Ақша қаражатының аудиты

     15 қарашадан 18 қарашаға дейінгі  аралықта халық теңгемен және  рубльмен де есеп айырыса алды.

     Кәсіпорындардың баланстарындағы рубльмен берілген активтер пассивтер екі күн ішінде (15-16 қарашада) қайта есептелінді.

     Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі теңгенің валюталық бағамын: 1 доллар= 4 теңге 70 тиын шамасында белгіледі. Келесі жылдары ол бірден өсіп кетті. Соған  сәйкес баға мен жалақыда өсті.

     Инфляцияның өсуі біршама ірі ақша купюраларын  қажет етті. 1994 ж. 200, 500, 1000 және 2000 купюрадағы ақшалар айналысқа шығарылды. 1995 ж. ұсақ тиындар біртіндеп айналыстан шығып қалды, олардың орнына никельден жасалған 1, 3, 5, 20 теңгедегі монеталар шыға бастады. Сонымен қатар, Абай Құнанбайұлының жүз жылдық мерейтойының құрметіне 100 теңгелік күміс монеталар шығарылды. 1995 жылдың  аяғында “Жібек жолы” жиынтығын құрайтын жоғары сыныпты төрт алтын монеталар шығарылды.Жалпы салмағы 57,54 г құрайтын жиынтығына 1, 2, 5 және 10мың теңгелік монеталар кірді. Жиынтық 816 доллар тұрды.

     Сонымен Қазақстан теңгесі соңғы жылдары  тұрақты төлем құралы

болып қана қоймай, еркін алмастырылатын валюталарға шексіз айырбасталады  және біршама тұрақты валюталар  құрамына кіреді.

     Қазақстанға ұлттық валютаның сәтті енгізілуі, әрі қарай оның сыртқы және ішкі тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етеді. 

     1.2. Аудит даму тарихы.

     Еліміз  экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында ғылым  мен білімнің практикалық қызметінің даму жолында  жаңа ғылым саласының пайда болуға алып келді. Тәуелсіз бухгалтер – аудитор кәсібі өткен ғасырда Еуропаның акционерлік қоғамында пайда болды. Мұның өзі акционерлік қоғамның есептілігін объективті баға беру, кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы шынайы деректер алу қажеттілігіне байланысты болды. Мұндай обьективті мәліметтерді кәсіпкерлерге тәуелсіз маман ғана бере алады.

     Аудит сөзінің өзі латынның audio деген сөзінен шыққан, мұның өзі сөзбе – сөз “ол естиді” дегенді білдіреді. Бастапқыда ол “тыңдаушы” деген мсөзді, яғни бір нәрсені тыңдап отырған адамды білдіретін аудитор сөзі туындаған.

     Шаруашылық  жұмыс барысында тиісті мәліметті  тексеруші немесе бақылап басқарушы  тыңдаушы болған бухгалтермен есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Аудит  мамандарын шет елдерде әр түрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та қоғам бухгалтері, Францияда – бухгалтер сарапшы немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және т.б деп атады. Аудитордың ең негізгі мақсаты аудиторлық қорытанды жасау. Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет көрсеттеді: бухгалтерлік есеп жұмыстарын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айырысу тәсілдері туралы, банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаға кеңес беру сияқты т.б. сонымен қатар шаруашылық субъектілеріне өндіріс барысына байланысты, өнімді сату барысына, маркетинг мәселелеріне қатысты түсініктер кеңес берумен және компонияларының, банкілердің, биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, ақпарат, есеп  беру мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытынды жасауды және кепілдік береді.

     Аудитке қажеттілікті тудыратын объективті жағдайлар

• инвнсторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің бір – біріне сенімсіздік көрсетуіне байланысты. Себебі олардың мүдддесі бір емес. Әсіресе кәсіпорын әкімшілігі өз пайдасына тиімді түрінде есеп жүргізуі мүмкін;
• кәспорын әкімшілігінің ақпарат көрсеткіштері дұрыс болмаса, соған сәйкес шаруашылықты басқару шешімі дұрыс болмауынан;
• кәсіпорын әкімшілігінің арнайы білімінің болмауы мүмкін;
• кәсіпорын шаруашылығының күрделілігіне сәйкес “коммерциялық құпияны” сақтауға байланысты, есепке алынған мәліметтердің дұрыс болмай шығуынан.

 

Қазақстан Республикасындағы  аудиттің қалыптасуы.

     Қазақстан республикасы аудит фирмасы алғаш  рет 1990 жылы Қазақстан Кеңес өкіметінің министірлер кеңесінің қаулысы  бойынша құрылды (15.11.1990 жыл №60). Осы қаулы негізінде Республиканың Қаржы министрлігі жанынан шаруашылық есеп қағидасында аудит орталығы “Қазақстан аудит” фирмасы ашылды, ал обылыстарда оның территориялық бөлімшелері құрылды. 1992 жылдан бастап дербес акционерлік компания болып, республикамыздағы барлық түрдегі меншіктегі кәсіпорынға, мекемелерге аудиторлық қызмет көрсетіп отыр. Еліміздегі аудит жұмысынан тиянақты дамуына бірбен-бір негіз болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге,  құқылығын анықтап отырған 1993 жыл 18 қазан айында жоғарғы Кеңес қабылдап, бекіткен “Қазақстан Республикалық қызмет” туралы заңы. Бұл заң

аудит қызметін бір жүйеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып еліміздегі аудиттің даму жолы анықталады, шетел  аудит фирмаларымен қарым-қатынас, бірлесіп аудит жүргізу, қолдану жолдары бөлінеді.

     Ол  заң 1998 жылы өзгеріске енді.

     Қазақстан Республикасының “Аудиторлық қызмет туралы” 1998 жылы 20 қарашадағы заңында  көрсетілгендей:

     Аудит аудиторлардың Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген талаптарға сәйкес қаржы есептілігінің растығы мен жасалу обьективтілігі туралы тәуелсіз пікірді білдіру мақсатымен заңды және жеке тұлғалардың (аудиттелетін субъектілер) қаржы есептілігін тексерін білдіреді.

     Аудит басқа экономикалық ғылымдар сияқты шаруашылық субъектісінің қызметі барысында қалыптасатын өндірістік қатынастарды зерттейді. Бірақ ол бұл қызметтің белгілі бір дербес жағын зерттейді, мұның өзі оның пәнін құрайды.

     Қазіргі кезде біздің елімізде үлкен 5 фирмалардың  филиалдары  жұмыс істейді. (Дэлойд Энд Туш, Эрист Энд енг, Прайс Уотерхауз, Росс эксерта, Фукоп аудит). Сонымен қатар аудит фирмасы да қосылып өзінің қызметін атқаруда соның салдарынан аудит қызметінде басқа да қызмет тексерудің сапасы көтеріліп отыр. Қазақстан Республикасы нарықтық қатынасқа көшу жолында тиянақты қатал бақылау, тексеру ерекше орын алады. Себебі нарықтың қатынастардағы қағидалардың дамуын қамтамасыз ету үшін ол елдерде бәсекелестік шешуші орын алады.Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін өте қатал бақылау, тексеру болу қажет. Сонымен қатар аудит жұмысының қажеттілігі көптеген себептен анықталады. Олар:

1. Кәсіпкерлер өз жұмысының тиянақтылығын қамтамасыз ету үшін;
2. Өз жұмысын өзі сенімді түрде басқару жүргізу үшін;
3. Кәсіпкерлер өзара қарым-қатынаста сенімді жұмыс істеу үшін және өзінің капиталының тиімділігіне сенімді олу үшін.

     Бухгалтерлік  есептілік пен шаруашылық жүргізуші  субъектінің қызметі туралы басқа  экономикалық ақпаратты олардың  толықтығын, дәлдігін және растығын тиімді бағалау мақсатымен шарттық жағынан және құпиялық негізде, тәуелсіз сараптау мен талдауды жүзеге асыру, тапсырыс берушіге кәсіпорынның шынайы қаржы жағдайы мен оның қаржылық болжамдарының мүмкіндігі туралы білікті қорытынды жасап беру, сондай-ақ ішкі бақылаудың жағдайын, қабылдаған есеп саясатының қолданыстағы заңдар мен нормативтік актілерге сәйкестігін тексеру, клиенттерге оларды қызықтыратын мәселелер бойынша консультациялық қызметтер көрсету аудиттің пәні болып табылады.

      Аудиттің  обьектісі шаруашылық жүргізуші  субъекті қызметінің қаржылық жағы болып табылады. Аудитор тексерушіден қолда бар есеп және басқа да қаржы құжаттарын талап етуге құқылы.

      Аудит оңтайлы басқару шешімдерінің негізінде  жатқан экономикалық ақпараттар жүйесіне негізделеді.

      Аудиттің  көздері есептік, талдау және есептен тыс болып бөлінеді.

      Аудиттің  есептік көздеріне жататындар: бухгалтерлік есеп пен есптілік, статистикалық  есеп пен есептілік, жедел есеп пен  есептілік іріктемелі есептік деректер.

      Қаржы нәтижелері бойынша аудиттің ақпарат  көздері:

• Сатылған өнімдерден (жұмыстан, қызметтен) түскен түсімдер туралы, өзге сатулардан түскен түсімдер туралы, сатудан тыс нәтижелер туралы ай сайынғы деректер.
• Қандай да бір айдағы қаражаттар қозғалысының елеулі

      өзгерістері туралы жазбаша түсіндірмелер

• Өнімдерді (жұмысты, қызметті) сатуға, басқа сатулар мен сатудан тыс нәтижелерге жұмсалған шығыстар мен шығындар туралы ай сайынғы деректер.
• Жекелеген айлардағы қаражаттар қозғалысының елеулі өзгерістері жағдайында берілген жазбаша түсіндірмелер.
• Басқа табыстар мен болған жағдайларды растайтын құжаттар.
• Өнім бірлігінің өзіндік құнының жоспарлы калькуляциясы.
• Залалдар мен қаржылық санкцияларды, залалдардың есептен шығарылуын растайтын құжаттар.
• Барлық активтердің, негізгі құралдардың, болашақ кезеңдер шығыстарының, тауарлы материалды қорларының, дебиторлық берешектердің, шоттардағы және жолдағы барлық қалдықтар бойынша банк жазбалары өшірмесінің тізімі.
• Барлық салық түрлерінің схемасы, барлық болжанбаған шығыстарға жазылған шолу, барлық қорлар мен резервтерді өсіруді және орындауды растайтын құжаттар.
• Пайда туралы ақпарат және оның орындалуы

     Аудиторлар  мен аудиторлық фирмалар көрсететін қызметтердің түрлеріне, оның негізгі  мақсаттары мен міндеттеріне орай аудит  орындайтан негізгі функциялар туралы тұжырым жасауға болады.

     Аудиттің функциялары төртке бөлінеді:

1. Сараптамалық:

• есептілікті;

• есептің жәй-күйін;
• ішкі бақылаудың жай күйі.

2. Талдаулық:

• талдау;
• болжамдау;
• ұсыныстар әзірлеу.

3. Консультациялық (сұрақтар бойынша):

• есеп;
• салық салу;
• құқық;
• мүлікті бағалау және т.б.

4. Өндірістік:

• есепті ретке келтіру алдыңғы қатарлы нысандар мен әдістерді өндіру;
• есептілік пен декларацияны жасау;
• есептілікті жасау арқылы есепті тұрақты жүргізу.

     Аудиттің  жалпы жоспары мен бағдарламасын  әзірлеу экономикалық субьекті туралы алдын ала деректерге және талдау рәсімдерінің нәтижелерінен негізделеді.

     Жалпы жоспарда аудитті жүргізудің және оны  жүргізудің кестесін жасаудың, есеп пен  аудиторлық қорытындыны әзірлеудің мерзімдерін қарастыру керек.

     Аудиттің  жалпы жоспарының мағынасы кесте  түрінде орындалады.

     Жалпы жоспарды мыналар көздеу ұсынылады:

• Аудит маңызды болу үшін нақты салаларды зерттеу қажет;
• Қамтылуға тиіс елеулі сәттер қандай;
• Қандай іріктемелері жоспарларда жасау қажет;
• Аудиторлық топты қалыптастыру, оның саны және мамандардың біліктілігі;
• Аудиторларды аудиторлық тексерудің нақты учаскелеріне бөлу;
• Аудиттің әр бір сатысы үшін жұмыс уақытының бюджеті;
• Топтың барлық мүшелерін олардың міндеттемелерін және аудиттің жалпы жоспарының ережелерімен таныстыру;
• Басшының жоспарының орындалуын бақылауы;
• Аудиторлық рәсімдерді нақты іске асырумен байланысты әдістемелік мәселелерді басшының түсіндіріуі;
• Нақты фактіні бағалау кезінде қайшылықтар туындағанда аудиторлық топтың айрықша пікірін құжатпен рәсімдеу.

     Аудитті жүргізудің бағдарламасын әзірлеу  аудиттің жалпы жоспарын әзірлеудегі сатылары қамтиды. Бағдарлама аудиттің жалпы жоспарының жалғасы болып табылады және аудиттің жоспарларын іске асыруға қажетті аудиторлық рәсімдердің егжей-тегжейлі тізбесін білдіреді.

     Аудитті жоспарлау процесі аяқтал,аннан  кейін аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасы құжатпен рәсімделуге және белгіленген тәртіппен бекітілуге тиіс. Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасының мағынасы кесте түрінді рәсімделеді. 
 
 

3. Аудиттің  жалпы жоспары.

 

Тексерілетін  ұйым;

Аудит кезеңі;

Адам  – сағат саны;

Аудиторлық  топтың басшысы;

Аудиторлық  топтың құрамы;

Жоспарланатын аудиторлық тәуекел;

Мәнділіктің жоспарланатын деңгейі.