Дебиторлы қарыз

2130-«қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы», онда сатылған активтер мен бір жылдан асатын мерзімде көрсетілген қызметтер үшін қауымдастырылған және бірлескен ұйымдармен есеп айырысу бойынша операциялар және бірлескен ұйымдардың өзге де ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары көрсетіледі;

2140-«Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы», онда филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы есепке алынады;

2150-«Қызметкерлердің ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы», онда қызметкерлерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар бойынша қызметкерлердің дебиторлық қарызының қозғалысымен байланысты операциялар, сондай-ақ қызметкерлердің ұйымға бір жылдан асатын мерзімде келтірген материалдық зиянды (кемшін шығу, ұрлау, бүлдіру және басқалар) өтеу жөніндегі есеп айырысу көрсетіледі;

2160-«Жалдау бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз», онда алдағы кезеңдер үшін операциялық және қаржылық инвестициялар, сенімгерлік басқару бойынша есептелген сыйақылар бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздың қозғалысымен байланысты операцилар және өзге де алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар көрсетіледі;

2180-«Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз», онда алдыңғы топтарда көрсетілмеген өзге ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз бойынша операциялар көрсетіледі, мысалы, сақтандыру ұйымдарына сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру бойынша алынған векселдер бойынша қарыз.[3]

                          1.2. Дебиторлық қарыздың есебінің міндеттері

Дебиторлық борыштар есебіне есептілік тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады (қолданылады)

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша регистрлерден (тіркелімдерден) басқа дебиторлық қарыздардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату парақшаларын (қағаздарын), бухгалтерліқ анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Контировка деп аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын корреспонденциялар құруды білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өңдеулермен белгілі бір бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететін жағдай, көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы: АҚШ-та (Америка Құрама Штатгарында) біртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпорацияның мамандары өздеріне ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрай-ды. Бір жағынан бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады. Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.[4]

    Мысалы; Америка Құрама Штаттарында барлық бланкілер үшін міндетгі ортақ есеп беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен зияндар жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен, мәліметтердің ірілігімен айырықша көзге түседі, сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық туғызбайды. Есеп формасын таңдау хұқы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп регистрлерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде "трансформациялык ведомостар" деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың мақсаты - бізде қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен   қаржы   бөлінуші-реттеуші   шоттардың   толық   жабылуындай ведомостар біздің теориямызда да, тәжірибемізде де болып отыр. Біздің жағдайда қаржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық жазулар айқын түрде көрініс бермеуі мүмкін, керісінше трансформациялық ведомость көпшіліктің көңіл бөліп отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен тайдырады немесе бухгалтер бұл жағдайда, егер алынған пайда (зиян) оны қанағаттандырмаса, онда құрылған ведомості жоққа шығарып, басқа реттеу жұмыстарын жүргізіп, өзгеше нәтижелер алуы мүмкін. Дебиторлық қарыздардың шоттарындағы есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық-экономикалық параметрлерінің жақсарғандығы байқалып отыр. Болып отырған ақша "дематерилизациясы", яғни ақшалардың электрондық формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша (оның ішінде дебиторлық қарыз бойынша есеп айырысу) бухгалтерлік есепті енгізудің тәртіптерін түбейгелі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр. Сондықтан дебиторлық қарызтың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.

Шетелдік сатушылар, сатып-алушылардың сатып алған тауарлары үшін төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен аударып, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие берушімен несиелік келісімшартқа тұрып, несиелік карточка алады және оны сатып алу кезінде қолданады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда ол несие берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағы несиелік карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие берушілердің (кредитгік карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы үшін экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие алудың қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі тәсілі бар.

Бірінші жолы - сатушы несие беруші компанияньің төлемін күтуі керек.

Екінші жолы - сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны енгізеді.

Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе - сату уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылды деп танылуында. Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қаражаттары келіп түспегенін өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет. Бұл жағдайда сатып алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де мүмкік. Әсіресе, бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік есепті халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының бұл жолын, келісімшарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай компьютерлік технология берілген әдістің барлық іс-әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік береді.[5]

Дебиторлық қарыздар субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есептің бас шотгар жоспарындағы "Дебиторлық қарыздар" бөлімінің келесідей бас шотгарында есептелінеді:

1210,2210- «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы»;

1290-«Күдікті (күмәнді) қарыздар бойынша резервтер»;
1220,2120-«Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы»;

1420-«Басқадай дебиторлық қарыз»;

1620,2920-«Алдағы кезең шығындары»;

1610,2910-«Берілген аванстар».

           2.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы бойынша         есеп айырысу.

1210,2210-«Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы» - деп аталатын бас шоттың бөлімше шоттары, сатып алушылармен тапсырыс берушілердің субъектіге деген әртүрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлім келесідей шоттар жайлы ақпараттарды алып көрсетеді:

1210,2210-«Алынуға тиісті шоттар»;

1211,2211-«Алынған вексельдер»;

1280,2180-«Басқалары».

Бұлар активті шот болып табылады. Сондықган да бұл шоттардың дебетінде қарыздың сомасы жазылса, ал кредитінде қарыздың азайуы көрсетіледі. 3010,2210-"Алынуға тиісті шоттар" - деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер (тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептелінеді. Жалпы "Алынуға тиісті қарыздар" шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді ак-тивтер ретінде сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда "саудалық міндеттемелер" - деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелерді алудың көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Шетелдерде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) хұқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір фирмада несиелік бөлімдер жүмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және занды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға несиеге тауарды беру немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттық несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуга мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақытылы етеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай шаруашылық субъектісінің таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетілуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар. бағалы қағаздар және тағы да басқалар бойынша дебиторлық қарыздар есептелінуі мүмкін.[6]

1210,2210-"Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы" - деп аталатын бас шотының бөлімше шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:

-     Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге, тиеліп
жіберілген тауарлар,  атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда 1210,2210-
шот дебеттелініп, 6010-шот кредиттелінеді.

-     Тиеліп  жіберілген тауарлар,  атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген  қызметтерге  байланысты   қосылған  құн   салығы
есептелінгенде 1210,2210-шот дебеттелініп, 3130-шот кредиттелінеді.

-     Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар.
бағалы  қағаздар  бойынша дебиторлық  қарыздардың  пайда
болуына 1210,2210, 1211,2211 және 1280,2180-шотгардың тиістілері дебетгелініп,   оған  сәйкес  6210,   6211  және   6213-шоттардьщ тиістілері
кредиттелінеді.

-     Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар,
бағалы қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелгенде
1210,2210, 1211,2211 және 1280,2180-шотгардың тиістілері дебеттелініп, 3130-шот кредиттелінеді.

-     Шетелдік   валютада   сатып   алушылар   мен   тапсырыс
берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда бол-
уына 1210,2210, 1211,2211 және 1280,2180-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 6250-шот кредиттелінеді.

-     Айыппұлдар,  өсімақылар  есептелінгенде  1210,2210,  1211,2211  және
1280,2180-шотгардьщ   тиістілері   дебеттелініп,   6160,6280-шот   кредиттелінеді.

-     Сатып  алушылардан оларға сатылған өнім,  атқарылған
жұмыстар мен  керсетілген қызметтер үшін төлемдер  келіп
түскенде 1050, 1051, 1040, 1010  және 1020-шотгардың тиістілері
дебеттелініп, 1210,2210-шот кредиттелінеді.

Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен   кейін   қайтарылған  жағдайда   6020-шот  дебеттелініп, 1210,1211 және 1280-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына 6030, 6031-шотгардың тиістілері дебеттелініп, 1210,2210, 1211,2211 және 1280,2180-шоттардың тиістілері кредитгелінеді.

- Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге) есептелінген қосылған құн салығы сомасы 1210,2210, 1211,2211, 1280,2180, 1220,2120, 1230,2130 және 1231-шоттардың тиістілерінің дебетіне, 3130-шоттың кредитіне сторно етіліп жазылады.

- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары бойынша пайда болған жағымсыз (тиімсіз) бағамдық (курстық) айырмашылық сомасына 7430-шот дебеттелініп, 1210,2210,1211,2211 және 1280,2180-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.[7]

Сатып алушьшар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары арнаулы ведомостарда есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы материалдық қорлар бойынша фактура-шоттары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топ-тастырылып керсетіледі. Ведомостардағы жазулар, шоттар, фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша жазылады. Ведомостың бірінші бағанында сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі. Екінші мен оныншы аралығындағы бағандарда бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметгері көрсетіледі. Он бірінші "Көрсетілген шоттар бойынша сомалар" бағанында  ай ішінде сатылған активтер шоттары бойынша мәліметтер енгізіледі. Ұсынылған фактура-шоттарды төлеуге байланысты операциялар 2743 және 2744-"Төлемдер жайлы белгілер" бағанында  банктер жіберген шоттардың үзінді көшірмесі, кассалық ордерлер мен басқадай ақша құжатгары негізінде көрсетіледі. 1210,2210 - "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер" бас шотының белімше шоттарының бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-ордер қолданылады.