Қазіргі таңдағы Қазақстанның фискалдық саясаты

Екі жақтың салық келісімінің  кең тарапына байланысты бұл жағдайдың  шешімі тәжірибеде дамыған елдердің қатынасында белгілі деңгейде безендендірілді. Осы келісім бойынша коммерциялық қызметтің ең төменгі «бөлінбейтін»  бөлек болып «тұрақты іскер мекеме» («истэблшимент», «баз жикс») жатады, қазіргі  кезде ол өзге елдің аймағында  орналасқан шетелдік компаниялардың нақты  қызмет көрсеткіші болып саналады.

Салық келісімінің әртүрлі  тұрпат моделінде «тұрақты іскер  мекеме» түсінігі терең қарастырылған: мысалы ОЭСР (Экономикалық Ынтымақтастылық  пен Дамуды Ұйымдастыру) тұрпат моделінде  іс қызметінің күнделікті орны болып  есептелінеді, мұнда кәсіпорынның қызметін атқарады, цех, фабрика, құрылыс учаскесін, шахтаны және т.б. қосқанда. Кез келген пайда табумен байланысты қызметті «іс қызметі» деп түсінеміз, ал «кәсіпорын» - бұл қаржы немесе өндіріс қатынасында  іс қызметі немесе бөлек қызметтің  бөлшегі. Компания - салық төлеуші  өзіне бірнеше осындай «іс  бөлшектерін» енгізе алады. Осымен, анықтайтынымыз, «тұрақты іскер кәсіпорындар» іс қызметінің жеке бөлшегі болып міндетті түрде белгіленбейді, керісінше  мұндай қызметтің кейбір құрама бөлігі басқа елдерде орналасса, салық  үшін «тұрақты іскер кәсіпорын» ретінде  көрсетеді.

Көпшілік елдер (Бельгия, Нидерланды, Дания) бұл концепцияны  терең қабылдағаны соншалық, «тұрақты іскер мекеме» түсінігін ішкі заңдарына енгізеді. Мысалы, Данияда  коммерциялық компаниялар салық  салынады, егер олар іс қызметін Данияда  орналасқан «тұрақты іскер мекемеде»  атқарса немесе осындай «тұрақты іскер мекеме» арқылы басқа коммерциялық кәсіпорынмен жұмыс атқарса, басқаша  айтқанда пайда табуға қатысса; Голландияда  компанияның салық салу табысына нерезиденттерді қосады, «тұрақты іскер  мекеме» арқылы Голландияда атқарылатын  іс қызметінің пайдасы.

Дамыған елдерде халыққа  салынатын салықтың келесі формалары  бар: жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы, әлеуметтік сақтандыру қор салымы, байлық қорлануына салынатын  салық (мүлік салығы және мұраға қалдыру  салығы). Бұл батыс халқына салынатын  салықтың бүкіл түрі емес, бірақ  нақты осы салықтар бюджетті қалыптастыруға маңызды роль атқарады.

Бүкіл салықтар нақты және өзімдік болып бөлінеді. Өзімдік  салығы халықтың табысына салынады. Ол салық төлеушінің төлем қабілеттілігіне  және қаржы жағдайына қарай салынады. Нақтылы салықтар жеке қаржы жағдайға тәуелсіз қызметтің түріне немесе тауарға, сатуға, сатып алуға, мүлік иелігіне салынады.

Салықтың тікелей және жанама түрі бар. Тікелей салық жеке тұлғалардың табысынан немесе үй шарауашылығынан алынады, ал жанама салық- салық ауыртпалығын соңғы  салымға ауыстыруға арналған. Сондықтан  өзімдік салық тікелей болып  есептеледі, ал нақты салықтар жанама салық болып келеді.

Салықтың тікелей және жанама болып бөлінуі, бір жағынан  табысқа, ал екінші жағынан шығынға  салынады. Олардың арасының шегі шартты түрде немесе ол салық салу мүмкіндіктерге байланысты. Тікелей және жанама салық  салушылардың системасы мынадай  әртүрлі елдерде: тікелей салық  көп , мөлшерде Германия, Канада, АҚШ, ал жанама салық салушылар Франция, Италия. Тепе-теңдік салық алушылар Италия және Германия, ал тікелей салық салушылар Германия, Жапония, Канада мен АҚШ-да көбейді, ал жанама салық Италияда.

Тәжірибе АҚШ мен Ұлыбританиядағы  ішкі құқықты қолдануы «тұрақты ұйымдастыру» принципіне олардың бекітілген салықтық келісімдеріне, сондай-ақ жақын, бірақ  ұқсас тәжірибелік салдарынан егемен бұл тәсілдемелердің арасында маңызды  айырмашылық бар: ішкі нормалар негізінен  қызметтің сипатында негізделеді  немесе ел арасында жүзеге асырылатын оның бөліктерінде, ал «тұрақты іскер  үйым» түсінігі қандай - да бір федеративтік базаға, үй - жайға артықшылықты материалдарды  беркітудің болуы.

Кейбір елдердегі, мысалы АҚШ, Франция, Германиядағы халықтан алынатын салықтардьщ ролін Қазақстанда  қолдану үшін осы елдердің салық  салудың келбетін қарастырайық. АҚШ  салық салу жүйесінен бастайық, АҚШ  халқына салық салудың ең басты  сипаты - басқа да батыс елдеріндегідей бюджет түсімінің басты статьясы - жеке түлғалардан алынатын табыс  салығы.

Америкада табыс салығы федералды  салықтың, штат салығығының, басқа да жергілікті салықтардың бір бөлігі, яғни өкіметтің барлық тарауына бірдей бөлінеді. Табыстың сомасынан өндірілетін  федералды табыс салығы үштүрлі  бөлікке бөлінуі арқылы есептелінеді:

1.«жалпы», яғни кез  келген көздерден табыстың жалпы  сомасы;

2.  «тазаланған табыс»,    яғни    түрлі    шығындар    мен    стандартты кепілдіктердің  шегеріліп алынған жалпы табыс;

3.  «салық   салынатын   табыс»   яғни   бірқатар   шығындар   мен салық салынбайтан минимум (шамамен 2000$ тең) шегерілген тазаланған табыс. Штаттың табыс салығының ставкасы негізінде федералдық табыс салық ставкасының төменгі шегіне жетпейді және табыс деңгейі бойынша федералдық ставкасынан едәуір төмен. Мұндай салықты есептеу прогрессиялық түрде қамтамасыз етіледі. Жергілікті салық салудың ерекшелігі болып салық төлеушілердің штат бюджетіне төленетін жергілікті табыс салығының сомасы жергілікті салық салуды есептеу кезінде алынып тасталынуы. Келесі маңыздылығы бойынша әлеуметтік сақтандыруға федералдық салық болып табылады. АҚШ-та сақтандырудың екі жүйесі бар: жұмыссыздық бойынша сақтандыру және кәрілікті сақтандыру. Жарналарды кәсіпкерлер де, жұмыскерлер де бірдей 15,3% ставкамен төлейді. Нарыққа ауысуымызға байланысты пайда болған жұмыссыздар мен панасыз зейнеткерлердің көбейіп кету әсерінен Қазақстан Республикасына мұндай салықты қажет деп санайды. Мұрагер немесе сый ретінде ауысатын мүлікке салынатын салықтар және мүлік бойынша салық штат бюджеттеріне не жергілікті бюджетке түседі, бұл біздің ел үшін жағымды, өйткені жергілікті үкімет органдарының бюджеттері ерекше мардымсыз. Ал бұл әрекетпен көбейтуге болар еді.

Дамыған елдердің салықтары  барлығынан алынады және әр түрлі  атаумен негізгі формаларға жүгінеді: жеке табысқа салынатын салық, корпорация табысына салынатын салық, қосмша қүнға  салық (сатудан салық), акциздер және басқалары.

ОЭСР 28 елдерінің корпорация табысына салынатын   салық     пен жеке тұлғаларға салынатын салық  деңгейлері 1 кестеде келтірілген.

 

 

 

 

1 кесте

 

ОЭСР елдеріндегі корпорацияның  пайдасына салынатын салықтар мен  жеке табысқа салынатын салықтардың  деңгейі        (% - да)

 

 

Ел	Корпорацияның пайдасына        салынатын салықтардың        жоғарғы ставкасы, %		Жеке                    табысқа салынатын салықтардың  жоғарғы ставкасы, %
1	2		3
Австралия	39		48
Австрия	34		50
Бельгия	40,17		55
Ұлыбритания	33		40
Венгрия	18		48
Греция	35		45
Дания	34		46,5
Ирландия	38		48
Исландия	33		41,94
Испания	35		56
Италия	53,2		51
Канада	38		29
Люксембург	34,32		50
Мексика	35		55
Нидерланды	35	60
Жаңа Зеландия	48	33
Норвегия	28	41,7
Польша	40	45
Португалия	36	40
АҚШ	39	39,6
Турция	27,5	55
Финляндия	28	61
Франция	33,33	56,8
Чехия	39	40
Швейцария	9,8	11,5
Швеция	28	57
Жапония	37,25	50
ОЭСР елдерінің орташа мәліметтері бойынша	36,25	46,68

 

Кестеден көрінгендей, радикалды  неоконсервативті салық реформаларына  қарамастан экономикасы дамыған  елдердегі салық салу деңгейі  елеулі ерекшеленеді. Корпорацияның  пайдасына салынатын салықтар бойынша  ставкадағы айырмашылығы 43% жетеді (Италия және Швейцария), ал жеке табыска салынатын  салықтар бойынша 32% (Финляндия және Канада).

Әрине А.Смиттің белгілеуі  бойынша бұндай диспропорциялар  өте жағымды салық климаты  бар елдерге капитал мен еңбек  қорының көшуіне әкеледі. Ал бұл, өз орнында капитал мен еңбек  ресурстарының миграциясы бар елдердің экономикасында қолайсыз қамтып көрсетіледі.

АҚШ-да корпорацияға салық  салудың негізгі принципі «тазартылған табыс» сомасының пайдасынан салық  алу принципі болып табылады. Ол жалпы табыс және рұқсат етілген  кепілдік пен жеңілдіктердің айырмашылығы түрінде анықталады.

Шегерулер арасында маңызды  орынды амортизациялық жеңілдіктер  мен бірлестіктің ғылыми және инновациялық қызметін ынталандыру бойынша жеңілдіктер  алады.

2 кесте

АҚШ корпорацияларының пайдасына  салынатын салық ставкалары

Салық салынатын табыс, долл./жыл	Салық ставкалары
50000 дейін	15%
50000 - 75000	7500 + 25%
75000-100000	13750 + 34%
100000-335000	22250 + 39%
335000 жоғары	34%

 

Одан басқа, 100-ден 335 мың. доллар шамасындағы табысқа 5% көлемінде  қосымша жиын орнатылған. Мұндай сатылы салық салудың орта және кіші кәсіпорындар үшін елеулі мағынасы бар. Қазақстан  тәжірибесін айтсақ, кіші және орта кәсіпорындарды тым ауыр жағдайға әкеледі, әсіресе жалпы тәртіпте заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салығы алынатын жаңа құралған кәсіпорындар үшін.

Бірлестік табысына салынатын  салық федеративті бюджет және штат бюджеттерінің табыс көздері  болып табылады. Орта шамада АҚШ  штаттары бойынша 6% көбірек аз ғана құрайды; оның үлесінің соңғы жылдарында штат бойынша төмендеуге тенденциясы  бар.

Ұсақ бірлестіктер АҚШ  салықтық заңына сәйкес С категориясы - жеке тұлғаларға - жатқызылуы мүмкін. Былайша, егер серіктік немесе бірлестік, мысалға Джорджин штатында орналасқан болса, ал басқа жеті штаттарда өнімді өндіру мен жүзеге асырумен шұғылданатын оның кәсіпорындары болса, онда заң  бойынша олардың барлығы салық  төлеуші болып табылады. Айта кететін  жай, әр штаттың бірлестік табысына өзінің ставкасы бар.

Былай, Огайо штатында табысқа  салық салғанда:

-    50000$ дейін-5,1%;

-  ставкасы -50 000$ жоғары - 8.9%.

Кентукки штатында табысқа  салық салғанда:

-    25 000$ дейін - 4%;

-    25 000$ жоғары 50 000$ дейін-5%;

-    50000$жоғары 100 000$ дейін-6%;

-    100 001 $ жоғары 200 000$ дейін - 7 %;

-    200 000$ жоғары - 8%.

Бірлестік пайдасына салынатын  салық жергілікті үкімет органдарына 7,9% салықтык түсулерді қамтамасыз етеді.

 

3 кесте

Табыс салығының ставкалары

 

Салық салынбайтын табыс, доллар
Ерлі-зайыпты жұптардың  қосынды табысы	Ерлі-зайыпты жұптардың  бөлек табысы	Үй-шаруа-шылығының    отбасының жалғыз басына	Жалғыз адам	Салық ставка лары
0-40100	0 -20500	0-32150	0 - 24000	15
40100-96900	20500 - 48450	32150-83050	24000-58150	28
96900 - 147700	48450 - 73850	83050- 134500	58150- 121300	31
147700-263750	73850-131875	134500-263750	121300-263750	36
263750 жоғары	131875 жоғары	263750 жоғары	263750 жоғары	39,6

 

1986 ж. дейін елде табысқа салынатын  салықтың 14 ставкалары әрекет етті, олардың шамасы 11-ден 50%-ға дейін  ұлғайды. 1990 жылдың салық реформаларының  жүрісінде ставкалар шкаласы  жеңілдетілген болатын:

Президентіміздің халыққа жолдаған “Қазақстан -2030” Жолдауында атап көрсеткен мемлекеттік сектордың бірінші кезектегі міндеті экономиканы тұрақтандыру болып табылады. Мұндай тұрақтылық ішінара фискальдық саясат құралдарымен жүзеге асырылады.

Фискальдық саясаттың көмегімен  мемлекет экономиканың бірқалыпты өсуіне, бағаның тұрақтануына және халықтың еңбекке жарамды бөлігін жұмыспен қамтуға қол жеткізе отырып, экономикада  инфляцияның алдын алуға шаралар  қолданады.

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ