Қазіргі таңдағы Қазақстанның фискалдық саясаты

Кіріспе

Нарықтық қатынастардың  даму жағдайында реформалардың басты  бір міндеттері болып нәтижелі салықтың механизімін нарықтық экономиканың инстументтерінің бірі болып құрылатын  және әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің табысының көбею мәселесін шешуді рұқсат етеді, сондай-ақ бөлек шаруашылық субъектілер мен барлық эканомиканың тұтасымен түсімдік дамуына қызмет етеді.

Салық объективті қажеттілік болып табылады, олар қоғамның дамуының қажеттіліктерімен анықталады. Салықтар жалпы қиындықта бюджетке басқа  қалған түсімдердің арасында көптік салмақты мөлшер алады. Сондықтан салқытық заң шығаруда сәйкес қызметтердің тәжірибелік  қызметі де, салықты алу механизімінің  нәтижелігі де, яғни барлығы тікелей  және аса сезімді елдің экономикасының ауқатына әсері қолайлы балансты қолдайды. Қазақстан Республикасының  салықтық саясатын жетілдіру бойынша  үлкен жұмыс жүргізіп жатыр. Соған  орай салықтық теоретикалық сұрақтар  кешенді зеттеу және республикадағы жүргізілетін салықтық саясаттың тәжірбиелік  жақтарын зертеуге арналған. Сондықтан  шет елдердің тәжирбесін есепке ала  отырып Қазақстан Республикасының  салықтық саясатын жетілдіру бойынша  ересек актуалдылықты алады.

Кездейсоқ емес, берілген мәселенің  аптималды нәтижесіне жету үшін әр-түрлі  құрылдардан, оған қоса халықаралық  институттар: халықаралық салықтық және инвестициялық орталық, Халықаралық  Валюта Қоры, Еуропалық одақ және тағы басқа басым мамандар саны қосылды.

Берілген мәселеге шетел  өкілдерінің қызығушылығы кездейсоқ  емес, Қазақстан капиталды салымдар мен жер қойнауының байлықтары сияқты және жұмысшы күштер ресурстарымен  бай аймақтардың инвестициялары болып табылады. Алайда потенциалды  инвесторлардың қызығушылығының бар болуы салымдардың қауіпсіздк кепілдемесін қамтамасыз ететін және адамдардың құқығы сияқты және жеке пайдалылық  нтықмақтастылықтың принциптерін қадағалау. Экономикалық және әлеуметтік –саяси сипаттын анықталған жағдайларының бар болуында ғана орын алады. Дипломдық жұмыстың мақсаты болып салықтық саясаттың оның ролі мен мәнің нарықтық-экономикалық жағдайларын зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттері шешу жоспарланған:

1. бөліменде яғни фискалыдық саясаттың әлеуметтік экономикалық     мәні көрсетілген.
2. бөлімінде фискалдық саясаттың халықаралық тәжірбиесін зеттеу.
3. бөлімінде Қазақстан Республикасында фискалық саясаттың негізгі бағыттарын жүзеге асыру және заңдар ерекшеліктері қарастылыған. Сонымен қатар мемелекеттік бюджетті толықтырудағы салық саясатының ролі қамтылған. 

Мақсатыма жету үшін біріншіден салық түсінігін нақтылап қарастырып, салық түрлерін, салық салу объектісін зерттеп, қазіргі кездегі салық салу механизмдеріне тоқталдым.

Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін алдында қиын мәселе туды, ол – салық салу жүйесін ұйымдастыру. Қазақстанның салық салу жүйесін ұйымдастыру бірнеше сатыдан тұрды. Курстық жұмысымда осы сатыларды қарастырып, Қазақстанның салық салу ерекшеліктеріне көңіл аударып, салық салу мәселелерін, қиындықтарын, шешу жолдарын табуға тырысамын.

Кез – келген елдің егемендігінің бір нышаны – өзіндік салық салу жүйесінің болуы және де ол бірден – бір мемлекеттің қаржы саласындағы реттеу құралы болып табылады. Салықты қарастыру арқылы мен өз елімнің экономикасының дамуына үлес қоса аламын деймін. Осыған дәлел ретінде Қазақстан Республикасының Президенті                           Н.Ә. Назарбаевтың:  « Салық – мемлекет тұрақтылығының кепілі, » деген сөзін келтірейін.

1 ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ

1.1 Фискалдық саясаттың  түсінігі мен мәні

Салықтар, белгілі болғандай, мемлекеттің қызметінің барлық бағыттарының қаржыландыру көздерінің бірі және мемлекеттік  басымдықтарын өтеудің экономикалық құралы.

Салықтар - мемлекеттік егемендіктің ықылас білдіруінің бірі. Осынысымен олар мемлекеттік мүліктер мен қарыздардан  алынатын табыстардан ерекшеленеді. Мемлекеттің егемен құқығы болып  әрқашанда салықты өндіріп алудың құқығы тиынды шығару және әділ сотты  жөнелту сияқты, соған орай, салықтар біржақты тәртіпте белгіленген. Салықтар және олардың қызметтері нақты базисті  көрсетеді, яғни салықтық саясатта мемлекетпен  қолданылатын салықтық қатынастардың  жылжуының   объективті заңдылықтары [1,215б]

Салықтық заң шығарудың  мақсатты бағытталуы қолданылуды анықтайтын үкімет органдарының және басқарудың құқықтық қызметтердің кешенінің ұсынушы  болып есептеледі. Бұл көзқарастан, халық аймағындағы саясат - бұл  сонымен қоса мемлекеттік табысты  реттеу, жоспарлау және бақылау кезінде  салықтық техниканы жүзеге асырудағы  құқықтық нормалар.

Қазіргі экономистердің анықтауы бойынша, салықтық саясат қаржылық саясаттың  бөлігі болып табылады. Салықтық саясаттың  мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік- экономикалық құрылым мен  үкімет басындағы тұрған әлеуметтік топтармен шарттасылған. Экономикалық негізделген салықтық саясат салықтық жүйе арқылы орталықтанған құралдарды оптимизациялаудың мақсатының ізіне  түсуде. Батыс экономистері салықтық саясатты бөлек бөлмейді және мемлекеттің  өзінің қызметтері мен міндеттерін  орындауын салықтар арқылы жүзеге асырудың қаржыландыруын түсіндіруімен, мемлекеттік шығындардың жағдайларын зерттеуінсіз салықтардың әсерін қарастырмайды [2,386 б]

Жұмыспен қамтылу, өндіру көлемдерінің және инфляция қарқынының өзгеру деңгейіне бағытталған үкіметтің  арнайы шешімдерінің нәтижесінде мемлекеттік  шығындардың, мемлекеттік бюджеттің, салықтарының және сальдо мөлшерлерінің  «мақсатты бағытталған өзгерулері»  ретінде анықталатын бұндай саясатты дикрециялы фискалды деп атайды.                                          

Дискрециялық емес фискалды саясат - бұл сондай-ақ жалпы табыстың циклдік ауытқудың нәтижесінде  айтылған мөлшерлердің автоматикалық  өзгеруі. Мұндай саясат тұрақтандырылған ықпал көрсететін ЖҰӨ өсу (кему) мерзіміндегі мемлекеттік бюджетке таза салықтық түсімдердің автоматикалық көбеюін (азаюды) болжайды [3,192б]

Нақты жағдайда таза салықтық түсімдер бюджетке салықтық түсімдердің  мөлшерінің және үкіметтің төленген трансферттер сомасының арасындағы айырымын айтады.

Мысалы, Юткина Т.Ф. салықтық саясатты «салықтық заңдардың мақсатты бағытталуын айқындайтын үкімет органдарының және басқарманың құқықтық қызметінің кешені» деп анықтайды.

Салықтық саясат үкімет органдары  мен басқарманың ғылыми негізделген  және экономикалық мақсатқа сай тактикалық және стратегиялық құқықтық қызметтерінің  жиынтығы ретінде анықталады.

Салықтық саясатты жүргізудегі  бастапқы нұсқама болып тек қана құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, салық  төлеушілерден салықтық төлемдерді төлету емес, сонымен қоса салық  салудың ықпалының астында жиналған шаруашылық - экономикалық қатынастарды бүкілжақты бағалауды жүргізу. Сондықтан, салықтық саясат - бұл салықтық заңдардың  үйғарымның автоматикалық орындалу тиіс, оларды жетілдіру.

Салықтық саясат келешекке  есптеумен жүргізілген салықтық стратегия, ал нақты мерзімде - салықтық тактика. Тактика және стратегия  айырылмас, егер мемлекет қоғамдық, корпоративтік  және жеке экономикалық ынталарды келістіруге  ұмтылады. Жиі, мемлекеттің басқарушысымен әрекет қылған нақты кезеңде салық  салудың координациясы бойынша  тактикалық қадамдар экономикалық дәлелденбеген. Бұл тек қана салықтық стратегияның өткізуіне кері әсер келтірмей ғана қоймай, сонымен қоса мемлекеттің  экономикалық бағытын деформациялайды. Салық саласындағы Ресейдің әйгілі экономисті Черник Д.Г. «салықтық саясатты экономикалық мемлекеттік реттеудің  негізгі құрамы болып табылады және жеке кәсіпкерліктің дамуына қаржылық ықпалын көрсетеді» деп ойлайды [2,389б]

«Салықтық саясаттың қаржы  құралдарының алымының формалары мен  әдістерінің жиынтығы - қиын жағдай». Онда терең қарама - қайшылық шалғындық  салынған: бір жағынан, экономика  субъетілерінен жеткілікті қаржы ресурстарын  айыруды қамтамасыз ету, екінші жағынан - бұл жағдайда олардың іскерлік активтілігінің төмендеуін ұйғармау. Бұл парадоксты шешу орынды компромисс есебінен қамтамасыз етіледі - деп, өз жұмыстарында Соколинский В.М. белгіледі.[1,220б]          

Экономикалық сөздіктерде  берілген анықтама келесі түрде жинақталған: «салықтық саясат - салық салуда тікелей немесе жанама қатынасқа  ие, қандай да бір мемлекеттің конституциясымен салықтық заңдардың жиынтығы және басқа  заңды актілерде анықталған салықтық қатынастардың қатысушылардың өздерінің  құқықтары мен міндеттерінің  орындалуындағы стратегиялық бағыт және тактикалық іс - әрекет» [5,23б]        

Бірақ ең қысқа анықтама «дамыған елдердің салықтық жүйесі»  сөздігінде берілген, ол «салықтар  аймағында мемлекетпен өткізілетін  шаралар жүйесі» ретінде салықтық саясатты сипаттайды.

Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында өндірістің құрылымының  өзгеруін, территориалды экономикалық дамуын, халықтың табыстылық деңгейін өзгерту мақсатымен ұлттық табысты  қайта тарату үшін мемлекетпен салықтық саясат қолданылады. Салықтық саясаттың  міндеттері келесілерге бағытталады:

1.өзінің қызметтері мен    міндеттерін орындау үшін мемлекетті  қажет қаржы ресурстармен қамтамасыз  ету;

2.жалпы елдің шаруашылығын  реттеу үшін жағдайларды жасау;

3.нарықтық қатынастардың  процессінде пайда болған халықтық  табыс деңгейіндегі тепетеңсіздікті  тегістеу.

Халықаралық тәжірибеде салықтық саясаттың үш тұрпатын бөледі.

Бірінші тұрпат - «алуға болатынның бәрін алу» принципімен сипатталатын максималды салықтар саясаты. Бірақ  салықтардың көбейуі мемлекеттік  табыстың өсімі жүктелмесе, бұл жағдайда мемлекетке «салықтық қапқан» дайын  тұрады. Ставкалардың шектеулері анықталған және әр берілген жағдайда көптеген факторлардан тәуелді. Шетел ғалымдары бұл  шектелген ставканы 50% анықтайды.

Екінші тұрпат - орынды салықтар саясаты. Ол кәсіпкерліктің дамуын және оны сәтті салықтық климатпен  қамтамасыз етеді. Кәсіпкер максималды салық салудың астынан шығарылады, бірақ бұл мемлекеттік түсімдердің  қысқару салдарынан әлеуметтік шаралардың шектелуіне әкеледі.

Үшінші тұрпат - салық  салудың тым жоғары деңгейін қарастыратын салықтық саясат, бірақ әлеуметтік қорлардың мағыналылығында. Салықтық табыстар әр түрлі әлеуметтік қорлардың  көбейтілуіне бағытталады. Мұндай саясат инфляциялық спиральды тарқатылмаға әкеледі [6,160б]

Салықтық саясат екі өзара  байланысты әдістермен өткізіледі:

1)  салықтық жоспарлау  және болжау;

2)  салықтық есептеме.

Салықтық жоспарлау мен  болжаудың негізгі міндеттері - бюджеттік  тапсырмалардың сапалы және санды параметрлерін  экономикалық негізделумен қамтамасыз ету және салықтық концепциясының заңды  тәртіппен өңделген және қабылданған  шығатын елдің әлеуметтік-экономикалық дамудың болашақты бағдарламасы. Берілген міндет бір қаржылық жылға (ағымдық салықтық жоспарлау), сондай - ақ тым алыс болашаққа (салықтық болжау) есеп айырысу   болып орындалады. Соған орай салықтық жоспарлаудың тактикасын және оның стратегиясын бөледі.

Салықтық жоспар және болжауды қаржы мемлекеттерінің базистік элементтерінің бірі ретінде қарастыру  толығымен заңдылықты. Берілген жағдайда қаржы менеджменті елдің дамуының әлеуметтік-экономикалық басқару позициясынан жалпы мағынада қарастырылады. [7,320б]

Жоғарыда айтылғандай, салықтық саясат болашаққа есеп айырысумен өткізілетін, бұл салықтық стратегия, ал ағымды мемлекетте салықтық тактика. Бұдан, экономикалық дамудың тенденциясына жанаса ғылымдардың  болжамын есепке ала отырудан объективті шындылығынан, қоғамдағы әлеуметтік жағдайының жайы, мемлекетпен жетілдірілетін салықтық стратегия келесі міндеттерді  қудалайды:

1.экономикалық   -   экономикалық   өсуді   қамтамасыз   ету, өндірістің циклдігін әлсіретуін,  дамудағы     сәйкестенбеулерді   жою,  инфляциялық процесстерді  жеңу;

2.әлеуметтік    -    пайданың    өсімін    ынталандыруды    және    халықтың табысының  түсуін жаратпау жолдарымен белгілі   әлеуметтік   топтардың ықыласында  ұлттық табиғатты қайта бөлу;

3.қазыналық - мемлекеттің  табыстарын көбейту;

4.халықаралық-басқа елдермен  экономикалық байланыс-тарды күшейту,  төлем  балансы  қолайсыз    жағдайларды    жеңу    үшін.    Басқармалық құрылымдардың  тактикалық іс - әрекеттері мен  мемлекеттің конституциялы құқық   актілерімен   бекітілген   салық   салудың   жалпы   стратегиясының арасындағы    қарама  -    қайшылықтары    бюджеттің    қайта   теңгеруге,  шаруашылық механизмдегі қауызға,  қайта өндіру процессінің тежелуіне  және жалпы - экономикалық кризиске әкеледі. [8,199б]

Салықтық тактика бюджеттік  сыныпталу тілігінде табыстылық бюджеттік статьяда жалпы құрылымдардың  жасалуында, салықтық реттеу және бақылауды  өткізудің тұсында үкімет және басқару  органдарының тәжірибелік іс - әрекеттерінің  кешенін көрсетеді. Тактикалық қадамдардың  сапалы мазмұны барлық  бюджеттердің деңгейлерінің орындалуының   толықтығын   және уақыттылығын алдын - ала анықтайды.

Салықтық саясаттың өткізілу тұсында тактикалық іс - әрекеттердің негізделуі бюджет табыстарының құрылуында үлкен ролін ойнайды. Нақты нүктелі  тапсырмалардың орындалуы бойынша  салықтардың сәйкес жоспар кезеңі тұтас  қатар өзара аралас іс - әрекеттерден құрылады:

-  өткен кезеңде экономикадағы  пайда болған тенденцияны есепке  ала отырып салықтық шаралар  жүйесінің нұсқауларын іздеу;

-  оптималды салық салудың  нұсқауларын бағалау, олардың  салықтық сынып қаржы - шаруашылық  қызмет тұрпаттарын, салық төлеушілер  сыныбын, бөлек территориялар  және басқа факторлар тілігінде  олардың ранжированиесі;