Ежелгі ғасырдағы бухгалтерлік есептің пайда болу тарихы

Матье де ла Порт Саваридің мықты бәсекелесі болды. Оның еңбегі мынада, ол шоттарды үш топқа жіктеді:

• меншік иесі - экономикалық қызмет атқарады (капитал қозғалысы);

• мүліктік   (материалдық)   -   арнайы   шаруашылық   қызметін   орындайды (кәсіпорын ішіндегі ресурстарды басқару);

•  жеке (корреспонденттік) - заңдық қызмет атқарады (үшінші субъект үшін

бөгде, тыс тұлғамен есеп айырысулар).

       Бухгалтерлік терминология әлі  белгіленбесе де, ол өзінің кітабын  бухгалтерлік терминдермен толықтырады.

1796 жылы  Бристолда Эдварда Томастың «Есеп  жүргізудің ағылшындық жүйесі»  кітабын шығарды. Оның орнына  тек есептік регистрді ғана емес, алғаш рет бухгалтерлік есепті түгел қамтитын теориясын қарастыратын Дегранж жүйелеп баяндаған «америкалық үлгі» келді. Дегранж есептің екі мақсатын көздеді: уақыттың кез келген сәтінде есептердің жағдайын айқындау және субъектінің меншікті капиталы мөлшерін анықтау. Бұл үшін ол бес есеп шоттарын пайдаланды: касса, тауар, алынуға тиісті құжаттар, төлемге арналған құжаттар, шығындар мен пайда. Ол барлық осы есепті бір регистр Басты Журналда біріктірді.

     XVIII ғ. Ортасында Англияда өндірістік шығындарды есептеу жүиесі қалыптасты. Бухгалтерлік және өндірістің табиғи-құндық есеп техникасын жете баяндаған, математика мұғалімі Джеймс Додсон (1750) жаңа бағыттың негізін қалаушыға айналды. Дегенмен, оның есебінің мақсаты - дайындалған бұйымға кеткен шығындар емес, оны қай шебер дайындағанда қанша ақы табуға болатындығы жөніндегі қорытынды еді.

     Әрбір бөліс бойынша нәтижелілікті  есептеуге назар аударғандардың  бірі -философия профессоры Роберт  Гамильтон (1788). Зығыр өндірісін  жете зерттеген ол үш  бөлісті: шіру, тоқу жэне ағартудың әрқайсысы бойынша пайда мен шығынды анықтауды бөліп көрсетті. Бұл өнеркәсіпті: бөлістің бар болғаны жөн бе, әлде сатып алынатын жартылай өнімдерді пайдаланып, неғұрлым көп кіріс әкелетіндерін қалдырған дұрыс па деген шешімге жетелейді.

     Ф.В. Кронхейльм (1818) өндірістік есептің  алғашқы теоретигі болды. Ол  есепті екіге бөлді: өндірістік  және бухгалтерлік. Өндірістік есептер  тек заттай ғана бейнеленді: ал  бухгалтерлік қалыптасқан дәстүрлі  жүйемен ұсынылды. «Өндіріс» есебіндегі дебет сальдосы әлі бітпеген өндірісті көрсетті. Алайда ол материалдар бірлігі калькуляциясы туралы ойға әлі келе қойган жоқ еді.

Алғаш алгоритм машинасын жасаушы, астроном және ұлы математик Чарльз Бэббидж (1832) әрбір өндірістік процесс бойынша шыққан шығынды есептеуді, бұзылған жабдықты жөндеуге байланысты негізгі құрал-жабдықтың тозуы мен шығын сомасын анықтауды бірінші болып түсіндіріп жазған болатын.

     XIX ғ. ортасынан бастап Еуропаның  әр түрлі елдерінде бухгалтерлік  есеп тәжірибені қорытатын, сонымен бірге оны жетілдіретін ғылым ретінде дами түсті. Үш атақты итальян мектебі дүниеге келді.

Бірінші - ломбардтық мектепті құрушы Франческо  Вилла (1801-1884) болды. Бұл бағыт, бухгалтерлік есепті техникалық тәртіпке жалғастыруға болмайды деп санайды, өйткені ол экономикалық-әкімшілік ұғым кешені екендігі айтылады. Ол есептер көмегі арқылы ұйымдастырылады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық процесімен шұғылданған тұлғаларды бақылау үшін әкімгерге (администратор) қажет. Ол басқа екі - тоскан және венециан мектебін құрушыларға үлкен ықпал етті.

     Тоскан мектебінің басшысы Джузеппе  Чербони (1827-1917) еді. Ол Э. Дегранждің  ісін жалғастырды. Д. Чербони  үшін бухгалтерлік есеп - әкімшілік  міндет пен іс-қимылдар ғылымы  еді.

Д. Чербони  ілімі логысмография (логос - ой, графия - баяндау) деп аталады. Оның ізбасарлары көп (Джитти, Боналуми, Беллини, Рива, Масса).

     Винченцо Джитти (1856-1945) Чербониді жақтаушысы болды, ол логисмографикалық жазбалардың талдаушылық мүмкіндіктері синтетйкалық-аналитикалықтардан гөрі кеңірек екендігін көрсетті. Джити сметаның мәнін айқын ұғынды. Оның пікірінше, бұл - меншік иесінің әкімгерге ұсынатын өкілеттіктерінің шегі.

Итальян мектебі орталығында әрқашан  шаруашылық болды. Ф.А. Боналуми (1832-1904) бухгалтерияда мүдделер жиынтығы барын көре білді: бір жағынан қожайынның, екінші жағынан - үшінші тұлғалардың. Оның пікірінше, есептің мақсаты - орындалған шаруашылық операцияларының экономикалық және заңдық салдарын айқындау. К. Беллини (1852-1935) ағымдағы іс жағдайын көрсететін мүлік пен болашақты болжайтын смета арасындағы параллельді жүргізді. Ол есепті басқару жөніндегі ғылым ретінде қарастырады. Мұндай көзқарасты Д. Масса (1850-1918) да ұстанды, бірақ ол бұл тек қана басқару жайлы ғылым емес, адамдарды басқару туралы ғылым деп қосты Д. Масса: «Есептің мақсаты мен міндеті шаруашылық қызмет қорытындыларын шығару мен іс-әрекетті бақылау, сонымен бірге бақылаушы орган бухгалтерия әкімшіліктен тәуелсіз болуы тиіс», - деді.

Д. Масса  Италияда отыз жыл бойы шығып тұрған бухгалтерлік журналды бірінш болып шығара бастады.

     Венециандық мектептің көшбасшысы - Фабио Беста (1845-1923). Ол Чербонидің  ілімін теріске шығарды. Ол  үшін бағалау - есептің мақсаты.  Құндылық - зат, бұйым, бухгалтерлік  есеп - бақылау туралы ғылым. Оның  пікірінше, бақылау алдын ала, ағымдағы  және кейінгі болады.

Бухгалтерлік  есеп жүргізу доктринасы.

Бестаның  шәкірттерін смета есебі идеялары баурады.

     Эмануэль Пизани (1845-1915) тоскан мен  венециан мектептерінің идеяларын  синтез жасауға тырысты. Ол  тоскан мектебінен есептер теориясын, ал венециан мектебінен - олардың сипатын алды. В. Армуцци амортизация төлеудің үш нұсқадан тұратын тәртібін ұсынды:

1. Үдемелі өтеу (қызмет ету мерзімі соңында зат бастапқы құнына қарағанда тезірек тозады).

2. Желілі (тең шамада) өтеу, жылдан-жылға бірдей пайда болса.

3. Жылдамдатын өтеу, егер алғашқы жылдары кейінгі жылдарға қарағанда көбірек есептелсе, ал мерзімді қарыздарды ауық-ауық төлеу жарнасымен не сатып алу жолымен (амортизация) қалдық құннан алынады.

Ол кезде  Италияда бухгалтерлер есеп жүргізу ғылымының негізін іздеді, ал Германияда есептің өзінен шығатын ішкі себептерге сүйенді, Францияда Жан Густав Курсель-Сенель (1813-1892) - Ж.Б. Сэйя мен Э. Дегранж ізбасарларының бірі -бухгалтерлік есептің тұжырымдамасын қолданбалы экономика мен оларды басқару тәсілі ретінде жасады. Сонымен қатар, ол есептің үш салалық: саудалық, өндірістік және ауыл шаруашылық түрлерін тұжырымдау үшін көп жұмыс атқарды. Сол кезден бастап бухгалтерлік есептің экономикалық түсіндірмесі қалыптаса бастады. Оның мақсаты -кәсіпорындағы әрбір объектінің жұмыс істеу тиімділігін жете білу (зерттеу). Ол шығындар мен калькуляция есебі туралы ілімді жасады. Өнімнің өзіндік құны тікелей (ерекше) және жанама (жалпы) шығындардан тұрады. Өткізу бағасы осылардың деңгейінен төмен болмауы керек.

      Есептің үш түрінің доктринасын  Э. Леоте мен А. Гильбо ұсынды. Есеп жүргізу доктринасы арнайы  логика әзірлеумен, объектілерді  сыныптаумен және т.б. байланысты; әлеуметтік - таптық мүдделерді салыстырады;  экономикалық - есептік ақпарат көмегімен шаруашылық процестерін басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Олар әлемдік бухгалтерлік әдебиетте бухгалтерлік есептің таза экономикалық бағытын құрды.

Неміс мектебінде есепті екі циклға: саудалық және өндірістік бухгалтерияға нақты бөлу жүруде. Эйген Шмаленбах (1873-1955) саудалық бухгалтерия - борыштар мен міндеттемелерді, ал өндірістік-шаруашылықтың ішкі процестері (көбіне, төрт бөлім атап бөлінеді - жалақьшы, материалдарды, өзіндік құнды, нәтижені есептеу) бақылайды деп көрсетеді.

    XIX ғ. соңы мен XX ғ. басында  өндірістің өсуіне және акционерлік  қоғамдардың пайда болуына байланысты  баланс жүргізу бағыты дүниеге  келді. Оның дүниеге келуіне  құқықтық арнайы саласын - баланстың  құқықты жасаған заңгерлердің  іс-әрекеті; балансты бухгалтерияның іргесін қалаушы негізгі тұжырымдама ретінде насихаттау; акционерлерді негізгі есепті форма тетігі - баланспен таныстыру қажеттігі себешпі болды. Балансқа мынандай талаптар қойыла бастады: дәлдік; толықтық; айқындық; шынайылық;

сабақтастақ; баланс тұтастығы. Германияда баланс-бруттоны (бөлінбеген пайданы көрсете отырып) және баланс-неттоны (бөлінген пайда көрсетіліп жасалған) бір-бірінен ажыратып тани бастады.

Өндірістік  есептің теориясы мен калькуляциясын Альберт Кальмес жасады. Оның идеяларының ықпалы зор болды, әсіресе Германияда және революцияға дейінгі Ресейді Р.Я. Вейцман мен Н.Г, Филимонов олардың идеяларын қайталады, ал А.П. Рудановский қалыпты (нормативті) бағаларды пайдалануға байланысты Кальместің идеяларын қайта өңдеп, дамытты.

Кальмеспен қатар Иоган Фридрих Шер жұмыс істеді, олар өнеркәсіп өндірісінің көпшілігін үшке біріктіреді:

- бір өнімдік бір бөлістіктер;

- бір өнімдік көп бөлінетіндер;

- параллель циклді және кейіннен жинастырушы өндіріс.

Осылайша  ескі камералдық бухгалтерия XII ғ. бастап XVIII ғ. ортасына дейін билік етті. Оның мәні ақшалай қаражаттың, әдетте кассаның кіріс, шығыстарын есептеуге негізделген.

Жаңа  камералдық бухгалтерия, сайып келгенде, кірістер мен шығыстардың әрбір  түрі нақты белгілі бір бапты  бейнелейді жэне бухгалтер шаруагер сияқты өзінде бар «қаржылық жоспарды», талдаушылық, мамандану, толықтық және біртұтастық принциптеріне құрылатын бюджетті қалай сақтайтынын бақылайды дегенге тоқтады. Камералды бухгалтерияның ірі теоритигі Иосиф Шрот болды, Ол әкімшілікті «билікті»: бір-бірінен тәуелсіз: заң шығарушылық, атқару, бақылау үш түрге бөлді. Сметаны ол шаруашылық әкімшілігін бақылау тәсілі деп санады.

     Фридрих Гюгли (1833-1902) есептін:  жай: камералды; косарлы; константты  төрт жүйесін есептеп шығарды  және біріктірді. Ол бухгалтерияның әкімшіліктің және материалды жауапты адамдардың, есептерін құндылықтардың сақталуын тексеретін бақылаушылық ролін атап көрсетті.

Гюглидің  идеялары барлық халык шаруашылығының біртұтас жүйесін құруға бағытталады.

     Социализм кезінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда түбегейлі өзгерістер жасауға себепші болған жаңа қоғамдык қатынастар қалыптасты. Есеп бүкіл мемлекет ауқымы бойынша реттелді. Барлық бас бухгалтерлер бірдей құқықтар мен міндеттерді, барлығы бірдей ережелерді есептердің бірынғай жоспарларын басшылыққа алды, халық шаруашылығының әрбір жеке саласына арналып жасалған нұсқаулар қолданылды.

30-жылдардан  бастап шаруашылық және шаруашылық  ішкі есептер дамыды.

40-50 жылдары  бухгалтерлік есепте оперативті-бухгалтерлік (сальдолық) тәсіл мен есептің журналдық-ордерлік формасы қолданыла бастады. 50-жылдардың ортасынан экономикалық ақпаратты өңдеу үшін қолданылатын есептегіш техниканың жаппай тарауы басталды.

60-жылдардың  ортасында бухгалтерлік есеп  дамуының жаңа кезеңі болып  өтті. Мұның негізгі жолдары орталықтандыру мен есепті механикаландыру еді.

Бухгалтерлік  есеп жүйесінің дамуы 

     Бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады:

     Мүліктілік (пайда болған сәттен  бастап XIII ғ. дейін). Тек қана тауарлар, жабдықтар (таразылар, гирьлер, сөрелер және т.б.) есепке алынды. Айналымдағы негалардың сан алуандығы әр түрдің есебін ұйымдастыруды талап етті және де тек қана заттай өлшеуіш (тауарлар - ұзындық, салмақ, көлем, ақша - сол типтегі монета саны бойынша есептелді, тауар сату кезінде тауарлар заттай өлшеуіш бойынша кіріске енгізілді,төленген ақша монета саны бойынша, ал сату негізінде - керісінше есептен шығарылды).

     Интегралды (ХШ - XVII ғғ.) - есепте ақшалай  өлшем қолдана бастады. Әуелі  монетаның   сан  түрі  сол  жердегі  кең  таралған  монетаның  біріне   аударылатын коэффициентке қайта есептеліп, сонан соң тауарлар да тек қана заттық емес, ақшалай өлшеуішпен де есептеле бастады. Осылайша есептің екі: заттай және ақшшіай сызбасы бөлініп шықты. Осы кезеңде екі жақты жазу пайда болды.

     Синтетикалық(ХҮП-ХІХ ғғ.). Есеп объектілерінің  көптігі, тауарлық номенклатураны  саралау (дифференциация), шаруашылық  қызметі көлемінің өсуі синтетикалық  шоттардың бөлініп шығуын тудырды  және соған орай барлық шоттарды синтетикалық және талдамалы деп бөледі. Осының арқасында шаруашылық қызметті талдауға жағдайлар жасалды. Есеп сызбасының (схема) үштен бір бөлігі - тауарлар ақшалай өлшеммен ескерілетін құндық (соманың) есебі пайда болды.