларға жастардың бағасы бір қалыпты, әрі жайбарақат. Ал олардың  керісінше саяси позициясы барынша  кемелденген және тиімді болуы жастардың  өз құқықтарын, бостандықтарын және міндеттерін  елдегі реформаларды дамытуда маңызды  құрал екендігін сезінген сәтте  ғана туындайды.

     Мысалы, социологиялық сауалнамалардың  нәтижелері көрсеткендей, Қазақстандағы  жас азаматтардың құқығын қорғау жастардың көңілінен шыққан. Олардың  көбі отандық заңнамада қандайда болмасын құқықтық қайшылықтар мен  проблемаларды шешетін, өркениетті елдерге тән позитивті құралдардың  болуын қолдайтын сияқты. Демек, қоғамда  орын алатын саяси процестерде жастар өз құқықтарын сақтаудың бірден-бір  жолы ретінде – бейбіт митинг, шеру, ереуілдерге қатысуды қолдайтындығын жасырмайды .

     Бұл қалыптасқан жағдайда жастардың  басым бөлігі барынша ынтымақты  және тұрақты. Сондай-ақ, жастар өздерінің  мақсатына жетудің бірден-бір  жүйелі тәсілі деп сотқа шағымдану, келіссөздер мен өзара келісімдерге келуді, конструктивті ұсыныстармен өкімет органдарына бару, сайлау мен  референдумдарға қатысу сияқты жолдарды санайды.

     Жастардың жаппай саяси шеруге шығу акциясы  экономикалық, еңбек қатынастары, әлеуметтік аясының тарылуы, азаматтық құқығының  аяқ астына тапталып, қысымшылығы  асқынған кезде болуы мүмкін. Олардың  үлес салмағының көбеюі жастардың мәртебелік позициясының нашарлауымен немесе азаматтық  өз құқықтарының аяқ асты болуы мүмкін.

     Сонымен, социологиялық зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, Қазақстан жастарының саяси құндылықтары жалпылай алғанда  бірегейлігімен ерекшеленеді. Яғни, жастардың  санасында батыс елдеріне тән  жекелік, дарашылдық сияқты мінез-құлық  байқалады. Басқа сөзбен айтқанда, әдеттегі өз басынан қоғамдық мүддені жоғары қоятын идеологияның орнына жастардың  санасына біртіндеп либерализм принциптерінің орнығуы байқалады. Айталық, қазіргі  республика жастарының құндылықты бағдарында осы кездегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен сабақтасқан прагматизм мен практицизмнің өсу үрдісі орнығып келеді. Мұндай тенденция  жастардың патриоттық тәрбиесі мәселесін  шешуде бұрынғы тәсілдерге сүйенудің  тиімсіз екендігін көрсетеді  және жаңа талаптарға сай тәрбие жүйесін  іздестіруді көздейді.

     Сонымен жоғарыда келтірілген зерттеулерді қорытындылай келе, Қазақстан жастарының көпшілігі қоғамдағы демократиялық  процестерді қолдап, мемлекетіміздің  өркендеуіне ат салысуға даяр екендігін  атап өткен жөн. Осы социологиялық  зерттеулердің мәліметінше қуантатын  тағы бір жай - жастардың басым  бөлігі (74,3 %) өз отаным деп «Қазақстанды»  көрсетіп, әрбір екінші жасөспірім өзін патриот деп санаған.

     Алайда, бұл мәселенің толық шешімі табылды  деген сөз емес. Өйткені, жоғарыда атап өтілген «жағымсыз» факторлар  желісі бүкіл жастарымыздың жартысына  жуығын потенциалды «коcмополит», яғни рухани құлазуға дайын объект ретінде көрсетеді. Бұдан шығатын қорытынды - мемлекетімізде жастардың патриоттық сезімін дұрыс арнада реттейтін, отансүйгіштік, патриоттық рухты көтеретін толыққанды жалпы ұлттық идеологияның әлі де жетіспейтіндігі.

     Сонымен бірге, жастарымыздың құқықтық сана-сезімінің  төмендігі өздерінің құқықтарын барынша пайдалана алмауы олардың  кей жағдайда қылмыстық топтардың  құрығына түсуіне жағдай туғызуда. Осындай жағдайда мемлекеттің негізгі  міндеті - жастарға конституциялық құқық  пен еркін азамат ретінде кепіл  болу. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған  Қазақстан Республикасының Конституциясы  Республикамыздың азаматарының, соның  ішінде жастардың да құқықтары мен  міндеттерін айқындап берді.

     Жастарды құқықтық тұрғыда қорғау мәселесі де бірқатар шешілген тәрізді. Қазақстан Республикасының Президентінің  №73 жарлығымен 1999 жылдың 28-ші тамызында «Қазақстан Республикасының  мемлекеттік жастар саясаты» туралы концепциясы бекітіліп бүгінгі күнге дейін жастар мәселесін шешетін негізгі құжат болып келеді. Қазақстан Республикасының Үкіметінің қолдауымен осы концепцияны жүзеге асыруда 2001-2002 жылдарға «Қазақстан жастары» атты нақты бағдарлама қабылданды. Басым бағыттарға ең бірінші азаматтылық пен патриотизмді дамытуға, жастардың рухани-адамгершілік қасиеттерін жоғарылатуға көп орын берілген.

     2001 жылдың қыркүйек айында Ақтау  қаласында Қазақстан жастарының  І Конгресі болып өтті. Бұл  Конгреске жастар ұйымдарынан  700–ге тарта өкілдер, ТМД және  шет елдерден қонақтар келіп  қатысты. Алғашқы отырысқа Қазақстан  Республикасының президенті Нұрсұлтан  Назарбаев қатысып, өз баяндамасында  жаңа буын өкілдеріне азаматтық  және патриоттық тәрибие беру  өзекті де өткір мәселе болып  отырғандығын басып айтты. Сөз  жоқ, еліміздің болашағы бүгінгі  жастарымыздың білікті де білімді  қолдарында екендігі дәлелдеуді  қажет етпейтін аксиома. 

     Осы бағытта Қазақстан Республикасының  үкіметінің N155 жарлығымен 2003 жылғы 13 ақпанында 2003-2004 жылдарға жастар саясаты бағдарламасы бекітілді. Бұл құжаттың негізгі мақсаты - жастардың әлеуметтену прецесіндегі ұйымдастырушылық, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық құрылымдарын құру мен патриоттық тәрбие беру, өзінің отанына, еліне деген махаббат сезімін арттыруға жұмыс істеу. Бағдарламының міндеттері – кешенді мерекелік патриоттық кештер мен басқа да іс-шаралар ұйымдастыру арқылы жастарды әлеуметтік тұрғыдан қорғауға ат салысып, олардың қоғамдағы маңызын көрсету, жас азаматтарды кәсіпкерлікке және нарықтық ойлауға машықтандыру, жастар арасындағы салауатты өмір салтын қалыптастыру, өңірлердегі мемлекеттік жастар саясатын іске асырудағы ұйымдастырушылық және құқықтық механизмдерін жасау және жастардың қоғамдық ұйымдар, мемлекеттік құрылымдармен қарым-қатынасын дамыту.

     Бүгінде қоғам әлеуметтік поляризацияны, саралау  процесін басынан кешіруде. Әлеуметтік құрылымда кәсіпкерлер мен банкирлердің, ұсақ саудагерлер және өзге де жаңа экономикалық топтардың пайда болуы  айқын көрінуде. Қазақстандық қоғамның маргинализация процесі бөлігінде  кіріс тереңіндегі айырмашылықтары, экономикалық және саяси қызығушылықтар белгіленді, әлеуметтік ортада жаңа үрдістер туындады.

     Жастар  әртүрлі қауымдастықтың әлеуметтік белгілеріне ие бола отырып, өмірдің  стилі мен көркем бейнесінің материалдық  жағдайларына, құнды бағдарларына қарай  ерекшеленеді. Мұндай әртүрлі жастар тобының әлеуметтік жағдайы, олардың  саяси түрде өз тағдырын өзі шешуі  арқылы алдын-ала анықталынады.    

     Қоғамдағы бастапқы процестер жастар қозғалысы  мен жастар ұйымының басқаруымен  болмай, мемлекет пен қоғамның басқаруында  болатын жастар механизмін талап  етеді. Қазіргі жағдайдағы жастар ұйымы  мемлекеттік жастар саясаты есебінен жастардың толық қажеттіліктерімен, сондай-ақ түрлі әлеуметтік қажеттіліктерін  тиімді өткеруге жететіндей бағытта  болуы шарт.

     Жастардың құқығының сақталуы мен әлеуметтік тұрғыдан қамтамасыз етуіне кім кепіл  берсе, жастар соған ілеседі. Мәселен, Комсомолда олар: сол кездегі мемлекеттік  биліктің барлық органдарынан, жастардың  қызығушылықтары мен күнделікті мәселелерін шешуді талап ететін тұлғалар болған.

     Әрқилы  тарихи кезеңдерде, кез келген мемлекетте қоғамды «нарықтық» үлгіде түрлендіруде және оған сәйкес жеке тұлғаларды қалыптастырумен  бірге жастардың патриоттық тәрбиесі мәселесі қиындықтар туғызған. Оның ерекше келбеті- тәуекелге дайын болу, өз ісіне жауапкершілікпен қарау, экономикалық канъюнктураны, яғни қазіргі кезеңдегі  өмірге бейім ұрпақтарды тәрбиелеп, қалыптастыру үшін, олардың қажетті  ақпаратты жедел қабылдай алуында  екендігі белгілі.

     Еліміздегі  жастар өз мәселелерін басқалардан  көбірек білетіндіктен, оны  мемлекеттің  көмегімен  шешуге мүмкіндік беру қажет. Олардың мемлекетіміздегі реформалар көшінен қалмай, стратегиялық даму бағыттарымызға еріп жүруі, оларың нарықтық қатынастардан туындаған өмірлік  жоспарлары мен мақсат-мүдделеріне  қайшы келмегені дұрыс.

     Сонымен қатар, жастардан «патриот бол», «өз  еліңді сүй» деп талап ете беру дұрыс емес. Тәуелсіз Қазақстан жастарының патриоттық тәрбиесін көтеріп, рухын  шыңдау ең бірінші кезекте сол  жастарымыздың лайықты, тұрақты  жұмыс орындары мен тұрғылықты үй-жайы болғанда іске аспақ. Мәселен, социологиялық зерттеулер нәтижелеріне сүйенсек сол жастардың пікірінше жұмысқа орналасу үшін ең біріншіден жоғары білім мен материалдық мүмкіндіктің болуы шарт. Еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінің мәліметінше 2004 жылдың үшінші тоқсанында жұмыс іздеп жүрген жастармыздың саны 61,3 мың адамға жетіп, соның 20,2  мың  адам ғана жұмысқа орналасқан екен. Мәселен, ауылдық жерлерде жұмысқа орналасқан жастар саны 2002 жылы 6,7 мың адамды құраса, 2004 жылы 6,9 мың адамға өскен.

    Соңғы соцологиялық зерттеулерге қарағанда қалалық жастардың саны біршама өскен, оның өсу себебі ауылдық жерлердегі жұмыссыздықтың ішкі миграцияға түрткі болуы. Жалпы Қазақстан жастарының урбанизация процесінің негізгі факторы болуын олардың әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан өзін-өзі қамтамасыз етуге деген құлшынысы ретінде қарау керек.

     Ауыл  жастарының қалалық жерлерге қоныс  аудару тенденциясы әлі күнге  дейін сақталып отыр. Статистикалық  мәліметтерге қарасақ 2003-2004 жылдар аралығында жастардың ауылдан қалаға көшу саны біршама төмендегенін байқаймыз. Яғни урбандалу процесі қазіргі таңда 41,1%-дан 37,1%-ға түскен. Жағдайдың былайша  күрт өзгеруіне үкімет тарапынан  қабылданған «Ауыл жылдары» бағдарламасының  іске асырылуы себеп болса керек /8/.

     Бірақ, бұл еліміздің ішкі миграцияның  біржола тұрақтануы деген сөз  емес. Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың, ақпараттық-мәдени деңгейдің қарқынды өзгеру барысы әлі де болса жастардың  ауылдан қалаға көшуін тоқтатпақ  емес. Осындай үрдіске түрткі болып  отырған ең бірінші себеп - ауылдық  жерлердегі жұмыссыздық салдарынан жастардың қалалық жерде білім  алуы немесе жұмыс іздеуі. Сондықтан  ауылдық және қалалық жерлерде болсын жастардың ең алдымен өзіне қызықты, әрі қоғамға пайдалы іспен  айналысуын қамтамасыз етудің мәні зор. Әрине, бүгінгі әлеуметтік-экономикалық шындық бұл мәселенің іс жүзінде  жүзеге асуын қиындатады, ал кейбір жағдайда тіпті мүмкін етпейді. Алайда, атам қазақ «өзім дегенде, елу  өгіздік күшім бар» демекші, бұл  шаралардың барлығы да жеке мүдделілік пен бірлікті талап етеді.

     Қалай десек те, дәл қазір жастарды жұмыспен қамтудың негізгі жолы мерзімді және қоғамдық жұмыстар болып отырғандығы  белгілі. Мысалы, Қазақстан Республикасының  Еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінің  мәліметі бойынша 2002 жылдың үшінші тоқсанында қоғамдық жұмыстарға 112,4 мың жұмыссыз адам тартылса, соның ішінде жастар саны 8,5 мыңға жетіпті. Ал 2004 жылдың бірінші тоқсанында бұл көрсеткіш  бір жарым есеге өскен.

     Халықты жұмыспен қамту бағытында жергілікті әкімшіліктің қасында жастарға арнайы мамандық беретін курстар ашылып, бірқатар жас біліктілігін арттырған. Осындай мәліметтерден жастарымыздың  жұмыссыздар санының биік көрсеткіште  екендігін көруге болады. Соның ішінде жастарымыздың тәжірбиесінің жоқтығы  мен арнайы дайындықтан өтпеуінен  жұмыс берушілерді қанағаттандырмаған жастардың жас мөлшері 

16-дан  24 жас аралықта болып отыр. Сонымен  қатар еңбек нарығына алғаш  шығып отырған жоғарғы оқу  орындарының түлектерінің тәжірбиесінің  жоқтығы  осы проблемаға белгілі  мөлшерде әсерін тигізуде. Жұмыс  іздеген жастардың көпшілігінің  арнайы жоғары кәсіби мамандығы  болғанына қарамастан ешқандай  еңбек тәжірбиесінің жоқтығын  байқау қиын емес.

     Нарықтық  қатынастарға көшкен еліміздің экономикасында айтарлықтай болған өзгерістер жұмысқа  орналасу мен еңбек ету тәртібіне  де өз әсерін тигізді. Соның ішінде жаңа ғана оқу бітірген жас мамандардың  жұмысқа орналасуы қиындықтар туғызуда. Себебі кез-келген кәсіпорын, мекеме басшылығы  үшін жастардан гөрі білімі, тәжірибесі мол маманды алған әлде қайда  тиімді.

     Дегенмен  де демократиялық құндылықтарды  алдыға қойып азаматтық қоғам  құруда жастардың мамандық таңдауы  да айтарлықтай өзгерген. Олар көбінесе юрист, банкир, экономист, қаржыгер сияқты мамандық иелерін таңдайды. Өйткені  қазіргі қоғамда тасы өрге домалап, ауқатты өмір сүретіндер осы маман  иелері болуы оларға түрткі болуда. Соның салдарынан ауыл шаруашылығы, техника мен технология, орта кәсіп  мамандары жетіспей жатқан жерлері  бар.

     Жастар  арасында көбінесе демократиялық бағдар бой көтерген. Жастардың едәуір бөлігі азаматтардың жоғары жоғары әлеуметтік қорғалуы, еркін бостандықтағы кәсіпкерлік  пен жеке меншіктілікке қол жеткізген  капиталистік елдердің жолын жалғастыру идеясын қолдайды. Осындай үлеске жуық жастар бөлігі мемлекеттік реттілік пен нарықтың үйлесімдік байланыстарын  қолдауға даяр екен.

     Мысалы, түрлі зертеулердің нәтижелеріне қарасақ, жастар еліміздегі реформаларды біршама қолдайтын көрінеді және де олар нарықтық экономикалық қатынастарға сай мамандықтарды жедел түрде меңгеріп алуға құлшынады. Соңғы мәліметтерге сүйенсек экономика саласында жарты миллион ер балалар мен қыздарымыз жұмыс істеуде. Осының өзі болашақта экономикамыздың өрлеуіне өз кезегінде кесірін тигізу мүмкін. Бұл мәселе жөнінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев халыққа жолдауында ерекше тоқталып  

     Ғылым және білім министірлігіне осы мамандыққа үлкен тапсырыс беру қажеттілігіне  тоқталған болатын. 

     Осындай жастар арасындағы жұмыссыздықты азайтуда, жаңа жұмыс орындарын ашуда кәсіпкерлікті  дамытудың ролі зор болмақ. Бүгінгі  күні кәсіпкерлікті мамандық етудің біршама қыйындықтары да жоқ емес. Ол үшін жастардың кәсіпкерлікпен айналысуына  мүмкіндік беретін құқықтық нормаларды қабылдап, жеңіл түрдегі кредитті алуына жағдай жасау қажет сияқты.