Қаржылық талдаудың коэффициенттер әдісі

 

Төлем қаражаттарының бірінші  тобы (А,) төлем міндеттемелерін айтарлықтай  жауып тұрған жоқ, ал екінші бөлігі керісінше.

Актив пен пассив  баптарының  I тобының жиында-салыстыру   жақында   келіп   түскен   кірістер   төлемдердің (3 айға дейінгі) қатынасын көрсетеді. Актив пен пассив  баптарының II тобын  салыстыру уақытта   күтілетін   төлем   тәртібінің   (3 айдан дейін) жағдайының жақсаруы немесе нашарлауы туралы  қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда баланс активі мен пассиві баптарының I және II топтарын салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ол қарастырылып отырған мезгілге жақын уақыттағы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін (төлем қабілетсіздігін) көрсетеді. Талданып отырған кәсіпорынның жыл басында да, аяғында да баланс баптарының осы екі тобының мәліметтері бойынша төлеу қабілеттілігі болмаған. Ең өтімді және тез өткізілетін активтердің сомасы жыл басында 18570 мың тг. (122+18448) құрады, ал тез қайтарылуға тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелердің, яғни жалпы ағымдағы активтер - 28075 мың тг. (22325+5750), бүл 9505 мың теңгеге [(28075-18570) немесе (22203+12698)] төлем қаражатынан көп. Жыл соңында төлем жетіспеушілігі 15195 мың теңгені [(3751+10168) 26564+2550-13919-29114 немесе (-22813+7618)] құрады.

Баяу өткізілетін (жүретін) активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективалы өтімділікті  бейнелейді және болашақ кірістер мен  төлемдерді салыстыру негізінде  төлем қабілеттілігін жобалауды  көрсетеді, яғни кәсіпорынның бұдан  да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауын алдын ала  біліп отыруға мүмкіндік береді. Талданып отырған кәсіпорында жыл  басында да, соңында да төлем қаражаттарының айтарлықтай артықшылығы болған. Егер жыл басында оның мөлшері 6365 мың теңге болған болса, жыл аяғында 10740 мың тенгені құрады, немесе есепті жылы 1,7 есе өскен.

Баланс активі мен пассиві  баптарының төртінші тобының жиындарын  салыстыру кәсіпорынның онын иеленушілері (меншік иелері) алдындағы міндеттемелерін  жаба алу мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл кәсіпорын жабылатын  кезде ғана керек болады, ал үздіксіздік  принципін сақтау немесе жұмыс жасап  кәсіпорын үшін шаруашылық субъектінің  өз айналым капиталының болуы  талап етіледі. Ол жоғарыда келтірілген теңсіздік сақталуы тиіс:  А₄ < П₄, меншікті   қаражаттардың   көзі   иммобильді   активтерден көп болу керек. Талданып отырған кәсіпорында теңсіздік сақталмаған.

Жыл басы мен аяғында баланс активінің баптарының жиыны пассив баптарының жиынынан сәйкес 3140 мың тг. және 4455 мың теңгеге көп болған, бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлағанын көрсетеді, себебі оның өзінің үздіксіз қызметін жүзеге асыру меншікті айналым капиталы болмаған.

Берілген схема бойынша  жүргізіліп жатқан талдау уақытылы есеп айырысу мүмкіндіктері бойынша  қаржылық жағдайды толығымен көрсетеді. Алайда ол берілген кезеңдегі кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайын әрқашан да дәл көрсете алмайды, оның себебі -бухгалтерлік есеп берулер негізінде сыртқы талдау жургізіп жатқан талдаушының ақпараттарының шектеулілігінде. Баланстың өтімділігін бұдан да дәл бағалауды есеп мәліметтерін пайдалану негізінде, яғни қаржылық жағдайды ішкі талдау шеңберінде жүргізуге болады. Бұл жағдайда басты назарды дебиторлық борышқа (оның мөлшеріне, төлеу уақытына, дебиторлардың есеп айырысу көздеріне) аудару керек, себебі ол ақша қаражатына ең жақын тұр және қысқа мерзімді қарыздар бойынша борыштарды жабудың негізгі көздері болып табылады.

 

Компанияның дивидендтік  саясаты. Дамудың ішкі қарқыны

Кәсіпорында акционерлік  капиталдың қатысуымен таза пайда дивидендтерді  төлеуге және өндірісті дамытуға жұмсалады. Дивидендтік саясаттың басты проблемасы – акционерлердің мүдделерін кәсіпорынды дамытуды жеткілікті қаржыландырудың қажеттілігімен сәйкес келтіру.

Дивидендтерді төлеу кәспорында қабылданған бөлу нормасымен (БН) анықталады – дивидендтерді төлеуге бағытталатын пайда үлесі. Дамудың ішкі қарқыны (ДІҚ) ұғымымен сипатталатын кәсіпорын дамуының мүмкіндіктері меншік капиталдың таза рентабелділігімен (Рмк) шектеледі. Мұнда келесі шарт дұрыс болады:

ДІҚ = Рмк х (1-БН)

Кәсіпорынның өз активтерін өсімнің ішкі қарқынының шамасына ұлғайту  мүмкіндігі бар. Өйткені кәсіпорын  меншік активтерін ДІҚ шамасына ұлғайта  отырып, пассив құрылымын өзгертпей, осы сомаға заемдық қаражаттардың  шамасын ұлғайта алады. Нәтижесінде  кәсіпорын активтерінің жалпы құны ДІҚ пропорционалды өседі.

Пассивтің құрылымын және активтердің айналымдылық коэффициентін  өзгертпей, кәсіпорын өнімді сату бойынша  айналымдарды өсудің ішкі қарқыны шамасына ұлғайта алады.

Қаржылық менеджменттің  теориясы мен практикасы дивидендтерді  төлеу әдістемелерінің келесі жолдарын ұсынады:

• пайыздық бөлу;
• белгіленген төлемдер;
• кепілдемелік минимум және «экстра» - дивидендтер;
• акциялар арқылы төлемдер.

Көбінесе қарапайым және жиі қолданылатын әдістеме – пайданы бөлудің тұрақты пайызы негізінде дивидендтер төлеу. Басты шарт: қарапайым акциялар бойынша дивидендтердің таза пайдаға қатынасынан артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтерді алып тастағандағы шама тұрақты болуы керек. Бірақ кәсіпорынның таза пайдасы азайса, бір акцияға шаққандағы дивиденд көлемі де азаяды, бұл акция курсының төмендеуіне алып келеді.

Белгіленген төлемдер әдісі ация курсына тәуелсіз бір акцияға шаққандағы дивиденд ұзақ уақыт бойында тұрақты болуды ұйғарады. Бірақ пайданың қатты төмендеуінде, белгіленген дивидендтерді төлеу  кәсіпорынның ликвидтілігін бұзады.

Әрдайым кепілдемелі  дивидендтерді және төтенше дивидендтерді  премия ретінде төлеу әдісін пайдалану, кәсіпорын жұмысының сәттілігіне қарай, акция курсының ауытқуын реттеуге мүмкіндік береді, бірақ мұндай премияларды жиі беріп тұру ұсынылмайды.

Қосымша акциялар арқылы дивидендтерді төлеу әдістемесін пайдаланғанда барлық бөлінбеген пайда дамытуға жұмсалады, пассив құрылымын өзгерту (бақылау) мүмкіндігі жоғарылайды, басқаруға қосымша жағдай жасау мүмкіндігі пайда болады. Бірақ бұл әдіс акциялардың жеткілікті ликвидтілігі жағдайында әрекет ете алады. қосымша (үстеме) капитал – құны жоқ және инвестициялық ресурс көзі ретінде қолданыла алмайды, өйткені бұл капитал кәсіпорынның активтерін қайта бағалаудың нәтижесінде қалыптасады;

• артықшылығы бар акциялар – белгіленген дивиденд деңгейімен бағаланады, ол жыл сайын қандай-да жағдайларда төленеді;
• қарапайым акциялар – оның бағасы (Б_қ.а.) түрлі әдістер негізінде өлшенеді, бірақ кең таралған есептеу дивидендтің болжанған деңгейін өлшеуге немесе есеп беру кезеңіндегі төленген, дивидендтердің болжанған өсіміне қарай түзетілген дивидендтік өлшеуге негізделген, формуласы:

 

Б_қ.а. = (Д_қ.а. / Б_арт) + ∆Д_қ.а.;

 

• бөлінбеген пайда, капиталға айналдыру, реинвестициялауға қажетті пайда. Бұл көз ақысыз емес, өйткені салықтар мен артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтерді төлегеннен кейінгі таза пайда қарапайым акционерлерге барады. Бөлінбеген пайда құнын бағалаудың көбінесе кең тараған әдісі қарапайым акциялар бойынша төленген дивидендтер деңгейі бойынша бағалау болып табылады.

Заемдық капиталға енеді:

• Банктық ссудалар. Бұл көздің бағасы капитал тартылатын мерзім шамасына, сонымен қатар, несие бойынша пайыз шамасына және төленетін пайыздардың кәсіпорын шығындарына қосылу сипатына тәуелді. Жалпы алғанда заемдық капиталдың бағасы банктық пайыздың шамасына тең. Бірақ банктың ссудасын пайдаланғаны үшін пайыздарды өнімнің өзіндік құнына қосса, онда қаражаттың бұл көзінің бір бірлігінің құны (Ц б.с) банктық пайыздан корпоративтік салық ставкасының шамасына (С) кіші болады, яғни:

Цб.с = Цкр х (1- С)

• Облигациялық займдар. Баға әр түрлі әдістермен анықталады, бірақ ең тараған әдіс – пайыздық қатынаста бір уақыттағы дисконттық (ДД) және пайыздық табысты (ДП) бағалау, өйткені көбінесе облигациялар номинал бойынша емес, дисконтпен жүзеге асрылады. Облигациялық займның бағасын (ОЗБ) есептеу үшін келесі формула қолданылады:

ОЗБ = (ДД + ДП)

Егер облигациялар бойынша  төленетін табыстар а) толығымен  не б) бөлшектей төленсе, кәсіпорынның шыындарына қосылса, онда салықтық үнемдеу  пайда болады және ОЗБ корпоративті салықтың ставкасын есепке алумен түзетіледі:

Операциялық рычаг  әсері ( өндірістік леверидж).

Қаржылық менеджменттің  басты міндттерінің бірі кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің өткізу шығындары  мен көлемдеріне тәуелділігін айқындау болып табылады. Бұл мәселені шешудің  тиімді әдісі – «шығындар-көлем-пайда» параметрлерінде операциялық талдау. Операциялық талдаудың негізгі  элементтері – опреациялық рычаг, рентабелділік порогы мен қаржылық беріктілік запасы.

Операциялық рычагтың әсері  түсімнің кез-келген өзгерісі пайданың көбінесе күшті өзгерісін тудыратынын  айқындайды. Іс жүзінде операциялық  рычаг әсерінің күшін (ОРӘ) анықтау үшін жалпы маржаны (ЖМ) баланстық пайдаға (Бп) бөледі:

ОРӘ = ЖМ/Бп

Мұндағы жалпы маржа сатудан  түскен түсімнен айнымалы шығындарды (Шайн) алып тастағанға тең:

ЖМ = Тс – Шайн.

Жалпы маржа тек тұрақты  шығындарды жабуға ғана емес, пайданы  қалыптастыруға да жетсе дұрыс болар  еді. Операциялық рычаг күші тұрақты  шығындардың шамасына тікелей тәуелді: тұрақты шығындар көп болса және пайда аз болса, операциялық рычаг  күштірек әрекет етеді, және керісінше.

ОРӘ есептеуде түсім мен пайданы сату көлемі (Ск) мен тауар бағасының (Тб) көрсеткіштері арқылы келтірсек, онда формула келесідей болады:

 

               [∆Ск(Тб – Шайн.)] / [Ск(Тб – Шайн. – Штұр.)]

ОРӘ = 

                                          Δ Ск/Ск

 Сонда операциялық  рычаг әсерінің күшін, сатудың  физикалық көлемінің берілген  пайыздық өзгеруіндегі, жалпы маржаның  пайыздық өзгеруі деп түсіндіруге  болады. Бұл көрсеткіш жалпы маржа  не пайданың, сатудың физикалық  көлемінің өзгерісіне қаншалықты  сезімтал екенін анықтауға мүмкіндік  береді.

Қор қайтарымдылық деңгейі  де ОРӘ әсерін тигізеді: тұрақты шығындар көп болса және пайда аз болған сайын, операциялық рычаг әсерінің күші жоғары болады, және керісінше.

ОРӘ формуласын кері шама арқылы келтірейік:

 

ОРӘ = 1: (Пб/ЖМ) = 1:(ЖМ – Штұр.)/ ЖМ= 1:(1-Штұр./ЖМ)= 1:[1-Штұр./(Тс – Шайн.)]           

Бұдан нәтиже: сатудан түскен түсім өзгергенде,  операциялық  рычаг әсерінің күші де өзгереді. Сатудан  түскен түсім төмендегенде, ОРӘ жоғарылайды  және түсім төмендеуінің әрбір пайызы пайда төмендеуінің үлкен пайызымен қоса жүреді. Мұнда операциялық рычагтың кері (теріс) күші байқалады.

Егер сатудан түскен түсім  өссе, онда операциялық рычаг әсерінің күші рентабелділік порогқа  тәуелді  айқындалады. Рентбелділік порогы –  кәсіпорыннның шығындары да жоқ, пайдасы да жоқ сатудан түскен түсім. Жалпы маржа тұрақты шығындарды жабуға жеткілікті. Рентабелділік порогын  аналитикалық және графикалық әдіспен  есептеуге болады. Рентабелділіктің аналитикалық порогы келесі формуламен есептеледі:

РП = Штұр. х  Тс/ЖМ

Графикалық әдіспен рентабелділік  порогы екі тәсілмен анықталады: А) жалпы маржа мен тұрақты шығындардың  теңдігі жағдайында; Б) сатудан түскен түсім мен қосынды шығындардың (ҚШ) теңдігі жағдайында (1-сурет).

А тәсілінде рентабелділік  порогы сатудан түскен түсімнің порогтық мәніне сйкес келеді.

Б тәсілінде сатудан түскен түсім мен қосынды шығындардың  теңесу нүктесінің сандық векторға проекциясы өнімді сатудың ауыспалы (критический) көлемін (Ка) береді. Рентабелділік  порогы сатудың ауыспалы көлемін  тауар бағасына көбейтумен, келесі формуламен анықталады:

РП = Ка х Тб

Рентабелділік порогына жақын  аймақта операциялық рычаг әсерінің күші максималды болады, ал рентабелділік  порогынан алыстаған сайын бұл  күш әлсізденеді. Кәсіпорынның стратегиялық мәселелерімен пайда болған тұрақты  шығындардың ұлғаюына дейін осылай жүре береді. Тұрақты шығындардың  жаңа деңгейіне жаңа рентабелділік  порогы сәйкес келеді. Жоғарыда айтылғандай, егер рентабелділік порогынан өтіп кеткенде және сатудан түскен түсім  жоғарылағанда, операциялық рычаг  күші әлсізденеді: түсім өсімінің әрбір  пайызы пайда өсімінің кіші (аз) пайызын  береді.