Дебиторлы қарыз

Есеп айырысу шоттары (1220,1230,1231 және 3320,3330,3331) арқылы бас кәсіпорынның және  еншілес (тәуелді) серіктестердің есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды, сонымен қатар бір еншілес серіктестің екінші бір серіктестікпен есеп айырысуы да жүргізіледі.   

     Есеп айырысу шоттары (1220,1230,1231 және 3320,3330,3331) арқылы бас кәсіпорынның және  еншілес (тәуелді) серіктестердің есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды, сонымен қатар бір еншілес серіктестің екінші бір серіктестікпен есеп айырысуы да жүргізіледі. [13]  

                     ІІІ Дебиторлық қарызды басқару және несиелік саясаты.

           Дебиторлық қарыз - бұл сатып алушылар мен басқа да тұлғаларға ақшалық заттар, тауар және қызмет алуына қойылатын талаптар.

       Дебиторлық қарыз екі факторға байланысты көрініс береді:

•     кәсіпорынның іскерлік деңгейі - неғұрлым сатылымдар көлемі көп болса, соғұрлым дебиторлық қарыздың көлемі де көп болады;

•      кәсіпорынның клиентке деген қарым-қатынасы - кәсіпорын клиенттерді сақтап қалу және жаңа клиенттерді тарту мақсатында өз клиентеріне төлем төлеу уақытын неғұрлым ұзартса, соғұрлым дебиторлық қарыздар деңгейі артады.

      Компанияның өз активтерін пайдалануының тиімділік дәрежесін бағалау үшін іскерлік белсенділік коэффициенті қолданылады (айналым коэффициенті).

      Дебиторлық қарыздың айналым коэффициенті компанияның дебиторлық қарыздарының құрылымы мен дегейін анықтауға мүмкіндік береді. Дебиторлық қәрыздың айналым коэффициенті - бұл компанияның таза сатылымдар көлемінің орташа жылдық дебиторлық қарыздарға (таза) қатынасымен есептелетін қаржылық көрсеткіш. Бұл көрсеткіш дебиторлық қарыз мезгіл ішінде неше рет жиналатынын (инкассацияланатынын) көрсетеді. Дебиторлық қарыздың айналым коэффициентін анықтау үшін қажет:

•      компанияның несиеге берілетін сатылымдар көлемін анықтау. Егер компания сатылымдарының барлығын несие арқылы жүргізсе, онда бұл сома табыс пен шығын есебі мәліметтері бойынша таза сатылым көлеміне тең болады. Егер компания сатылымдарын несие арқылы, сонымен қатар қолма-қол немесе қолма-қол емес есептесу арқылы, бірақ нақты түрде (яғни, жедел түрдегі есептесу) жүргізілсе, онда нақты түрдегі сатылымдар бағасы жалпы сатылымдар көлемінен алынады. Бұл қолма-қол есептесетін сатылымдардың несиеге сатудағы төлемдердің түспеу тәуекелділігінің болдырмауымен байланысты;

•       мезгіл басы мен соңындағы орташа арифметикалық мәнімен есептелетін орташа жылдық дебиторлық қарыз сомасын анықтау. Бұндай есептеу дебиторлық қарызға мезгілдік толқулардың әсерін төмендету үшін қажет.

       Дебиторлық қарыздың айналым коэффициенті компания өз өніміне төлемдерді жинау жөніндегі жұмысын қаншалықты нәтижелі ұйымдастырғанын көрсетеді. Берілген көрсеткіштің төмендеуі төлеуге жарамсыз клиенттер және басқа да тарату қиындықтар санының артуын көрсетуі мүмкін, бірақ нарық бөлігін кеңейтуге бағытталған клиенттерге деген жұмсақ саяса-тымен де байланысты болуы мүмкін. Дебиторлық қарыз айналымы неғұрлым төмен болса, соғұрлым компанияның тарату көлемін арттыруға қажетті айналым капиталына қажеттілігі көп болады.[14]

        Дебиторлық қарыздарды талдаумен қатар, компанияның несиелік саясаты арқылы дебиторлық қарыздарды басқаруды талдау маңызды болып табылады.Несиелік саясат сатылым көлеміне едәуір әсерін тигізеді, осылайша сатып алушыларғаі қойылатын несие мерзімі өсуімен немесе берілетін несиелер көлемінің өсуімен сатылымдар  өсу тенденциясына ие болады.Несиелік саясат келесі элементтерді басқару жолымен іске асады:

•     компания тауарын несиеге алудағы үміткердің несиеге жарамдылығының                             минималды деңгейін анықтайтын несиелік стандарттар;

•     несие мерзімі, яғни сатып алу уақытынан оны төлеуге дейінгі күндер саны;

•     шоттарды ерте төлеу немесе дер кезінде төлеу үшін берілетін жеңілдіктер;

•     дебиторлық қарыздарды жинау жұмыстары, төлемді кешіктіргендерге жүргізілетін шаралар.

Жоғарыда аталған факторлардың кез-келген компанияның сатудағы табыс көлеміне үлкен әсерін тигізеді.

Сенімді сатып алушыны анықтау компаниямен әртүрлі ақпараттар көздерін пайдаланып жүргізіледі. Әр нақты сатып алушыға қойылатын несие мерзімі мен несие көлемін анықтау тәуекелді талдауға және сенімсіз қарыздардың туындау мүмкіндігінің минималдылығын талдауға негізделген.

Несиеге жарамдылық стандарттарын анықтаудың негізі тауарға төлемді клиент төлеу немесе төлемеу ықтималдығын анықтау болып табылады.

Жеңілдіктің жылдық номиналды бағасын анықтау үшін келесі формула қолданылады:

   НБСН = [жеңілдік % / (100% - жеңілдік %)] х [360 / (НМСН - Мжж)],

         мұнда 

        НБСН - саудалық несиенің номиналды бағасы;

        НМСН - саудалық несиенің нетто мерзімі;

        В"жж   - жеңілдіктің жүру мерзімі.

Жеңілдіктер былай көрсетіледі: мысалы, 2/10, п / 30, 10 күн ішіндегі 2%-дық жеңілдігін көрсетеді, басқаша жағдайда 30 күн ішінде толық соманы төлеу қажет. Уақытында төленген төлемге жеңілдіктер бермейтін компаниялар, әдетте өз қаржысын пайдалы қолданбайды.

2/70, п/30шартында жеңілдіктер алатын компания нақты түрде: 2/98х (360/20) = 36,7% пайда көреді немесе бұл ставкадан пайыздарды төлеуден қашады (есептеу үшін жылына 360 күн алынды). Осылайша, сатып алушылардың банктен пайдалы шарттарда несие алу-ына жағдайы болса, яғни жеңілдік алатын шарттарға қарағанда төмен пайызда, онда олар жеңілдіктерге ие болады.

                                             Қорытынды

Дебиторлық қарыздың есебінің тәжірибедегі қолданысы бүкіл кәсіпорынның мақсаттарымен міндеттеріне сай жұмыс істеуді қамтамасыз ететін қажетті процесс болып табылады.

Дебиторлық қарыз - кәсіпорынға (ұйымға, мекемеге) шаруашылық қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде басқа бір заңды немесе тұлғаның берешек болған борышы. Осы субъектіге берешек қарызы бар кәсіпорындар мен ұйымдар, соңдай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Бұл бір кәсіпорынның айналымдағы қаржысын екінші бір ұйым немесе жеке адамның пайдаланғандығын көрсетеді. Дебиторлық қарыз кейде қаржы тәртібін бұзудан, тауарды, қаржыны талан-таражға түсіруден, күрделі құрылысқа байланысты қарыздардан, тағы басқа құралады. Дебиторлық қарыздың өсуі кәсіпорынның қаржы жағдайын ауырлатады. Осыған байланысты экономикада қолданылып жүрген есеп айырысу-несие қатынастарынының тәртібі. Дебиторлық қарыздың өсіп кетпеуін қадағалап отырады. Дебиторлық қарыз дер кезінде өндіріліп алынуға тиіс. Егер өндіру мерзімі өтіп кетіп, дебиторлық қарыз шығыстан шығарылған жағдайда, бұл мерзімді өткізіп алған адамдар тиісінше жауапқа тартылады.

Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық қарыздардың пайда болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесі болып саналады. Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын болып бөлінеді. Бұндай сипаттарына байланысты бөліп қарастыру дебиторлық қарыздарды қадағалап, дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Дебиторлық қарызтар субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есептің бас шотгар жоспарындағы 3- "Дебиторлық қарыздар" бөлімінің келесідей бас шотгарында есептелінеді:

1210,2210- «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы»;

1290-«Күдікті (күмәнді) қарыздар бойынша резервтер»;
1220,2120-«Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы»;

1420-«Басқадай дебиторлық қарыз»;

1620,2920-«Алдағы кезең шығындары»;

1610,2910-«Берілген аванстар».

    Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өңдеулермен белгілі бір бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Әрбір корпорацияның мамандары өздеріне тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Алайда кәсіпорында,ғы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.

Бұл курстық жұмыстың мақсаты дебиторлық қарыздың түрлерін ажырата отырып, кәсіпорындарда дұрыс ұйымдастырылуын талдау болып табылады және де дебиторлармен есеп айырысулардан теориялық және тәжірибедегі қолданысын қарастыру. Талдау барысында зерттеу объектілері ретінде «Жарасым» бас кәсіпорынымен «Асем-ай» еншілес серіктестігінің арсындағы есеп айырысулар, ЖШС «Алмас», ААҚ «Жуантөбе» және «Тасты» ААҚ-ы арасындағы есеп айырысуларды «Сатып алушылар мен тапсырыс берішілердің қарызы бойынша есеп айырысу» бөлімінде мысал ретінде қарастырылды.

Жоғарыдағы көрсеткіштердің барлығын, оның ішінде сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің және еншілес серіктестердің дебиторлық қарызын есепке алып, ұйымдастырылуы қарастырылды. Бұларды зерттеу объектісі - кәсіпорынның келешекте жоспарға сәйкес дамуын қадағалау үшін қажет болып табылады.

    Зерттеу объектілерінде қарастырылған кәсіпорындарды  жоғарыда аталған шоттар бойынша шаруашылық операцияларды қорытындылай кетейік. 

Контрактының шарты бойынша «Жолкен» ЖСШ, «Тасты» ААҚ-ҒА тауарды жөнелтті:  

-жөнелтілген тауардың нақты өзіндік құнына -196875 тенге

-келісім-шарттың құнына-281250 тенге

-ҚҚС (16%)-45000 тенге

Қаржылық агенттен («Жуантөбе» ААҚ) жөнелтілген тауардың 80% алынды-261000 тенге, қаржылық агентке көрсетілген қызмет үшін, марапаттау сомасы шығысқа жатқызылды, қалған 20% қаржылық агенттен алынды, бірақ осы сомадан марапаттау сомасы шегерілді 59051 теңге (326250*20%-6199), қарыздары засчет жасалды-326250 тенгеге.

«Жолкен» ЖСШ-тен жөнелтілен  тауар-«Тасты» ААҚ-ға келіп түсті:

-тауар құнына-281250 тенге, ҚҚС (16 %)-45000 тенге, қаржылық агенттің талап еткен сомасы, алынған тауар үшін төленді-326250 тенге, қарыздары засчет жасалды-326250 тенгеге.

              Факторингі келісімшарты бойынша  «Жуантөбе» ЖШС-гі қарыз срманың  80% аударды-261000 тенге, факторингі бойынша марапаттау сомасы есептелінді [6199 тенге(326250*1,9% )]-6199 тенге, «Тасты» ААҚ –нан талап етілген қаржы сомасы алынды-326250 тенге, факторингі келісімшартының жағдайы бойынша «Жуантөбе» ЖШС-ке 20% қалған сомасы аударылды (бірақ бұл жерде марапаттау сомасы  шегерілді-59051 тенге, қарыздары зачеты жасалды-326250 тенгеге.

«Жарасым» бас кәсіпорынымен «Асем-ай» еншілес серіктестігінің арсындағы есеп айырысулар бойынша қорытындылай өтсек:

«Асем-ай» еншілес серіктестігіне накладнойлар мен шот-фактуралардың негізінде материалдар мен сатып алынған тауарлар 1200000 теңгеге босатылды, ал, ҚҚС сомасы-192000 теңге, «Асем-ай» еншілес серіктестігі мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар көрсеткен қызметі мен атқарған жұмысы-90000 теңгені құрайды, ҚҚС сомасына-14400 теңге, «Асем-ай» еншілес серіктестігі дайын өнімдерді, негізгі құралдарды жжәне материалдық емес активтерді босатты-200000 теңгеге, ҚҚС сомасына-32000 теңге, еншілес және тәуелді серіктестердің қарыздары есепи айырысу шотына келіп түсті-1728400 теңгеге, барлығы-1728400 теңгені құрады.

Жоғарыдағы көрсеткіштердің барлығын, оның ішінде сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің және еншілес серіктестердің дебиторлық қарызын есепке алып, ұйымдастырылуын қарастырдық. Бұларды зерттеу кәсіпорынның келешекте жоспарға сәйкес дамуын қадағалау үшін қажет болып табылады.

.     

6

Қолданылған әдебиеттер

1.      Кеулімжанов Н.П. Корреспонденция счетов,-Алматы: БИКО, 2000.

2.      Кеулімжанов Қ.К., Төлегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Андреева В.Д. Практический аудит.-М.: Экономика, 1994..

3.      Андросова А.М. Бухгалтерский учет.-М.: Финансы и статистика,1996.

4.      Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами.-М.: Финансы и статистика,2000.

5.      Н.А. Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы.-Алматы: Экономика, 1998.

6.      Кеулімжанов Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаев А.Ә. Қаржылық есеп.- Алматы: Экономика, 2001

7.      Кутер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета. –М.: Финансы и статистика, Экспертное бюро 2000.

8.      Курятова Л.А., Эргашев Х.Х. Бухгалтерский учет основы теории.-М.: Маркетинг 1999.

9.      Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.-Алматы: 1998.

10. Азаматтық құқық //Заң консультациялары. -2006.-№. 1-15 бет.

11. Э.Т. Төлегенов. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері.-Алматы: Экономика,2001

12. Айрих Н. Фактураланбаған жабдықтар есебі //Бухгалтер бюллетені.-2003.№51. 18-21 бет.

13. «Бюллетень бухгалтера» 2006 жылдан бастап

14. Библиотека бухгалтера  и предпринимателя 2005...

     15.Леснова Ю.В. Қаржылық менеджмент// 2008-№1.

6