Бухгалтерлік баланс

    ЖОСПАР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                 

Кіріспе

Тауарлы-ақшалай қарым-қатынастар кезінде сату-сатып алу және қызмет көрсету барысында, сондай-ақ әртүрлі  шағымдар мен міндеттемелерді қанағаттандыруда, әрі ақша құралдарын бөлуде және қайта  бөлуде ақшалай есеп айырысу туындайды.

Мұндайда ақшалай есеп айырысудың (80-90%) негізгі бөлігін  қолма-қол ақшасыз есеп айырысу  құрайды. Ол қолма-қол ақшаны тікелей  пайдаланбастан, яғни несие мекемелерінің есепшоттары бойынша аударымдар жасау арқылы жүзеге асырылады.

Қолма-қол ақшамен  және қолма-қол ақшасыз есеп айырысулардың арасында тығыз және өзара байланыс бар: ақшалар қолма-қол ақша белгілерінің нысанынан банктегі депозитке және одан керісінше бір-біріне ұдайы ауысып отырады.

30-жылдардан бастап 1993 жылға дейін біздің еліміздегі  қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесі тек шығыс шығаруға арналған шаруашылық ету механизміне бейімделіп және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл тәсілдеріне сай келген еді. Ол қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесі негізінен өнім жеткізушінің өзінің жоспарлы тапсырмаларын орындау мен өнімдерді жеткізуге ғана негізделген болатын.

Тақырыптың  өзектілігі: Қазақстанның қолма-қолсыз ақшалай есеп айырысуының бүгінгі жағдайының ТМД елдерінің қолма-қолсыз ақшалай есеп айырысуымен салыстырғанда жақсы көрсеткіштерге ие болып, халықаралық стандарттарға қол жеткізуі жағдайларын қарастыру болып отыр.

Жұмысты орындаудағы мақсат: қазіргі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуының мәселелері мен перспективаларын айқындау.

Жұмысты орындаудағы міндеттер:

• Қолма-қолсыз есеп айырысу қағидаларын қарастыру;
• Банктік шоттар ашу тәртібі туралы зерттеулер;
• Банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыру негізін қарастыру.

Курстық жұмыстың құрылымы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен  тұрады.

Менің курстық жұмысым Қазақстандағы қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың қазіргі жүйесінің қызметіне арналған.

1-бөлім. Қазақстандағы қолма-қолсыз ақша айналысын ұйымдастыру

1.1. Қолма-қолсыз есеп айырысу қағидалары

Қазіргі жағдайда ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне байланысты болатын барлық мәмілелер ақшалай есеп айырысудан турады. Ақшалай есеп айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Қолма-қолсыз ақшаларды қолдана отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп айырысуларға қарағанда біршама қолайлы. Мұндай есеп айырысу негізінде айналыс шығындарын үнемдеуге болады.

Сондықтан да болар, қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы ақша айналымының едәуір бөлігін алады. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар барысы мынадай шаруашылық аумағында жүзеге асырылады:

• өнімді, қызметтерді  және жұмыстарды сатуда;

• ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;

• банк несиелерін алу  және қайтаруда;

• бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;       

• халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;

• басқа да банкаралық есеп айырысуларда.

Қолма-қолсыз есеп айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы ұйымдастырылатындықтан да, олардың кең көлемде қолданылуына банктердің торабының ықпалы, сондай-ақ олардың дамуына деген мемлекеттің мүддесінің ықпалы болады. Өйткені, банк — бұл қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалармен төлемдердің іске асатын орны. Банктегі ағымдық шоттарындағы жазбаша түрдегі ақшалай қаражаттар қалдығы қолма-қолсыз ақшаларды бейнелейді.

Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу — бұл ақшалай  қаражаттарды төлеушілер мен алушылардың  шоттарына байланысты жазбаша түрде  жасалатын ақшалай есеп айырысуларды білдіреді.

Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп айырысулар белгілі бір жүйеге байланысты ұйымдастырылады.

Қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысулар жүйесі — бұл қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру  қағидаларын, оларды ұйымдастыруға  қойылатын талаптарды, сол сияқты құжат айналымына байланысты есеп айырысу әдістері мен формаларының жиынтығы.

Қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысуды ұйымдастыру мынадай  талаптарға сәйкес келуі тиіс:

Біріншіден, өнімді сатудың  үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін бірқалыпты қаражат айналымына жағдай жасау;

Екіншіден, белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген төлеушілердің жауапкершілігі;

Үшіншіден, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулардың өз уақыттылығы, яғни уақытында есеп айырысуға тиістігі.

Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін  ұйымдастыру негізі КСРО тұсында 1930-32 жылдары несиелік реформа барысында жасалған болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар шаруашылықтың шығын механизміне бағытталған түрде және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толық сәйкес келген болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі, бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты өзінің жоспарлық тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың мүддесіне қызмет еткен. Ол жүйедегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастырудың қатаң қағидаларының сақталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы келісімшарттың міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалық мүддесі мен жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік береді.

Бұл қағидалар әсіресе  мыналарға қатаң қарайды:

• төлеу орны — банк, яғни ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды  ұйымдастырушы және бақылаушы болады;

• төлеу уақыты — өнімді тиеген соң немесе қызметті көрсеткен соң жүргізілді, яғни мұнда аванс және коммерциялық несиенің қолданылуына қатаң тыйым салынды;

• төлеушінің келісімі (акцепт) — төлеудің негізіне жатады;

• төлеу көзі — сатып  алушының меншікті қаражаты немесе банктік  несие, яғни оны алуға құқығы бар  болса ғана;

• қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысу формасы, яғни олардың  пайдалану аумағы алдын ала анықталады.

Қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысулардың барлығы бірдей банк ішіндегі айналымда жүретін  төлем құжаттары негізінде жүзеге асырылады.

• өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;

• ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;

• банк несиелерін алу  және қайтаруда;

• бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;      

• халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;

• басқа да банкаралық есеп айырысуларда.

Бірақ аталып өткен қағидалар, сатып алушының төлем қабілетін және несиелік қабілетіне қойылатын талаптарды ескермеді, соның нәтижесінде есеп айырысуға қатысушылардың балансының өтімділігіне төлемдер кезегінің бұзылуы кері әсер етті.

Кейіннен экономикамыздың  нарықтық қатынастарға өтуі барысында қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары мен әдістері, оларды ұйымдастыру қағидалары толығымен өзгерді. Қазіргі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады:

Бірінші қағидасы — барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттары банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді.

Мұнда клиенттерге ақшалай  қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау үшін шоттар ашылады. Бұл аталған қағиданың жоспарлы шаруашылық жүйедегі бірінші қағидадан айырмашылығын, барлық кәсіпорындар және ұйымдардың арасындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың банк мекемелері арқылы жүргізілуге міндеттілігінен байқауға болады. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаны банктегі шоттарда сақтауға міндеттілігі — бұл экономиканы әкімшіл-әміршіл әдістер арқылы басқаруға ұқсас болып келеді.

Нарықтық шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды  жүргізу, шаруашылық субъектілердің экономикалық дербестігін және олардың өздерінің іс-әрекеттері үшін материалдық жауапкершілігін ескеруі тиіс.

Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың бірінші  қағидасының бұл жерде заңды  және жеке тұлғаларға қатысы бар екендігін  ескерсек, өткен жүйедегі қағида, ақша айналысындағы нақты және қолма-қолсыз ақшалардың арасындағы заңды түрдегі алшақтықтың болуына байланысты, тек заңды тұлғаларға ғана қатысты болғандығын айта кету керек.

Қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысудың үшінші қaғидасы —  нарық субъектілерінің қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларын таңдаудағы еркін және оларды банктің араласуынсыз шаруашылық келісімшарттарында бекітуді көздейді.

Бұл қағида меншік формаларына  байланыссыз кез келген нарық  субъектілерінің келісімшарттың және есеп айырысу қатынастарын ұйымдастырудағы қатынастардың нәтижелі болуы үшін олардың материалдың жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестігін сипаттайды. Бұл жерде банктің рөлі тек қана төлемдерді жүзеге асыруда делдал ретінде көрінеді.

2000 жылғы 2 маусымдағы  Ұлттық банк Басқармасы бекіткен «Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы» № 266 нұсқаулығына сәйкес төлеушінің төлем операцияларының барлық формаларында бас субъектіге айналу тенденциясы байқалады, себебі барлық қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларында төлеу туралы бастаманы төлеушінің өзі көтереді. Бұл шарт ел экономикасындағы нарықтық қатынастардың талабына толық сәйкес келеді.

Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырудың мынадай екі қағидасы қолданылады:

1) төлемнің мерзімділігі;

2) төлемнің қамтамасыз  етілуі.

Төлемнің мерзімділік  қағидасы — шаруашылық несиелік сақтандыру шарттарында, ұжымдық шарттарда  және ҚР Қаржы министрлігінің нұсқауларында  көрсетілген мерзімдерге сәйкес есеп айырысуды жүзеге асыру.

Бұл қағиданы бекітудің  экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін қаражатты қалаған  уақытта ғана емес, яғни алдын ала  келісілген мерзімде аударуына мүдделі  екендігін түсіндіреді.

Төлеу мерзімділігінің  қағидасын енгізудің тәжірибелік маңызы бар десе болады. Кәсіпорындар және басқа да нарықтық қатынастар субъектілері төлемдердің мерзімділігінің дәрежелері туралы ақпараттарға ие бола отырып, өзінің ақша айналымын ұтымды пайдаланады және заемдық қаражатқа деген қажеттілікті тура анықтайды және өз баланстарының өтімділігін басқара алады.

Мерзімді төлем мынадай  жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:

• сауда-саттық операцияларының  басталуына дейін, яғни жабдықтаушының тауарын жібергенге немесе қызметін көрсеткенге дейін, яғни аванстық төлем түрінде;

• сауда-саттық операциясы аяқталғаннан кейін, яғни төлеушінің төлем  тапсырмасы арқылы;

• сауда-саттық операциясын  аяқтағаннан кейін, біршама уақыттан кейін — қарыздың міндеттемесіз  немесе вексельді пайдалану арқылы коммерциялық несие жағдайында.

Іс жүзінде мерзімінен бұрын, мерзімі кешіктірілген және мерзімі өткен төлемдерде кездесуі мүмкін.

Мерзімінен бұрынғы  төлемдер — бұл келісілген мерзімінен бұрын ақшалай міндеттеменің  орындалысын білдіреді.

Мерзімі кешіктірілген төлемдер — бұл көзделген уақытта қарыздық міндеттемесін орындай алмауына байланысты бастапқы мерзімнің уақытын ұзарту, яғни жаңа мерзімді белгілеуді білдіреді.

Мерзімі өткен төлемдер — бұл төлеушіде төлейтін қаржы болмауына байланысты туындайды, сөйтіп төлем мерзімі жеткен кезде төлеушінің банктік немесе коммерциялық несие алу мүмкіндігінің жоқтығын сипаттайды.

Төлемнің  қамтамасыз етілу қағидасы — бұл алдындағы мерзімділік қағидамен тығыз байланысты. Себебі, төлемнің қамтамасыз етілуі төлем мерзімінің сақталуы үшін ондағы өтімділік қаражаттардың кепілдеме ретінде болуын білдіреді. Өтімділік қаражаттарының сипатына байланысты жедел түрде және алдағы уақыттарда төлемнің қамтамасыз етілуі бір-бірінен өзара ажыратылады.

Төлемнің жедел түрде  қамтамасыз етілуі, төлеушіде бірінші класстық өтімді қаражаттар сомасының болуын түсіндіреді. Бірінші класты өтімділік қаражаттарға: ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді сипаттағы ақшалай қаражаттар, сол сияқты оларды ұйымдастырудың сондай формалары жатады.

Төлемдердің жедел түрде қамтамасыз етілуінің әр түрлі формалары болады (оның ішінде клиенттің немесе банктің есебінен қосқан қаражаттар түрінде).

Төлемдердің алдағы уақыттарда қамтамасыз етілуі төлемді кепілдендіреді, шаруашылықтағы төлем тәртібін, сонымен  қатар есеп айырысуға қатысушылардың барлығының төлем қабілеті мен несиелік қабілеттігін нығайта түседі.

Қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысуға байланысты барлық аталған  қағидалар бір-бірімен өзара тығыз  байланысты. Сондықтан да, бұл қағиданың  біреуінің бұзылуы басқаларының бұзылуына жол береді.

Демек, қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысу қaғидалары — бұл  қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесінің конструктивтік қасиетін немесе қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуда  ақшалардың төлем құралы ретінде  қызмет етуін білдіреді.

1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу құралдары

 

«Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану  және қолма-қолсыз төлемдер мен ақшалай  аударымдарды жүзеге асыру ережесі» туралы ҚР Ұлттық банк Басқармасының 2000 жылғы 25 сәуірде бекіткен № 179 қаулысына  сәйкес, заңды тұлғалар арасындағы 4000 айлық есеп көрсеткішінен асатын, яғни 3488000 = (4000 X 872) теңге сомасынан жоғары мөлшерде есеп айырысулар тек қана қолма-қолсыз тәртіпте жүзеге асырылуға тиіс. Осы ережеге сәйкес қолма-қолсыз есеп айырысуларда қолданылатын төлем құжаттарының түрлеріне мыналар жатады: