Экономикалық талдау

ЖҰҚ  жұмысшы  санына, орташа  бір  жылдағы  жұмыс  атқарған  күнінің  санына, орташа  жұмыс  уақытының  ұзақтығына  байланысты. Оны  келесідей  жазуға  болады:

 

ЖҰҚ = ЖС x К x Ұ

(ФРВ = ЧР x Д x П )

Жұмыс  уақытының  толық бір күндік  және  смена ішідегі уақытын жоғалтуын анеықтау  үшін  факттық және  жоспарлы  жұмыс уақыттың  балансын  сәйкестендіреміз. Жұмыс уақытын жоғалту объективті  немесе  субъективті себептерге, жоспарда  қаралмаған: адменистрацияның  рұқсатымен  берілген  қосымша  демалыстар; жұмысшының  уақытша  жұмысқа  араласа  алмай, ауырғандықтан; құрылғылардың, машина, механизмдердің  істен  шығуынан; себепсіз  жұмысқа  келмеуінен; жұмыс, шикізат, материал, электроэнергия, отын  тағы  басқанын  болмағандығынан. Әрбір  жоғарыда  көрсетілген  себептер, әсіресе  кәсіпорын  тарапынан  болатын  қателіктер  талданып, қолға  алынады.

Еңбек  өнімділігін  талдау. Персоналды  интенсивті  қлдану  деңгейін  бағалау  үшін  еңбек  өнімділігінің  жал-пылама, жеке, көмекші көрсеткіштерінің  жүйесі  қолданы-лады. Жалпылама көрсеткіштер – бұл бір жұмысшының  орташа-жылдық, күндік, сағаттық  өнім  өндіруге және  ба-ғалық анықталған  бір жұмысшыға шаққандағы  өнім  өн-дірісі. Жеке  көрсеткіштер – бұл белгілі  бір  өнім  бірлігін  өндіруге  шығындарған  уақт (өнімнің  еңбек  сыйымдылығы) немесе  белгілі  бір  өнімнің  натуралды  белгілеуіндегі  адам-сағат, адам-күн. Көмекші  көрсеткіштер – белгілі  бір  тауарды  өндіруге  кеткен  уақыт  шығыны, не  уақыт  бірлігіндегі  жасалған  жұмыс  көлемі. Еңбек  өнімділігін  анықтаудағы  ең  жалпылама  көрсеткіш  болып, бір  жұмысшымен  өндірілген  орташа  жылдық өнім  көлемі табылады. Оның  көлемі  жұмысшы  өнімділігіне, персоналдың  жалпы  снына, олардың  жұмыс  жасаған  күндеріне  және  жұмыс  күнінің  ұзақтылығына  да  байланысты.

Бір  жұмысшының  өндірілген  өнімін  келесі  фактор-ларға  байланысты  жазуға  болады:

ЖӨ = Үл x К x Ұз x СӨ

(ГВппп = Уд x Д x П x ЧВ)

Еңбек  өнімділігінің  өсуінің  негізгі  қоры:

1. өнім  өндіру  көлемінің  барлық  мүмкін  көлемін  қол-дану;
2. еңбек  шығынын  механизация  және  өндірісті  авто-матизациялау, еңбнеті  ұйымдастыруды  еңбек  интен-сивтілігін  арттыру  арқылы  азайтуға  болады.

Персоналды  басқару  саясатының  таңдалған  нұсқасына  қарамастан, өндірістің  орташа  сағаттық  қорының  өсуі (ӨС↑Қ – Р↑ЧВ) келесідей  анықталады:

 

                                             ВП1 + Р↑ВП –   ВП1

Р↑ЧВ = ЧВВ – ЧВ1 = ФРВ1 – Р↓ФРВ + ФРВд                   ФРВ1

 

Мұндағы:

Р↑ЧВ – орташа  сағаттық  өнімділіктің  өсу  қоры;

ЧВв және ЧВ1 – сәйкесінше  орташа  сағаттық  өнімдердің  факттық  және  мүмкін  деңгейі;

Р↑ВП – инновациялық  жаңалықтарды  енгізу  арқылы  өнім  көлемінің  өсу  қоры;

ФРВ1 – есептік  перодтағы өнім  өндіруге  кеткен  еңбек  уа-қытының  факттық  шыңыны;

Р↓ФРВ – еңбек  уақытын  өндірістік  процестерді  механи-зация  және  автоматтандыру  есебінен, еңбекті  ұйымдасты-рудың  жақсаруымен  жұмысшының  квалификациясының  өсу  деңгейіне  байланысты  қысқарту;

ФРВд - өнімді  өндіру  көлемінің  өсуіне  байланысты  қо-сымша  еңбек  шығыны. 

Еңбек  ақы  қорын  пайдалануды  талдау. Еңбек  ре-сурстарын  қолдануды, еңбек  өнімділігінің  өсуін  еңбек  ақы  төлеумен  тығыз  байланыста  қарастырған  жөн. Еңбек  өнімділігі  артса  ол  өз  кезегінде  оның  ақысының  өсуіне  де  себепкер  болады. Ал  еңбек  ақының  өсуі  оның  мати-вациясының  және  өнім  өндірісінің  де  өсуіне  ықпал  ете-ді. Сондықтан, еңбек  ақы  төлеуге  кеткен  шығындар  тал-дау  барысында  үлкен  маңызға  ие.

Еңбек  ақы  қорын  пайдалануды  талдау (ЕҚТ – ФЗП) барысында, бірден  факттық  өлшемнен  жоспарлының  аб-солюттік  және  қатыстық  ауытқуларын  анықтау  керек.

Абсолюттік  ауытқу  (∆ЕҚТабс - ∆ФЗПабс) – еңбек  ақы  төлеуге  шығындалған  факттық  қорлармен  кәсіпорын  жұ-мысшының  категориясы  және  бөлімшелеріне  байланысты  жалпы  кәсіпорын  есептелген  базалық  ЕҚТ – ФЗП – ның  арасындағы  айырма  ретінде  есептеледі:

∆ЕҚТабс = ЕҚТ1 – ЕҚТ0

Абсолюттік  ауытқу  өнім  көлемінің  өзгерісін  есепке  алмай  қолданылатындықтан, оған  қарап ЕҚТ-тың үнем-делгенін  немесе  шығындалғанын айтуға  болмайды.

Қатыстық  ауытқуы (∆ЕҚТқат - ∆ФЗПотн) – еңбек  ақыға  факттық  аударылған  сомма  мен  өнім  өндірісінің  көлемі-нен  индексіне  корректрленген, базалық  қор  арасындағы  айырма  ретінде  есептеледі:

∆ЕҚТқат = ЕҚТ1 – ЕҚТкөрр

 

Өз білімін бақылау  сұрақтары:

1. Кәсіпорынның еңбек ресурстармен қамтамасыз етілуін талдау.
2. Жұмыс уақыт қорын пайдалануды талдау.
3. Еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды талдау.

Ұсынылған әдебиеттер:

1 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2001. - 416 с.

2 Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 2001. - 222 с.

3 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. М.: ИНФРА-М, 2002. - 336 с.

4 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами: теория и методология. - Алматы: Экономика, 2000. - 294 с.

5 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие. - Алматы: Экономика, 2005. – 128 с.

6 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – Алматы: Экономика, 2009. – 384 с.

 

 

9-дәріс. Тақырып: Өнімнің өзіндік құнын талдау

Дәрістің мақсаты: студенттерге өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын талдау бойынша тәжірибелік негіздерін түсіндіру

Дәріс сұрақтар:

1 Өнімнің өзіндік құнын талдаудың ақпарат көздері, маңызы және міндеттері.

2 Өнімнің өзіндік құнының құрамы мен құрылымы.

3 Өнімдерді өндіруге және өткізуге кеткен шығындарды экономикалық элементтер бойынша талдау.

4 Өнімдердің өзіндік құнын шығындардың калькуляциялық баптары бойынша талдау.

5 Жеке өнім түрлерінің өзіндік  құнын талдау.

Дәрістің негізгі мазмұны

Өнім өндіруге кеткен шығындардың жалпы сомасын  талдау. Өндірілген өнімдердің 1 теңгесіне  кеткен шығындарды талдау. Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнын талдау. Еңбек және тікелей материалдық шығындарды талдау. Жанама шығындарды талдау.

Өнімнің өзіндік құны– өндіріс  ресурстарын пайдаланады және оның барлық жақтарында көрініс табатын  маңызды эконормикалық көрсеткіш. Өнімнің өзіндік құнының деңгейі кәсіаорынның қаржылық жағдайының деңгейіне, өндірістің кеңею темпіне, шаруашылық жауапкершілікті серіктестіктің қаржылық қатынасына байланысты болады. Өнімнің өзіндік құнын талдау арқылы оның өзгерудеңгейін, жоспардың сол деңгей бойынша атқарылуы, оның факторларының өсімге, қорға, кәсіпорын жұмысын бағалауға, сол арқылы өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік береді.

Өнімнің өзіндік құнын талдау объектілері:

1. өнімнің толық өзіндік құны және шығын элементтері бойынша
2. шығарылған өнімнің 1 теңгеге шығын деңгейі
3. жеке заттардың өзіндік құндары
4. шығынның жеке статьялары

Өнімнің өзіндік құнын талдауды шығынның жалпы соммасы мен оның негізгі    элементін қарастырудан бастайды.

Өнім өндірудегі шығынның жалпы  соммасы келесіге байланысты өзгеруі мүмкін:

• өнім көлемі
• өндіріс структурасы
• тұрақты шығынның соммасы
• өнім бірлігіне шығын

Өнім көлемі өзгергенде тек ауыспалы шығындар көбейіп отырады, ал тұрақты  шығын қысқа мерзімде тұрақты  болады.

Шығын тұзуі тұрақты және ауыспалы шығын бар кезде бірінші дәрежелі теңдеу құрады:

Ш_{барл =} ∑ ( VBП_i ∙в _i ) + А;

мұндағы Ш_барл - өнім өндірісіндегі барлық шығын

                VBП - өнім өндірісінің көлемі

                в - өнім бірлігінің шығын өзгерісінің  деңгейі

                А – барлық өнімге кеткен тұрақты шығынның абсолюттік соммасы.

Өнімнің өзіндік құны өз кезегінде  ресурс кһлеміне (еңбек күші, материал, энергия т.б.) және инфляцияға байланысты тұтыну ресурстарына, бағаның өзгеруіне  байланысты болады.

Кәсіпорын жұмысын талдауда оған сыртқы инфляциондық фактордың әсер етуін ескеру керек. Ол үшін өндірістегі факттық тұтыну ресурстарының көлемін жеке ресурстардың бағасын орташа деңгейіне көбейту керек.

Өнімнің өзіндік құнын анықтаудағы  өнеркәсіп өнімдерінің шығындарын азайту (Р↓С) –дың негізгі қайнар көзі болып келесі табылады:

1. Оның өндіріс көлемінің кәсіпорынның өнеркәсіптік қуатының толық қолдану арқылы көбейту (Р↑VBП)
2. Еңбек өнімділігі, шикізатты үнемді пайдалану, материалдар, электроэнергия, отын, құралды мақсатты пайдалану, өндірістік емес шығындардың қысқаруы және өндірістік ысырап оның өндіріс шығындарының азаюына әсер етеді (Р↓З)

 

                      З₁ - Р↓З + Зg                     З₁

Р↓С = Cв - С₁=---------------------------  -  ---------

                           VBП₁ + Р↑VBП             VBП₁

Мұндағы  Cв және С₁ - өнім бірлігіне сәйкес өнімнің өзіндік құнының факттық және мүмкін деңгейі

З₁ - өнім өндірісіне кеткен факттық шығын

Р↓З - өнім өндірісіне кеткен шығынның қысқарылған қоры

Зg – қосымша шығындар

VBП_1, Р↑VBП – сәйкесінше факттық көлем мен өнімнің шығарылым қорының өсуі.

1. Өндірістегі өнім қорының көбеюі өндірістік бағдарламаның орындалуын талдауда көрініс табады. Өндіріс қуаты бойынша кәсіпорын өнімнің көлемінің артуы тек өзгермелі шығындарын ғана арттырады (жұмысшылардың еңбекақысы, тура материалдық шығындар т.б.), тұрақты шығын соммасы өзгермейді, сол арқылы өнімнің өзіндік құны төмендейді.
2. Шығынның төмендеу қоры белгілі инновациялық дамытуларға байланысты шығынның әрбір статьясында белгіленіп отырады (жаңа, прогрессивті техниканы және технологияны қолдану: еңбекті ұйымдастыру т.б.) , олар еңбекақыны азайту, шикізат, материал, энергия т.б. үнемдеуге әкеледі.

Еңбекақы төлеу бойынша экономия инновациялық дамытулар кезінде  пайда болады, оны есептеу үшін дамытулар енгізбес бұрынғы (ТЕ₀) және кейінгі (ТЕ₁) айырманы орташа сағаттық еңбек төлемінің деңгейін (ОТ) және жоспарланған өнім көлемін көбейту арқылы табамыз:

Р↓ЗП = ∑ (ТЕ₁ - ТЕ₀) ∙ ОТ_пл ∙ VВП_пл

Материалдық шығындардың төмендеу қорын (Р↓МЗ) - өнеркәсіптегі бағдарланған өнімнің шығарылуына жаңа технология мен өзгерістер енгізу арқылы келесідей табуға болады:

Р↓МЗ = ∑ (УР₁ - УР₀) ∙ VВП_пл∙ Ц _пл

Мұндағы УР_1, УР – материалдық ресурстарының өнім бірлігіне өзгеріске дейінгі және кейінгі кеткен шығыны

Ц _пл – материалдарға жоспарлы баға

Негізгі қорды сақтауға арналған шығынды  азайту қоры ұзақ мерзімді арендаға беру, консервация, керек емес, артық, қолданбайтын көлік, ғимарат, құрал-жабдықтардың есептен  алынуы (списание) (Р↓ОПФ) арқылы оның басты соммасын амортизация нормасына (НА) көбейту арқылы табамыз:

Р↓АМ =  ∑ (Р↓ОПФ_i ∙ НА_i)

3. Өнім шығарылымының көбеюіне арналған қосымша шығындар, оның жеке түрі бойынша қосымша өнімге саналады. Бұл негізінен еңбекақы, шикізат, материалдар, энергия мен т.б. өзгермелі шығындардан құралады. Ол өнім көлеміне пропорционалды болады. Ол үшін өнім көлемінің көбею қорын (неше түрлі өнім) факттық өзгермелі шығындардың есептік периодтағы деңгейіне көбейту керек.  
         

Зg = Р↑VBП _i ∙ в_i1

 

 

 

 

Өз білімін бақылау  сұрақтары:

1. Өнімнін өзіндік құны талдау факторлары мен объектілері.
2. Өндіріліген өнімдердің 1 теңгесіне кеткен шығындарды талдау.
3. Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнын талдау.

Ұсынылған әдебиеттер:

1 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2001. - 416 с.

2 Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 2001. - 222 с.

3 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. М.: ИНФРА-М, 2002. - 336 с.

4 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами: теория и методология. - Алматы: Экономика, 2000. - 294 с.

5 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие. - Алматы: Экономика, 2005. – 128 с.

6 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – Алматы: Экономика, 2009. – 384 с.