Қазіргі таңдағы Қазақстанның фискалдық саясаты

Біріншілердің ішінде, бай  елдер, олардың салықтық алып тастаулары орта жандық жалпы табыстар деңгейіндегі 25-30 мың. долл. елеулі сома құрайды. Мысалы, Данияда бұл халықтың бір жанына 17 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі салықтардың  үлесі - 51%), Швейцарияда 15 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 33%), Норвегияда -14 мың. долл. (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 42%), Германия, Франция, Бельгия, Финляндияда - 11-ден 12 мың. долл. диапазонында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - сәйкес 40% - дан 47% - ға дейін).

Орта жандық табыстарының деңгейі бойынша соңғы орынды алатын елдерде салықтық алып тастаулары көлемі аса қарапайым. Солай, ол Оңтүстік Кореяда 2,5 мың. долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың  үлесі - 22%) құрайды, ал Мексикада 500 долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 16%). Және тек Ресей орта жанды табыстар деңгейі бойынша соңғы категорияға  түссе де, салықтық алып тастаулар  үлесі бойынша жоғары дамыған  елдердің артынан тартылады - ЖІӨ-нің 30% астам (шамамен халықтың әр жанына 1 мың. долл., яғни Жапония мен Швейцария деңгейінде). Басқаша айтқанда, онда 4 адамнан түратын статистикалық отбасына барлық салық түрлерінің алу сомасынан жалпы қиындықта орташа 4 мың. долл. қүрайды. Сол уақытта, мемлекеттердің адекватты көлемде бұл отбасылардың қызығушылығы мен қажеттіліктерін қорғауды қарастырады.

Алайда, белгілі болғандай, мемлекеттің бюджеті арқылы қайта  таратудың мүмкін салық салу деңгейінің өз шектеуі бар, яғни ол экономикалық және әлеуметтік қайшылықтарының шиеленісуі әрі қарай өсуіне жеткендегі ЖІӨ-гі салықтық алып тастаулардың сондай үлесі. Олар ашық саяси дауларда және салықтық реформалардың наразылық шақырылған уайыммен, оның ішінде: салықтық үкіметке бағынбау, табыстарды массалық жасыру және салықтық міндеттерді орындаудан кету, ұлттық экономикадан шет елдерге  капиталдың ағылуы, халықтардың салық  төлеушілер үшін азырақ ауыртпалылықты түсіру бойынша аймақтарға көшу формаларымен көрсетілуі мүмкін. Және тек шүғыл  немесе форс - мажорлық жағдайларда (мысалы, соғыс, сұрапыл апаттар, ірі техногендік  апаттар, эпидемия) экономикалық үғынуларға қарсы салықтық шектеудің деңгейі  қалыпты жиһазда оның ең жақсы  мәнінен көп жоғары болуы мүмкін.

Салық салу мәселелері әрқашанда  экономистер, философтар, әр түрлі дәуірлердің  мемлекеттік қызметкерлерінің ойларымен  қамтылды. Салық салу теориясының  негізін салушылардың бірі А.Смит салықтар, оны төлейтіндерге арналған - құлдықтың  белгісі емес, керісінше бостандықтың деп айтқан болатын. АҚШ-тың мемлекеттік  қызметшісі және ғалымы Б.Франклин «өмірде  өлім мен салықтардан басқа шарасыз  заттар жоқ» деп айқындады.

Д.С.Миль алғаш рет ғалым  классиктерінің арасында салықтың бірегей  емес, керісінше, салықтардың әркелкілігін жалпылауын қолдану ойын түжырымдады.

Онымен қоса, қазынаның  табыстарында негізгі орынды тікелей  салықтарға (рента мен мүраға) берген. Жанама салықтарды айтсақ, оның ойынша, олармен тек сол азы ғана бірінші  қажеттілік заттарына жатпайтындар салықпен алыну керек және барлық жалпы қолданылуға арналмаған, тек  халықтың кейбір категориясының қандай-да бір ерекше түтынуларын қанағаттандыру үшін.[13,81б]

XX ғ. 70 - 80 ж.ж. батыс елдерде ұсыныс экономикасының неоклассикалық теориясында негізделген А. Лаффердің бюджеттік концепциясы қолдау алды. Оның мәні салық төлеушінің салықтық жүктеменің өсуі оның табысының белгілі «критикалық деңгейі» деп аталатынның өсуімен қоса жіберіледі, оның арттыруы алдын ала бұл табыстың төмендеуіне шарасыздықпен әкеледі, өндірістің қысымына, кейін тіпті ақырғының рентабельді емес болғаннан тоқталуына әкеледі. 1995 ж. Қазақстанда «Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы» ҚР Президентінің Жарғысы жүзеге асырылды.

Кім кіші бизнес сферасында істейтіндер үшін салынатын салықтардың  жеңілдетілген тәртібі қарастырылады, ол жұмыс берушілердің өндірісті  дамыту, жаңа жұмыс орындарын құруын ынталандырады. Кооперативті және жеке табысқа салынатын, төлену көзінде  үсталынатын салықты есептеу  кіші бизнестің субъектілерінің  табысына бірегей ставка бойынша  жүзеге асырылады, ал олардың бюджетпен  есеп берісуі - олармен бірлік талондар, патенттер алумен және жеңілдетілген  декларацияны көрсеткеннен кейінгі  квартал қорытындысы бойынша  салықтардың төленуімен анықталады.

Кіші бизнесті ынталандыруға, жұмыссыздықты қысқартуға бағытталған  новациялар болып сәйкес субъектілердің әр жалданған жұмысшылардың салық  сомасы бір жарым пайызға азайтылады.

Жеке табысқа салынатын  салықтың ставкасы бойынша табыстың орта деңгейіне қатысты салықтық жүктемені азайту мақсатымен ставкалар  шкаласының шектері мен прогрессиялық  деңгейлері қарастырылған.

Көбісінде сұрақтар туады: Қазақстанға  Ресейдің мысалы бойынша жүруге не кедергі және барлық жеке тұлғалар үшін бірегей табысқа салынатын  салықтың ставкасын 13% мөлшерде бекіту туралы мәселелер.

Ойлағандай, біз сонша  жағымды бірінші көзқараста қадам  жүре алмаймыз, өйткені бұл алдын  ала төменгі табыстары бар  және олардан нақты төленетін  халықтың қабатының 6-7% деңгейінен соғады, қайсысы 13% ставка енгізген жағдайда салық  түрінде минимум 1-3% көбірек төлейтін болады.

Бүкіл елдің қарқынында бұл  көбею салық төлеушілердің аздаған  бай қабатынан прогрессивті табыс  салығынан бере алатындардың сомасынан  өте артық болады.

Салық төлеушілердің құқықтары  кішкене кеңейтілген. Олардың арасында - іс жүзіндегі салықтар және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы ақпаратты  алуға қүқығы, салықтық заң шығарудағы өзгерістер туралы; өз қызығушылықтарын салықтық қатынастардың сұрақтары  бойынша өз бетінше, не өзінің жақтаушысы арқылы алу; салықтық міндеттерді орындау  бойынша дербес есептен бюджетпен  есептесу жағдайы туралы көшірмені  алу; салықтық сырды қадағалауды  талап ету.

Салық төлеушілер салықтық есеп беруді таңдауы бойынша беруге құқылы: келу тәртіпте, заказ бойынша  істелген хатпен пошта арқылы, немесе электронды түрде ақпаратты компьютерлік өңдеуді рұқсат ету.

Жаңа кодекстің оның авторының  күмәнсіз айырықшасы болып елеулі мөлшерде оны тәжірибелік тікелей қызметтің  құжаты ретінде істеуі сәтті болды, ол тағы қандай-да бір қосымша бөлшектейтін немесе нақтылайтын заңға қарасты актілер және басқа нормативті-құқылы сипаттағы құжаттардың қажеттілігін шығарып тастауды қарастырады.

Алайда, осы барлық шұғыл  маңызды оның қасиеттеріне қарамастан, біздің ойымызша салықтық заң шағарушы органда аз емес және әлі күнге  дейін шешілмеген маңызды мәселелер  қалды. Олардың ішінде, күмәнсіз, бүгін  жалақы қоры жалпы күрделілікте 61%- ға дейінгі көлемде салықпен салынады.

Нақтылай айтсақ: 30%-ға дейін - жеке табыспен, 21%-әлеуметтік салықпен, 10% - жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті аударулар. Және де заңды түлғаға  салықтық жүктеу барлығын 21 % (әлеуметтік салықтар) құраса да, төлем көзінен (яғни заңды түлғаның өзінен) барлық басқа (40% дейін) міндетті төлемдердің  сипаты мен экономикалық ақырлары жалақы қорынан алынуы кәсіпорындарда істейтін жеке тұлғалардың материалы қалпына  да, оның өзінің экономикасына да өте  теріс ықпалын жасайды. Солай, біздің ойымызша, жеке табысқа салынатын  салықтың максималды ставкасының төмендетуі туралы немесе АҚШ және Канадада емделу мен білім алу шығындарын (алғаш, ең құрмаса бір адамға АЕК (МРП) он еселік көлемде) алынатын табыстың шегерулеріне жатқызу туралы ойланып қалу керек. Ұқсастығына қарай, жеке тұлғалардың - құрылысшылар немесе тұрғын-үйді сатып  алушылардың салықпен алынатын табысынан  олардың өзінің меншікті құралдардан  есептік календарлы жыл ішінде (бірақ  үш жылдан астам емес) салық органдарына  немесе жұмыстың негізгі орнына жазбаша  арыздары бойынша, сондай-ақ сол мақсатқа азаматтармен алынған несиені өтеу сомасына бағытталғанын шығару керек.[20,140б]

Жоғарыда айтылғанды назарға  ала отырып Қазақстан Республикасының  салықтық саясатын одан әрі жетілдіруде  келесілерді көңілге алу қажет:

1) өндірістің бірқатар  кілтті параметрлері бойынша     аймақтық дифференциацияны, сонымен  қоса табиғи және географиялық  рентаның шығарып тастау және  қайта таратылу (сол сияқты салықтық  тәжірибе көптеген жылдар бойы  АҚШ, Канада, ФРГ, Италия және  басқа елдерде бар) мәселелері;

2)  отын-энергетикалық   ресурстардың   ішкі   бағалары   мен  трансферттік тарифтерді  әлемдік деңгеймен салыстырғанда    көліктің салықтық ставкаларының  жеңілдіктерінің есебінен қатысты  төмен деңгейде қолдау қажет.

Міндетті түрде елдің  болашақ экономикасын құруға хабардар ынталандырушы факторлар тек  сақталып қалмау ғана емес, сондай-ақ нығайтылуы керек. Бұл салық салудың несиелеу сферасын, ипотекалық несиелеудің дамуы  үшін жағдай жасауын, құрылыс қор  жинау жүйесін, лизинг және вексельді  айналым, зейнетақы жүйесін жетілдіру, қымбат металлдардың сақтандыру нарығын  дамыту, басқа қаржы инстументтері, әсіресе республикада қор жинау  және инвестициялық процессті ынталандыру  бойынша ырықтандыруын жанасады.

Белгілі болғандай, Қазақстанда  қабылданған салықтық саясат негізінде  елде салық салудың батыс моделін  қайта жасауға бағдарланған, ол тек  егер салықтық органдардың инфрақұрылымының құрылуына ірі жекелік инвестициялар  жағдайында, тармақталған және қымбат салықтық бақылаудың жүйесінің дамуында, салық төлеушілер кең массасы  тарапынан міндетті араласу және түсінушілік болғанда экономиканың дамуының жеткілікті жоғары сатысында  нәтижелі болады. Алайда, бұл жағдайда да салық салудың батыс моделі кемшіліктерден азап шегеді:

- салық салудың артылған  деңгейі (Батыста бұл тауар  мен қызметтердің қайта өндірілуде  кезеңді тежеу қажеттілігімен  дәлелденеді);

-  салық төлеушілерге  жоғары қосымша шығындар (мысалы, салықтық есептің, салықтық есеп  беруді дайындаумен, сәйкес салықтық  базаны құру және электронды  тасымалдаушылардың    программалық  өнімдерінің талаптарын орындау  үшін);

- әр фактілі және потенциалды салық төлеушіге    СТН (РНН) жаппай беру жолымен азаматтардың меншік өміріне араласудың маңызды дәрежесі орталық серверде глобалды компьютерлік   тор   арқылы   мәліметтерді орналастырумен алынған оның келесі қаржылық-шаруашылық қызметін бақылау үшін (әдетте, Батыста тіпті жоғары мөлшерге жететін әлеуметтік төлемдер мен жеңілдіктердің дүрыс таратылуын бақылаудың қажеттілігімен ақталады).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Дипломдық жұмыстың тақырыбын  зерттеу нәтижесінде біз қорытындылар мен ұсыныстарға келдік, олар келесілерге  апарады:

- Жоғары  дамыған    нарықтық    қатынастар    жағдайында    өндірістің қүрылымының  өзгеруін, территориалды экономикалық  дамуын, халықтың табыстылық деңгейін  өзгерту мақсатымен ұлттық табысты  қайта тарату үшін мемлекетпен   салықтық саясат қолданылады.  Салықтық саясаттың міндеттері  келесілерге бағытталады:

1) өзінің қызметтері мен міндеттерін  орындау үшін мемлекетті қажет  қаржы ресурстармен қамтамасыз  ету;

2) жалпы елдің шаруашылығын  реттеу үшін жағдайларды жасау;

3)  нарықтық   қатынастардың   процессінде   пайда   болған  халықтық табыс деңгейіндегі  тепетеңсіздікті тегістеу.

- Халықаралық тәжірибеде  салықтық саясаттың үш тұрпатын  бөледі. Бірінші түрпат - «алуға болатынның  бәрін алу» принципімен сипатталатын  максималды салықтар саясаты.  Бірақ салықтардың көбеюі мемлекеттік  табыстың өсімі жүктелмесе, бұл  жағдайда мемлекетке «салықтық  қақпан» дайын түрады. Ставкалардың  шектеулері анықталған және әр  берілген жағдайда көптеген факторлардан  тәуелді. Шетел ғалымдары бұл  шектелген ставканы 50% анықтайды.

Екінші тұрпат - орынды салықтар саясаты. Ол кәсіпкерліктің дамуын және оны сәтті салықтық климатпен  қамтамасыз етеді. Кәсіпкер максималды салық салудың астынан шығарылады, бірақ бұл мемлекеттік түсімдердің  қысқару салдарынан әлеуметтік шаралардың шектелуіне әкеледі.

Үшінші тұрпат - салық  салудың тым жоғары деңгейін қарастыратын салықтық саясат, бірақ әлеуметтік қорлардың мағыналылығында. Салықтық табыстар әр түрлі әлеуметтік қорлардың көбейтілуіне бағытталады. Мұндай саясат инфляциялық спиральды тарқатылмаға әкеледі [6,152 6.]

Салықтық саясат болашаққа  есеп айырысумен өткізілетін, бұл салықтық стратегия, ал ағымды мемлекетте салықтық тактика. Бұдан, экономикалық дамудың  тенденциясына жанаса ғылымдардың  болжамын есепке ала отырудан объективті шындылығынан, қоғамдағы әлеуметтік жағдайының жайы, мемлекетпен жетілдірілетін салықтық стратегия келесі міндеттерді  кудалайды:

1)  экономикалық-экономикалық   өсуді   қамтамасыз   ету,  өндірістің циклдігін әлсіретуін,  дамудағы сәйкестенбеулерді   жою,  инфляциялық процесстерді  жеңу;

2) әлеуметтік-пайданың  өсімін  ынталандыруды және   халықтың  табысының түсуін жаратпау жолдарымен  белгілі   әлеуметтік   топтардың  ықыласында үлттық табиғатты  қайта бөлу;

3)  қазыналық - мемлекеттің  табыстарын көбейту;

4) халықаралық- басқа елдермен  экономикалық байланыстарды күшейту,  төлем балансы қолайсыз жағдайларды  жеңу үшін.