Дебиторлы қарыз

Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжатгар хұқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі - "тауар" больш табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және кезекті тұрақгылық (фиксация) болып көрсетілуі мүмкін.

Жоғарыда айтылғандарды толық түсіну үшін келесі мысалды қарастырайық.

«Жолкен » ЖСШ «Тасты» ААҚ-на 326250 теңгеге тауарды беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы жеткізіп берген тауарына толық төлемін алу үшін «Жолкен» ЖСШ факторингалық компаниясымен, яғни «Жуантөбе» ААҚ –мен шартқа отырды.

    Келісім шарттың жағдайы бойынша факторингалық компания «Жуантөбе» ААҚ (қаржылық агент) «Жолкен» ЖСШ-тік «Тасты » ААҚ-на тауарды жөнелткеннен үш күннің ішінде  «Жолкен» ЖСШ –тің есеп айырысу шотына ақшаны аударуы тиіс. Шын мәнінде, «Тасты» ААҚ жасалған контрактының 80% құнын бірден аударған, ал қалған контрактының құнын (20%) марапаттау сомасы ұсталып, содан қалған сомасы аударылған. Келісімшартқа сәйкес марапаттау сомасы, несие мөлшерлемесі сяқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгейіде ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күн құраған.

  Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% [(38%*18күн)/360 күн] құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған. [8]

Кесте 1

ЖШС «Жолкен», ААҚ «Жуантөбе» және «Тасты» ААҚ-ы арасындағы есеп

айырысулар

Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында әсіресе, келісім-шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланғанда кейде теңгенің бағамының өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталык эквивалентті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әртүрлі банктердегі бағамдар әртүрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген күніне тандап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% (пайызы) со-масының төленгендігі тиімді болады.

Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.

Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытга. Бұл жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісім шартта қосылған құн салығы көрсетілмейді алайда фактура шотта салықтың бұл түрінің болуы міндетті келісім шартгың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды. Жоғарыда көрсетілген корреспонденциялар қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысқан жағдайда қолданылады, яғни төлем тапсырмалары мен төлем талаптары   тапсырмаларымен,   аккредетивтермен,   чектермен және тағы да басқалар түрінде жүзеге асады. Қолма-қолсыз есеп айырысуда сатып алушының есеп айырысу шотынан сатушының шотына қаражаттар аударылғанда, банк мекемесі көрсеткен қызметі үшін белгілі бір пайызды (процент) алып отырады.

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Вексель — белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша қарызқорлық міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде керсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельдер эмитентгер бойынша:

•        қазынашылық және жекеше;

•        төлем түрі бойынша: жай және аударылмалы;

•        төлем кепілділігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген;

•        төлеу тәртібі бойынша: мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді.

Жай вексель - қарызкердің  жазбаша өкімі бойынша міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, қарызкерлік міндеттеменің сомасы, төленетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты көрсетіліп, вексель беруші қарызкердің қолы қойылуы керек.

Аударылмалы вексель - (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызгерге (трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға (ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады.

Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба, яғни, вексель деген жазу жазылып, оның ұсынылған күні мен орны, жері, вексельдің сомасы пайызы, төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Аударылмалы вексельді трассат (қарызкер) акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша ешқандай міндеттемесі болмайды. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі мүмкін. [9]

     2.2 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі

1220,2120-"Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы" бас шоты мына бөлімше шоттарынан тұрады:

1220,2120-"Еншілес серіктестіктердің қарызы";

1230,2130- "Тәуелді серіктестіктердің қарызы";

1231,2131-"Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың қарызы".

Жалпылама аталмыш шоттарда барлық еншілес және тәуелді серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық қарыздары жайлы ақпаратгар көрініс табады.

1995 жылғы 2 мамырдағы №2255-"Шаруашылық серіктестіктері туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес өзгерістер және толықтыруларда (14.07.97 ж. №159-1 енгізілді) "шаруашылык серіктестіктері" - дегеніміз, өзінің қызметінің негізінде пайда табу мақсатында жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы мүмкін (1.2-пункт 1-бап).[10]

Осы жоғарыда айтылған еншілес серікгестік дегеніміз - басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік оның жарғылық қорына   қатысуымен   немесе   келісімшартқа   сәйкес   осындай серіктестікпен қабылданатын шешімдерді анықтай алатын мүмкіндігі бар болатын серіктестік болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді. Тәуелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал болып табылады және өзінің жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-шаруашылық қызметі-нің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп регистрлерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.[11]

1230,2130-"Бірлесіп-бақыланатын заңды тұлғалардың қарызы" шотын сипаттай келе, бухгалтерлік есептің №15 "Бірлескен қызмет бойынша қаржылық есеп беруде үлестік қатысудың көрсетілуі" стандартында "Бірлесіп-бақыланатын заңды тұлға" сөзіне түсініктеме берілген. Айтылып өткендей "бірлесіп бақыланатын занды тұлғаның" қатысушысы өзінің жеке қаржылық есептемесінде және біріктірілген (консолидациялық) қаржылық есептемесінде өзінің үлестік қатысуын көрсетуі қажет. Ол пропорционалды біріктіру үшін есеп беретін форматтардың біреуін қолдану негізінде жүзеге асады.

    Біріктірілген есептеме жайлы айта отырып, №13 Бухгалтерлік есеп стандартында "Біріктірілген қаржылық есеп беру мен еншілес серіктестіктердегі инвестициялардың есебіне" сәйкес оны құрудың әдістері ұсынылған. Біріктірілген есептеме құрамына кіретін негізгі серіктестікпен оның еншілес ұйымдарының қаржылық есептемесі әдетте жалпыға бір есеп саясатын қолдану арқылы дайындалады. Егер топ мүшесі біріктірілген қаржылық есептемеде қабылданған есеп саясатынан бөлек (басқа) есеп саясатын қолданатын болса, онда біріктіру  барысында оның қаржылық есептемесіне сәйкес өзгертулер енгізіледі (№13. БЕС 16-тармақ). Мүлік серіктестіктің активі болып, ал барлық қатысушылар иемденушілер болып қалады. Сондықтан келісімшартга әрбір қатысушы бойынша табыстың немесе зиянның бөліну әдісі жазылып, көрсетілуі қажет. Меншіктің осы бір түрлерін айқындайтын анықтамалар азаматтық кодексте толық түрде көрініс тапқан (228-234 баптары). 1220,2120-бас шоттың бөлімше шоттары мына шоттармен кореспонденцияланады:

    -Еншілес, тәуелді серіктестер және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар үшін есеп айырысу шотынан және басқа субъектілердің шоттарынан төлем жүргізілген уақытта 1220, 1230 және 1231-шоттарының тиістілері дебеттелініп, 1040-шот кредиттелінеді.

-  Еншілес,тәуелді серіктестіктерге, бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғаларға кассадан ақша қаражаттары берілген уақыт-
та 1220, 1230 және 1231-шоттардың тиістілері дебеттелініп,
1010-шот кредиттелінеді.

-  Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материал-
дық емес активтер және материалдардың құнына еншілес, тә-
уелді және  бірлесіп  бақыланатын заңды тұлғалардың деби-
торлық қарыздарының пайда болуына 1220, 1230 және 1231-
шоттардың тиістілері дебеттелініп,  6010, 6011,6012,  6210, 6211,
6160-шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

-  Қосылған  құн  салығы  сомасына  1220,   1230  және  1231-
шоттардың тиістілері дебеттелініп, 3130-шот кредиттелінеді.

-  Шетелдік валютадағы қарыздар бойынша тиімді бағам-
дық айырмашылыққа 1220, 1230 және 1231-шоттардың тиістіле-
рі дебеттелініп, 6250 шот кредиттелінеді.

-  Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар-
дың дебиторлық  қарыздарының  жабылуына  1211,  1050,  1040
және 1010 шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1220, 1230 және
1231- шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

-  Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақылана-
тын заңды тұлғалардың дебиторлық қарыздарын салыстыру
актілері арқылы кредиторлық қарыздардың есебінің жабыл-
уына 3320, 3330 және 3331-шоттарының тиістілері дебеттелініп,
1220, 1230 және 1231-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

-  Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақылана-
тын заңды тұлғалардың қарыздарын олардан тауарлы мате-
риалдық құндылықтарды жеткізу үшін алынған аванстар есе-
бінен  жапқанда   3510   немесе   3511   шоттарының  тиістілерінің
дебеті,   1220,  1230  және  1231-шоттардың тиістілерінің кредиті
түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

-  Шетелдік  валютадағы  қарыздар  бойынша тиімсіз  бағамдық   айырмашылыққа   7430-шоты   дебеттелініп,   1220,   1230

1231-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.[12]

Кесте 2

«Жарасым» бас кәсіпорынымен «Асем-ай» еншілес серіктестігінің арсындағы есеп айырысулар