Аудиторлық қызметті нормативтік-құқықтық реттеу

5) аудитордың  біліктілік куәлігінің күшін  жою туралы ұсыныстар енгізеді.

3- тарау.  Аудиторлыққа кандидаттарды аттестаттау  және аудиторлық қызметті лицензиялау

9-бап. Аудиторлыққа  кандидаттарды аттестаттау.

10-бап. Аудиторларды  аттестаттау жөніндегі біліктілік  комиссиясы.

11-бап. Аудитордың  біліктілік куәлігінің күшін  жою.

12-бап. Лицензиялар  беру.

13-бап Лицензияны  қайтарып алудың және оның күшін тоқтата тұрудың негіздері.

4- тарау.  Аудиторлық қызметті жүзеге асыру

14-бап. Аудит  жүргізу шарты.

15-бап. Аудиторлық  есеп.

16-бап. Аудиттің  стандарттары.

5- тарау.  Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың  құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі

17-бап. Аудиторлар  мен аудиторлық ұйымдардың құқықтары.

18-бап. Аудиторлар  мен аудиторлық ұйымдардың міндеттері.

18-1-бап. Аудиторлық  қызметті сақтандыру.

19-бап. Аудиторлар  мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігі.

20-бап. Аудит  жүргізу құқығын шектеу.

6- тарау.  Аудиттелетін субъектінің құқықтары,  міндеттері мен жауапкершілігі

21-бап. Аудиттелетін  субъектінің құқықтары.

22-бап. Аудиттелетін  субъектінің міндеттері.

23-бап. Аудиттелетін  субъектінің жауапкершілігі.

24-бап Дауларды  қарау.

25-бап. Өтпелі  ережелер.[1]

Аудит жөніндегі  анықтама Қазақстан Республикасының  өз ерекшіліктерін ескере отырып, «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» заңында «аудитке» төмендегідей анықтама береді. Аудит – бұл  қаржы есеп беруді, шаруашылық жүргізуші  субъектілердің берген есебінің дұрыстығын анықтау мақсатында олардың қаржы-шаруашылық қызметі туралы алғашқы құжаттар мен басқа да ақпаратының есбін, оның толықтығын және қолданып жүрген заңдар мен белгіленген нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз түрде тексеру.

Аудитті шаруашылық жүргізуші субъектілермен жасалған шарт негізінде тәуелсіз жеке адамдар, аудиторлық ұйымдар жүзеге асырады.

Аудиторлық  тексерулер мемлекеттік органдар тарапынан  Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдарына сәйкес жүзеге асырылатын кәсіпорындар шаруашылық қызметінің заңдылығына бақылау жасауды жоққа шығармайды.

Егер белгіленген  тәртіп бойынша тіркелмеген және Аудиторлық қызметпен айналысу құқығы біліктілік комиссиясының аттестациясынан  өтпеген болса, бірде-бір заңды  ұйым немесе нақты адам аудитор деп атала алмайды немесе өздерін аудиторлық қызметпен айналысушы ретінде көрсете алмайды.

Аудиттің маңызын  анықтау шеңберінде олар төмендегідей негізгі компоненттердің қажеттілігін анықтау қажет. Оларға жататындар:

1. Шаруашылық  жүргізуші субъектілер. Аудит жұмысын орындау үшін міндетті түрде сол субъектінің шаруашылық бағытын, көлемін анықтау қажет. Оны сол субъектінің шаруашылық параметрлері құрайды. Оған аудит барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің көлемі, мақсаты қарастырылуы қажет.

2. Экономикалық  объект. Аудиторлық қызметті жүргізудің  қажетті шарты оның аясы туралы  айқын түсінік болып табылады. Ол белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылыдқ есеп  беруіне аудит жүргізгенде немесе  ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші субъектілердің параметрлерімен анықталады.

3. Өндірістік  жағдай мен ақпараттар. Аудит  жұмысы барысында тапсырушылар  берген ақпарат қарастырылады.  Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің жаңа ақпараттарын құрайды. Сол жұмыс барысында олардан кемшілік табуы немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін. Аудитор міндетіне есеп берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа ақпарат алуында.

4. Аудиторлардың кәсіби мамандылығы. Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы қажет. Аудит жүргізуші жоғары дәрежедегі, өз мамандығын жақсы меңгерген, эксперт, білгір адам болуы қажет. Аудит барысында ол өзіне қажет фактілерді жинап талдау жасайды, бір тұжырымға келтіріп қорытынды жасауына пайдалана алатын болуы қажет.

5. Материалдарды  жинау және оларды бағалау.  Аудитордың негіз мақсаты –  факті жинау. Себебі сол факторлар арқылы ол өзінің аудиторлық ақпаратын жасайды.

6. Аудит стандарттары. Жиналған фактілер, ақпараттар өз  кезегінде бір жүйеге келтірілуі  қажет. Оған негіз аудит стандарты.  Стандарт дегеніміз ақпаратты  бір жүйеге келтіру әдісі немесе  нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес бір қалыпқа келтіру.

7. Аудиторлық  есеп беруді жасау. Аудитор  өз жұмысының қорытындысын тексеру  барысында анықталған кемшіліктердің  мазмұнын, өзінің аудиторлық қорытындысын  ақпаратында көрсетеді. Аудитор  осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан ескертпелері туралы хабарлайды.[1]

Отандық аудиттің дамуына Қазақстан Республикасының  «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы үлкен әсерін тигізді. Осы Заңның арқасында Қазақстан сапалы жаңа деңгейіне өтті. Біздің еліміздің аудиторлық қызметі шарықтау ширегінде тұр. Аудитті жетілдірудің бірден-бір жолы заңды  шығару болғандықтан, бұл Заң аудитті елімізде дамыту мен тұрғызу сатысында мықты импульс берді.

Нарықтық экономикасы  дамыған елдерде аудиторлық қызмет кең көлемде қолданылуда. Ол нарықтық қатынастарды реттеудің бірден-бір  элементі болып табылады. Сонымен  қатар ондай елдерде аудит  жөнінде тәжірибелері өте жоғары. Бізге де сондай тәжірибе кем болмас еді, Республикамызда мемлекеттік емес институттардың аудиторлық қызметті реттеудегі рөлін жоғарлату қажет.

Ақырғы кезеңдерде мемлекеттік қаржылық бақылау саласында  ұйымдастырушылық өзгерістер бірнеше  ортақ тенденцияларды атап өтуге  мүмкіндік береді. Біріншіден, бақылау функциялары мен бақылау жүргізулердің бөлінуі мен тереңдетілуі болды. Сыртқы мемлекеттік бақылаудың тереңдетілумен байланысты мемлекеттік ведомстволық және ішкі бақылау бухгалтерлік есеп шекарасының жүйесінде жүзеге асырылатын ішкі бақылау формасына  дейін тез қысқартыла бастады.

Бақылау жүйесіндегі  мұндай өзгерістер салықтық және ұлттық қорды бақылаудан алынатын эффектілі  жүйесіне қарамастан, мемлекеттік бақылау  механизмін көп жағдайда әлсіретті. Бюджеттің мемлекеттік құралдармен  шығындалу мықты, бағытты және жұмыс істейтін мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін құруды талап етеді. Оның дамуының негізгі бағыты болып мемлекеттік секторды бақылау облысына аудитті енгізу табылды.

Мемлекеттік аудит  мемлекеттік секторда қаржылық бақылаудың нақты формасы. Мұндай мемлекеттік қаржылық бақылау формасына ауысу үшін мемлекеттік аудитордың міндетті көзқарасын құру талаптарын енгізу керек. Ол мемлекеттік қаржылық есептіліктің әрбір алушының бюджеттік қорларына жылдық есептілігінің қорытындысы түріндегі дұрыстығы туралы болады. Мұндай жұмыс, бір жағынан, барлық мемлекеттік ұйымдардың қаржылық есептілігі қазіргі сияқты жыл сайын аудитормен тексерілуге әкеліп соқтырар еді. Басқа жағынан, мемлекеттік аудитордың қорытындысы белгілі бір министрліктің, ведомствоның, ұйымдардың қаржылық есептілік пен қаржылық шаруашылық кәсібінің қорытындысы көрсеткіштерінің дұрыстығы жөнінде бағалылығын көрсетер еді.

Елде мемлекеттік  қаржылық бақылау жүйесін құру, оның прогрессивті формаларын дамытып, енгізу үшін мемлекеттік қаржылық есептіліктің сапасы мен талаптылығын құрастырудың барлық деңгейлерінде жоғарлату керек. Кәсіпорынның қаржылық есептілікті қолданудың ақпараттық сұранысты есепке алсақ, бұл мемлекеттік сектор есептілігін бұқаралы түрде жасау, сонымен қатар қазіргі заманғы ақпараттық ресурстары арқылы жасау керек.[1]

Мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін ұйымдастырудың принциптер, есептер, мақсаттарын нақты  жазу керек. Мемлекеттік қаржылық бақылау  формаларын қойылған мақсатқа қолдану  керек. Өз кезегінде бүгінгі таңдағы бюджеттік сферасындағы өзгерістер және бюджеттік реформаның негізгі бағыттары аңғарылады. Өйткені, аудит объектілеріндегі ғана өзгерістер емес, сонымен қатар ондағы мақсаттары мен міндеттерінде көрінеді.

Қазір мемлекеттік  сектор реформасы облысында келесі бағыттар ажыратылады:

- салалы емес  ұйымдардың ликвидация немесе  олардың реорганизациясы жолымен  бюджеттік ұйымдар желісін оптимизациялау.

-   кәсіпорынның  жаңа коммерциялық емес ұйымдардың  құқықтық-ұйымдастырушылық формаларына  ауысуы.

Ел тарихында  алға қойған мақсаттарға қол жеткізуде ұйымның қаржы қозғалысының ашықтығын, каптиалдың ықпалдасуын және ел экономикасының жедел дамуын қамтамасыз етуде бүтіндей алғанда Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары (ХҚЕС) маңызды құрал болып табылады. Осылайша, бухгалтерлік есеп пен аудит республиканың дамуында аса маңызды рөл атқарады.

Бухгалтерлік  есеп және қаржылық есептілік туралы” заңның 2-1 бабына сәйкес ұйымдар қаржылық есеп беруді қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес жүзеге асырады. Биылғы жылдан бастап мемлекеттік мекемелерден өзге ұйымдардың бәрі ХҚЕС-қа көшуді жүзеге асырулары керек.

 «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне аудиторлық қызмет мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР заңында міндетті аудит жағдайында аудиторлық есепті жылдық қаржылық есептілігімен бірге жариялау нормасы енгізілген. Осылайша, аудиторлық ұйымдардың рөлі мен жауапкершілігі де арттырылады. Бухгалтерлік есеп туралы заңдардың, ХҚЕС-тің өзінің үнемі жетілдіріліп отыратынын ескергенде, микроэкономикалық үдерістерді терең түсіну, жаңа кәсіби сана-сезімді қалыптастыру мақсатындағы көзқарастарды қолдану қажет болады. Кәсіптің қазіргі заманғы даму сатысы бухгалтерлер мен аудиторлар біліктілігін арттырудың тиімді жүйесін құруды талап етеді, сонымен бірге, “кәсіби бухгалтер” атағын алған мамандар алға қойылған міндеттерді орындауда және бухгалтерлік есеп пен аудиттің орташа перспективада дамуында жол бастаушыға айналуға тиіс.

Бухгалтерлік есеп пен аудит жүйелерін қаржылық есептілік пен аудиттің халықаралық стандарттарға көшуі формасында әлемнің көптеген елдерімен бірегейлендіру Қазақстанның жаһандық экономикалық жүйеге одан әрі ықпалдасуындағы қосымша қадам болып табылады. Аталған саланы институттық жағынан қоса дамыту да саланы ықпалдастыққа сапалы көшірудің қажетті шарты болып саналады. Стратегиялық міндеттер мен оның даму бағыттарын анықтау мақсатында министрлік бухгалтерлік есеп пен аудит жүйесінің орта мерзімдік тұжырымдамасын жасауды жоспарлады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Аудиторлық  қызметті нормативтік-құқықтық реттеу дегеніміз - бұл аудиторлық тексеру жүргізу обътісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде ( ішкі тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б) қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу.

Қазақстан Республикасындағы  аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік-құқықтық актілерге мыналар жатады:

• ҚР Конституциясы;
• ҚР азаматтық кодексі;
• ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңы;
• ҚР «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» заңы;
• ҚР қылмыстық кодексі;
• «Салықтар   және   бюджетке   міндетті   басқа   төлемдер туралы» кодексі;
• ҚР әкімішілік жолмен құқық бұзушылар туралы кодексі;
• ҚР бюджет кодексі;
• ҚР «Акционерлік қоғамдары туралы»;
• «Банкроттық туралы»;
• «Шетелдік инвестиция» туралы;
• «Шектеулі және косымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы»,
• «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» және т.б. заңдары.

Сонымен қатар, ішкі аудиторлық қызметті реттерудің халықаралық тәжірибесіне сүйене отырып, ҚР-да ішкі аудиторлық қызмет жүйесін жетілдіру жүзеге асып келеді. Осыған байланысты халықаралық заңнамалық актілерге COSO заңын, Сорбейнс Окслы актісін жатқызамыз, сонымен қатар ҚР-ның «Акционерлік қоғам туралы» Заңында ішкі аудитті жүргізу міндетті деп танылған. Жалпылай алғанда, ішкі аудиторлық қызметті жүргізу басқа ұйымдарда бастамашылдық негізінде жүргізіледі.

Аудиторлық  ұйым   барлық елеулі   катынастарда экономикалық субъектінің қаржылық есеп берулерінің анықтығы туралы кәсіби пікір қалыптастыратыны және оны білдіретіні үшін жауапқа тартылады. Заңдық жауапкершілік тек келісімшарттағы міндетемелерді бұзғаны үшін ғана емес, сондай-ақ немқұрайдылық, ұқыпсыздық, алаяқтық зиян шектіру және т.б. сияқты азаматтық құқық бұзушылық әрекеттерін тудырғаны үшін, сонымен қатар, залалға әкеп соқтыратын аудиторлық тексерулердің шалағай жүзеге асырылғаны анықталған жағдайларда қарастырылады.