МАЗМҰНЫ

     Кіріспе

 

1. Аудит даму кезеңі, мәні және мақсаты

 

1. Ақша қаражатына жалпы сипаттама.............................................5

 

2. Аудит даму тарихы....................................................................11

 

3. Аудиттің  жалпы жоспары...............................................................17

 

4.   Аудиттің түрлері............................................................................18

 
 
 

2. Ақша  қаражатының аудиті

 

1. Банк операцияларының  аудиті.......................................................20

 

2. Кассалық  операциялар аудиті.........................................................22

 

3. Ақша қозғалысының аудиті............................................................25

               Қорытынды..................................................................................................31

               Қолданылған әдебиеттер............................................................................32 
 
 
 

КІРІСПЕ

     Аудит - кәсіпорындардың, фирмалардың, ұйымдардың, мекемелердің, бірлестіктердің  және  акционерлік  қоғмдардың  қаржылық  шаруашылық  қызметтеріне  білікті  талдау  жасау. Аудит  негізінде  кәсіпорын  басшыларының  не  болмаса  қатарлас  және  аралас  кәсіпорындардың, контрагенттердің  мемлекеттік  басқару  органдарының  сұраныс  бойынша  жүргізледі. Оның  негізі  кәсіпорынның  қаржы-қаражат  жағдайын  анықтау  және  оны  жақсарту  туралы  менеджмен  және  салық  ісі  мәселелері  бойынша  кеңес  беру  қызметін  көрсетеді. Аудитор – акционерлік  бірлестіктердің, фирмалар  мен  кәсіпорындародың  қаражатын, шаруашылық  іс-әрекетін  басшылармен  келісе  отырып, жасалған   шарт  арқылы  тексеретін  заңды  тұлға  немесе  фирма  болып  табылады. Аудитордың  негізгі  мақсаты  тексерілген  бірлестіктердің  кәсіпорындар  мен  фирмалардың қаражаттары мен іс-әрекеттеріне, шаруашылық  қызметтеріне  әділ  әрі нақты баға  беріп жылдық  есептің кіріс-шығысын жариялау. Аудиторлық  фирмалар  тексеру міндеттерімен   қатар кеңес беру  қызметтерінде атқарады. Аудиторлық  қызметтер коммерциялық негізде  жүргізіледі. Аудиттің  объектісі  болып  нарықтық  экономикада  қызмет  ететін  шаруашылық  субъектілері  табылады. Қазақстан  Республикасының  экономика  ғылымдарының  докторы,  профессор  К.Ж. Дүйсенбаев  аудиттің  мазмұнына  келесідей  анықтама  береді: «Аудит – бұл  ұйымдардың  қаржылық  есеп  беруін  және  басқада  экономикалық  ақпараттарын  тәуелсіз  сараптау  және  талдау, ішкі  бақылаудың  жағдайын  және  бухгалтерлік  есептің  Республикада  заңдылықтарымен   тексеру, сонымен  қатар  клиенттердің  сұрақтары бойынша қызметтер көрсету».

      Қазақстан  Республикасы  2000  жылы  5  наурызда  аудиторлар  конференциясында  Аудиторлардың   Халықаралық  Стандарттарын  ұлттық  деп  тануына  шешім  қабылдады  және  халықаралық  деңгейге  көтерілуіне  үлкен  қадам  жасап  отыр. Қазіргі  кезде  елімізде  1999 жылы  Халықаралық  Бухгалтерлік  Федерациясында  құрылған  Аудиторлардың   Халықаралық  Стандарттарына   сай  өз  қызметтерін   жүзеге  асыруда.

І – тарау. Аудит даму кезеңі, мәні және мақсаты. 

1.1. Ақша қаражатына жалпы сипаттама.

     Ақша  ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып табылады. Таура – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің  өнімі (зат), оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез-келегн заттауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіденген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтанда әр бір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. “Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлінеп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша”.

     Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын  түрге болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауарлар және ақшалар бір және тауарлар формасын нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас прцесінде бір –бірін табады және өзара бір – біріне ауысады.

     Біртіндеп жалпы кұндық эквивалент рөлін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпықұндық формасы ақша  формасына айналды.

     Гомердің  көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді күн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металдан жасалынған ақшалар “өгіз” деген атауға ойып өрнектеленіп жазылап жүрді. Латынның сөзі “пекуния” (ақша) “пекус” (“мал”) сөзінен шыққан. “Рупа” (“мал”) сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы “рупия” негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда ақша метал ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал” деген атауға ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж былай деген “біздің жинаған малымыз: ерлерден 4 күн, старостылардан 10 гривен және боярлардан 18 гривеннен тұрады”. Ол кездегі  қазынашы “малшы”, қазына, қазына жинау орны – “мал ұстайтын орын” деп аталынды.

           “Капитал” сөзінің шығуыда малмен  байланысты, өйткені ескі герман  тілінде бұл сөз мал басы  санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің байлығын көрсетті.

     Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде  айырбас үшін жүнді пайдаланды. Құс жүні Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка халқында жалпы эквивалент түрінде қолданылды.  Жүн ақша Монғолияда, Тибетте, және Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі русь елінде жүн ақша жүйесінің бүгіні болып саналды. 1610 жылы жаулап алынған орыстардың әскери кассасында 5450 руб. күміс пен 7000 руб. жүн табылды.

     Жылы  теңіздердің жағасына мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде боқалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта  бақалшақ алқалардың келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгез, хайква және т.б. Көлемі түймедей ақшыл-қызғылт бақалшақ Кари көптеп таралды. Безендірулер түрінде жіпке тізілгендер Ежелгі Үнді елінде, Қытайда, Үндіқытайда, Африканың Шығыс жағалауларында, Цейлонда және Филиппи аралдарында алғашқы ақшалардың қызметін атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ ақшалар құстардың, жыртқыш аңдардың келбет – кескінін көрсете өрнектеліп, былғары белдіктерге көрік берді. Балқаштарды Солтүстік Американың Тынық мұхит жағалауында, Поленезияда, Каролин және Соломон аралдарында айырбас туралы ретінде пайдаланылды.

     Бақалшақ  ақшалар тауар ақшалардың ең бір  тұрақты формасы болып  
 

                                            

табылады. ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон  аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны – қара түсті (курила), ақ түсті (галиа), аса қымбат – қызыл түсті (ронго) пайдаланылды.

     Әлемде  әр түрлі “экзотикалық” ақшалар  болған. Каролин аралдары тобына кіретін Ява аралында осы күнге дейін фей ақша айналысында қызмет етеді. Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске түсіреді. Мұндай “монеталардың” диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға дейін жетеді. Сауда мәмлесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бұрынғы иесінің белгісін өшірііп, өзінің белгісін соғады.

     Юрий  Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде  құлдарды пайдаланды. Сонымен, бір құлдың құны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға  теңестірілді.

     Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі Спарттада, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі ақшалар пайдаланды. Рим императоры Дионисий Сиракуз және орта ғасырлардағы ағылшан корольдары мырыш ақшаларды құрайды. Қытыайда және Ежелгі Римде мыс ақша ретінде пайдаланылды. 17-ғасыр Солтүстік Америкада (Массачусетс штатында) ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшелер қолданылды.

     Бірақ б.э дейін ХШ ғасырда салмағы  көрсетілген құймалар пайда бола бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фунт) салмақ бірліктері атауымен аталады. Алғашқыдағыдағы белгілі массасы бар формасыз метал ақшаларды кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар метал ақшалар ауыстыра бастады.

     Монеталардың  пайда болуы – ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып табылады. 

     Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде  адамдар арасында белгілі бір  экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні, оның үш қасиетінің біруігімен көрініс табады.

• жалпыға тікелей айырбастау;
• Айырбас құнының дербес формасы;
• Еңбектің сыртқы заттық өлшемі.  

     Жалпыға тікелей айырбастау формасында ақшаны пайдалану, кез келген материалдық  құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігін көрсетеді.

     Ақшаның айырбас құнының дербес формасы  ретінде пайдалану тауарларды тікелей  өткізуменен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары олар несие беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б.

     Еңбектің  сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің, олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын  анықтау арқылы көрінеді.

     Қайта құру кезеңіне дейін “ақша айналымы”  мен “ақша айналысы” ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның  қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз айналым  мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындарының ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өндірісі қаражаттарының бөлінуін қарастырады. Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды. Тайар айналысы процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындармен қаржы несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп аталады. 

     Ақша  айналысының объективті негізі –  тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады.

     Қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. 1 ғ. тән, ол яғни ол кездегі теріден жасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта  Қытайда ақ бұғы терісінен жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы императордың меншігінде болған.

     ХIII ғ. Марко Поло Қытайда ағаш қабығынан  жасалған ақшаларға кез болды, ол сол уақытта қағаз қызметін атқаратын. Бұл ақшалардың төрт бұрышты пластин  формасы және олардыңерекше белгілері  мен мөрі болған. Олардың сатып  алу қабілеті де әр түрлі болды.

     Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуын Шыңғысханның немересі Хубила ханмен байланыстырады.

     Қағаз ақшалар 1690 ж. Солтүстік Американың Британиялық отар елдерінде, 1716 ж. Францияда, 1795 ж. АҚШ-та, 1762 ж. Австралияда пайда  болды. Халық арасында оларды “катенька” деп атады, себебі оның бетінде императордың суреті болды.

     Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде қағаз  ақшалар барлық елдерде болды. Жалпы  алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы  бұл тұрақсыз экономикаға тән  нәрсе.

     1964 ж. Экономикалық ынтымақтастықтың  халықаралық банкінің құрылуымен байланысты, 1991 ж. Дейін Экономикалық өзара көмек кеңесіне мүше елдердің арасында көп жақты клирингтік есеп айырысу үшін қолданылатын ақша бірлігі – аудармалы рубль енгізілді.

     1992 ж. Бірінші жартысында-ақ Қазақстан  Республиканың жетекшілері ендігі жерде рубльден күдер үзіп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған болатын. Жаңа ақшаларды шығару үшін ағылшынның “Хариссон” фирмасымен шарт жасалды. Сөйтіп, 1993 ж. 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100  
 

теңгелік  ақшалар Қазақстанға жеткізілді. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18 дәрежесі бар.

     1993 ж. 12 қарашада Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан  Республикасының Ұлттық валютаны  енгізутуралы” жарғыға қол қойды.  Осы жарғымен 1993 жылы 15 қарашада  сағат 8-ден бастап ұлттық валюта – теңге енгізілді.

     КСРО  Мембанкінің және 1992-1993 жж. Ресей  үлгісіндегі қазыналық және банктік  билеттерді айырбастау 20 қарашадан  сағат 18-де аяқталды.

     Қолма-қол  ақшалардың, рубльдік шоттардың, салымдары  мен міндеттемелердің теңгеге айырбасы 1 теңге үшін 500 рубль айырбас бағамы бойынша жүргізілді.