Кірістерді құру көздері және банктің қаржылық нәтижесіне оның әсері. Банк кірістері мен шығындарының есебі

 Кт – 1001

Айдың екінші жартысында жалақы есептеген кезде бір-ақ төленбеген несиеге алынған тауар үшін жалақыдан ұстаулар, аударуға дейінгі жеке сақтандыру және берулер 2854-ші шотта есептеледі. Бұл кезде келесі өткізбе құрылады:                                                 

  Дт – 5721-5723                                                 

 Кт – 2854   

Табыс салығы жалақыдан  ұсталынғанда:                                                 

  Дт – 5721-5723                                                 

 Кт – 2851

Басқа да жалақыдан ұстаулар:                                                  

  Дт – 5721-5723                                                 

 Кт – 2854

Табыс салығын аударған кезде:                                                 

  Дт – 2851                                                 

 Кт – 1051

Жалақыдан басқа да ұстаулар аударған кезде:                                                 

  Дт – 2854                                                 

 Кт – 1051

Айдың екінші жартысына жалақы төленген кезде:                                                 

  Дт – 2854                                                 

 Кт – 1001

Техника, байланыс қызметінің, кеңсе құралдарының шығынын төлеген  кезде:                                                 

  Дт – 5742                                                 

 Кт – 2203, 1051

Егер алынған аванстан жұмсалған шығын сомасы аз болса, онда:                                                 

  Дт – 5724, 5725 – шығын сомасына                                                  

 Дт – 1001 – айырма сомасына                                                   

  Кт – 1854 – аванс сомасына

Егер  жұмсалған шығын берілген аванс  сомасынан көп болса онда:                                                 

  Дт – 5724, 5725 – шығын сомасына                                                  

 Кт – 1001 – айырма сомасына                                                   

  Кт – 1854 – аванс сомасына

5824-5826 – «Басқарма әкімшілік, қызметкерлер, жұмысшылар іс-сапр шығындары».

Барлық екінші денгейлі банктер табыс салығының мүмкін бөлігін 33-ші нұсқауға сәкес, әр айдың 20-шы күнінен кешіктірмей аударуға міндетті болып табылады.  Бюджеттік жіктелу бойынша қай кезең үшін есеп айыру жүргізілетіндігі көрсетілген тапсырысына сәйкес табыс салығын аударады:                                                 

  Дт – 1851                                                 

 Кт – 1051

Тоқсан аяқталғанда бас  банкте тоқсандық табыс салығын  есептеу бойынша есеп айыру жүргізіледі  және 1851 шот 5999 шотқа жабылады:                                                 

  Дт – 5999                                                 

 Кт – 1851

Егер үш ай үшін аванс  түрінде тоқсандық есеп айырудан көп болса, онда жағымсыз айырме мерзімінен бұрын төленген салық болып табылады және 2857 шотта банк алдындағы салық  инспекциясының берешегі ретінде есептеледі немесе 1857- «мерзімінен бұрын төленген табыс салығы» деген шотта  есептелінеді:                                                         

 Дт –  1857                                                                                                   

 Кт – 5999

Егер нақты төлемдер тоқсандық сомадан аз болса, онда жағымды айырма мерзімі ұзартылған салық болып табылады және банк берешегі ретінде 2857 – «мерзімі ұзартылған табыс  салығы» деген шотта есептелінеді:                                                  

  Дт – 5999                                                 

 Кт – 2857

2.3. Қаржылық нәтиже, таза кіріс есебі мен талдауы

банктің қаржылық нәтижесін анықтамас бұрын кірістер мен шығындарға көңіл бөліп талдаған жөн.

Капитал, банктің қаржылық жағдайының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі дедік. Ал капиталдың тұрақты жағдайын сәйкес табыстарсыз қолдану мүмкін емес. Банк неғұрлым рентабельді жұмыс  жасаған сайын соғұрлым жыл сайын  өзінің капиталын толдықтырып, акционерлеріне пайда беріп отырады. Акционерлер  банктің одан әрі дамуына жағдай жасайды, ал шығындар банктің капиталын  азайтып немесе жойып жіберуі  мүмкін. Өз табыстарын қайиара алмаған акционерлер капиталды инвестициялауды тоқтатып, соның салдарынан банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Сондықтан банктің табыстары үздіксіз қашықтан бақылау қажет. Банк өз қызметін жүзеге асыру барысында көптеген банктік опреацияларды жүргізеді. Операцияларды жүргізуде пайыздық, пайыздық емес және басқа да шығындары болады. банк осы операцияларды жүргізуге арналған ғимараттары, құрылғылары және қызметкерлері болғандықтан, оның әкімшілік шығындары да болады. ал осы шығындарды жабу көзі банктің табысы болып табылады, сондықтан банк өзінің табысын тиімді болу саясатына негіздеп, бос шығындарды қысқартып, табыстың көп бөлігін банктің дамуына, өсуіне және капиталдануына жұмсауы керек. Осы орайда банктің шығындарын талдау маңызды орын алады.

Банктің шығындарын талдауда қарастыратын негізгі мәселелер  мыналар:

-         шығындардың құрылымы;

-         пайыздық шығындардың көлемі;

-         пайыздық емес шығындар мен басқа да шығындардың көлемі;

-         әкімшілік шығындар.

Табыстылық пен рентабельділік банктің жұмысының маңызды көрсеткіштері  болып табыады. Табыстылықты талдауда ең алдымен мынадай факторларды  ескеру қажет:

-         банкте уақыт өткен сайын өзінің құнын жоғалтатын активтердің (құралдар, негізгі құралдар) амортизациялау тәжірибесі бар ма?

-         салық бойынша қарыздың есептелуі дұрыс жүргізіле ме?

-         салықты төлегеннен кейін акционерлерге дивидент түрінде төленген сомалардың есеп баптарында көрсетілуін тексеру.

өйткені дивидент түрінде төленген таза кірістің жоғары болуы банктің пайдасының көп бөлігін өзінің капиталын көбейтуге жіберілетін бөлінбеген пайда түрінде сақтамағанын көрсетеді.

Осыған орай банктің кірісі мен шығынын анықтауда және оны талдауда             Қазақстандағы белгілі бір банкті мысал етіп алып отырмын.

1-кесте

Баптардың атауы	31 желтоқсан 2004 ж., мың тг	31 желтоқсан 2003ж., мың тг	өзгеріс сомасы, %-пен	ауытқу сомасы, мың тг
Пайыздық кірістер	6972704	4292225	1,62	2680479
Пайыздық шығындар	-4205353	-2610795	1,61	-1594558
заемдар бойынша ықтимал шығындар резервтері қалыптастырылғанға дейінгі, сый-ақы алуға байланысты таза кіріс	2767351	1681430	1,65	1085921
Заемдар бойынша ықтимал шығындар резервтері	-1308020	-1088188	1,20	-219832
Таза пайыздық кіріс	1459331	593242	2,46	866089
Комиссия және алымдар түріндегі  кірістер	1380436	615788	2,24	764648
Комисия және алымдар төлеу бойынша  шығындар	-113119	-61927	1,83	-51192
Шетел валютасымен операциялар бойынша  таза кірістер	45793	234845	0,19	-189052
Бағалы қағаздарды сату-сатып алудан таза кірістер	128062	141496	0,91	-13434
Басқа да кірістер	70302	82967	0,85	-12665
Пайыздық емес таза кірістер	1511474	1013169	1,49	498305
Операциялық кірістер	29708005	1606411	1,85	1364394
Операциялық шығындар	-2082336	-1363219	1,53	-719117
Опреациялық қызметтен болған кірістер	888469	243192	3,65	645277
Басқа да операциялардан болған зияндарға резервтер құру	27866	6352	4,39	21514
Салыққа дейінгі пайда	860603	236840	3,63	623763
Салыққа төленген шығындар	-	-29,29	-	-
Таза кіріс	860603	207550	4,15	653053

*  «банки Казахстана» №5, 2005ж 

 

Кестеде кірістер мен шығындардың 2003, 2004 жж жағдайы көрсетілген. Көріп отырғанымыздай банктің пайыздық кірістері өткен жылға қарағанда 1,62, ал пайыздық шығындар 1,61-ге өскен, ал таза пайыздық кіріс 2,46-ға артқан. Яғни пайыздық кірістер өткен жылға қарағанда елеулі өскен. Бірақ, сонымен қатар пайыздық шығындар да бірге артып отырған, дегенмен таза пайыздық кіріс жетерліктей өскен. Ал комиссия және алымдар түріндегі кірістер (2,24) мен комиссия және алымдар төлеу бойынша шығындар (1,83) арасындағы қалыспас өсімді де айта кетуге болады. онымен бірге шетел валютасымен операциялар бойынша таза кірістер мен бағалы қағаздарды сатып алудан, сатудан түскен таза кірістің және басқа да кірістің өткен жылдан азайғаны байқалып отыр. Осының нәтижесінен таза пайыздық емес кіріс 1,49 есе ғана артқан. Бұл пайыздық емес кірістер ішіндегі комисся және алымдар түріндегі кірістердің үлесі жоғары болп отыр. Өткен жылға қарағанда 3,65 есе, яғни 645277-ге өскен. Банк опрерациялық қызметтен болған кірістерден өз таза кірісін арттырып отыр. Нәтижесінде таза кіріс өткен жылдан 4,15 есе, яғни 653053-ке артқан. өткен жылға қарағанда банк кірістілігі жоғарылау.

Банк өзінің кірістерімен шығындары бойынша қаржылық қорытындысын анықтайды. Банктің қаржылық нәтижесі – кіріс пен шығынның айырмасын білдіреді. Егер бұл айырма жағымды «+» болса, банктің қаржылық көзі бойынша таза кіріске ие болғандығын, ал жағымсыз «-» болса, банктің зиянға ұшырағандығын білдіреді. Банктің таза кірісі- бір кезеңде кірістің шығыннан артылуынаан, ал зияны-керісінше кірістің шығынннан төмендеуінен түзеледі. Банктер заңға сәйкес тоқсан, жыл сайын 2-нысан қажылық нәтижесі туралы есеп беруі керек. 

Таза кіріс=кіріс-шығын   

 Банктің тоқсанда алған таза кірісі көлемін ҚҰБ белгілеген міндетті аудару негізінде салық ақысы ретінде мемлекеттік бюджетке 30%, ал резерв капиталына акционерлердің қалауы бойынша ақша аударылады. Осы мөлшер бойынша аударуларды орындағаннан кейінгі сома банк белгілеуі бойынша әртүрлі қорларды көбейтуге жұмсалады. ҚҰБ талабы бойынша таза кірістен бөлінбеген соманың қалдығы 0 тең. Егер бұл мөлшер сақталмаса белгіленген көлемде айыппұл салынады. Тек қана ҚҰБ алған рұқсаты бойынша ЕДБ қосымша капитал құру мақсатында таратылмаған таза кірістен сома қалдыра алады.  

   ;бұнда банктің ТК көлемі дивидетте анаықталады;      

; бұнда бұл коэффиционттің өсуі  ТК пен МК көбейтеді      

; тәуекілділікті анықтауға мүмкіндік  береді.

Қаржылық нәтиженің анықталуымен таза кірістің таратылуы бухгалтерлік есепте былай бейнеленеді.

ЕДБ-тің барлық филиалдары кіріс және шығын бойынша қалдықтарды  өздерінің келісім-шарттары бойынша  бас банктерге аударып отыруы тиіс, яғни осы шоттар бойынша қалдықтар  есеп беру кезеңіне қарай 0-ге теңесуі  керек.      

 Филиалдар кіріс бойынша  шоттарды жапқанда:                                                           

 Дт – 4051-4942                                                           

 Кт – 1351      

 Шығын бойынша:                                                           

 Дт – 1351                                                           

 Кт – 5021-5942      

 Бас банкте кіріс бойынша:                                                            

 Дт – 2151                                                           

 Кт – 4051-4942      

 Шығын бойынша:                                                           

 Дт – 5021-5942                                                           

 Кт – 2151

Бас банк есеп беру кезеңі үшін қаржылық қорытындыны анықтау  үшін активті-пассивті 4999-«Салық кірістер»  деген шоттар ашылған. Бұл шоттар банктің шоттағы шығындары мен кірістері бойынша жабылады.      

 Кірістерді жапқанда:                                                           

 Дт – 4050-4942                                                           

 Кт – 4999      

 Шығындарды жапқанда:                                                           

 Дт – 4999                                                           

 Кт – 5021-5942

3599 шоттың дебеті мен кредитін біріктіру бойынша қорытынды анықталады. Осы шоттың кредиттік сальдосы – « Таза кіріс», ал дебеттік сальдосы – «Зиян». Мысалы, банк бюджетке 120000 теңге аудару керек, оған дейін 100000 теңге аударылған. Яғни банк 20000 теңге қайта аудару қажет. Аударылған сома 2857 – «мерзімі ұзартылған табыс салығы» деген шотта есептелінеді.                                                            

 Дт – 5999-120000 теңге сомасына                                                            

 Кт – 1851-100000 теңге сомасына