Меншік капитал

Қоғамның жарияланған  жарғылық капиталы түгелдей төленіп  және орналастырылып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған  капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық капитал азайтылады.

Жарияланған жарғылық капиталын  ұлғайту және азайту туралы шешім  акционерлердің жалпы жиналысында  қабылданады, бірақ оларды минималды  деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.

Барлық кредиторларға  кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,  жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағадайда кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге құқылы.

Қоғам акциялары жай  және  айырықша болып келеді.

Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын қанағаттандырады:

- дивиденттер алуын;

- қоғамды басқаруына  қатысуын;

- қоғам жойылғаннан  кейін одан қалған мүлікті  бөлісуге қатыса алатындығын.

Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі жазулы акцияның қозғалысы, яғни  акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана пайдалана алады.

Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 5210 «Сатып алынған меншікті үлес құралдары»,  5010 «Жарияланған капитал» шоттары енетін 5000-ші «Жарғылық капиталы» деген шоттар бөлімшесінде жүргізіледі.

5000-ші «Жарғылық капитал»  бөлімшесінің шоттары бойынша  қалдығы оның құрылтай құжаттарында  көрсетілген жарғылық капиталының  мөлшеріне сәйкес келуі керек. 5000-ші бөлімшенің шотары бойынша  жазу жарғылық капиталдың белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.

5000-ші «Жарғылық капитал»  бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларны қарастырайық.

5210 «Сатып алынған  меншікті үлес құралдары» шоттарының  кредиті бойынша акционерлік  қоғамның жарғылық капиталына  салынатын салымдары бойынша  қатысушылардың қарыз сомасы  көрініс табады, ал ол 5020 «Төленбеген капитал» шотымен корреспонденцияланады.

Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың номиналдық құны төленсе, онда ол: №1050, 1040, 1010, 1020 дебеті бойынша және №5110 шоттың кредиті  бойынша көрініс табады.

Егерде шығарылған акциялардың  номиналдық құны негізгі құралдармен, материалдық құндылықтармен, және басқа да активтермен төленсе, онда мына шоттар  дебеттеліп : 2730, 1060, 2410, 1320, 1330, 1350 және 5110 шоты кредиттеледі.

Жоғарыда атап өткендей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарлық капиталын қалыптастыру процессі бір жылдан аспауы керек, егер де бұл мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі немесе оның бір бөлімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы 2170 «Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар» шотының дебеті бойынша және 6110 «Сыйқылар бойынша кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

Егерде аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомаға тиісті түзетулер  жасалынады, ол кезде 5110 шоты дебеттелген  және 5010 шоты кредиттелген – қызыл жазылады.

Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында  ғана өзгерістер болады.

Егер де қатысушылар шығып кетсе, онда оған байланысты жарғылық капитал да азаяды, демек: 5010 шоты дебеттеліп, 1040, 1010, 2730, 2410 , 1310 , 1320, 1330, 1350 шоттары кредиттеледі.

Егер де акционерлік  қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5210, 5010 шоттары дебеттеліп, 5210 «Қайтып алынған капитал» шоты кредиттеледі.

 

2. Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі

 

Капиталдың қозғалысы  бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің  маңыздылығы әрбір кәсіпорын  үшін зор болып саналады. 

Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін   жүргізу үшін 5020 «Төленбеген капитал» шоты пайдаланылады. Бұл шотта жаңды және жеке тұлғалардың  шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.

5020 «Төленбеген капитал» шоты шоттардың Бас жоспарында, «Меншік капиталы» ретінде саналса да яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында болса да, ол өзінің табиғаты бойынша акивтік шот болып табылады.

Сондай-ақ, 5020 «Төленбеген  капитал» шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар болған табыс табуға арналған жалған капиталдарды тіркейді (акцияларды, облигацияларды, кепілдік парақтарды т.б. ) демек сол капиталдарға иелік құқығы бар екенін ғана білдіреді.

Жарияланған (белгіленген  тәртіппен тіркелген) жарғылық қор сомасына 5020 «Төленбеген капитал» шоты дебеттеледі де, 50-ші Жарғылық капитал бөлімше шоттары  5210 «Сатып алынған меншікті үлес құралдары»,  5010 «Жарияланған капитал» шоттары кредиттеледі.

Жарғылық қорға салымдардың  салынуының жүзеге асырылуына қарай 5020 «Төленбеген капитал» шоты кредиттеліп отырады , ал салым шоттары дебеттеледі:

- материалдық емес  активтерді жарғылық қорға жарна  ретінде төлеу кезінде -  2730 шоттары;

- жерді, негізгі құралды,  малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін  жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде – 2410 шоттары;

- материалдар мен тауарларды  жарғылық қорға жарна ретінде  төлеу кезінде – 1340, 1320, 1330, 1350 шоттары;

- ақшалай қаражаттарды  жарғылық қорға жарна ретінде  төлеу кезінде – 1010, 1020, 1040, 1050 шоттары;

Егер де 5020 «Төленбеген  капитал» шотының дебеттік қалдығы  болмаса,  онда кәсіпорын өзінің жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын біледі.

5020 шоты бойынша аналтитикалық  есеп акционерлер (қатысушылар,  құрылтайшылар) бойынша жүргізіледі.

Қайтарылып алынған капитал есебі.

Акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысында  акциялардың  номиналдық құнын (бірақ ең төменгі  деңгейден кем болмауы керек) , не жалпы акцияның шығарылуы көлемін  қысқарту жөнінде шешім қабылдауына  құқылы. АҚ заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша, алдын-ала өзінің барлық кредиторларын хабардар етіп отыруға міндетті.

Сонымен қатар, АҚ-ның  кредиторлары қоғамның  тиесілі  міндеттерін орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының  орнын толтыруды талап етуге  құқылы. Егерде мұндай процедура оның жарғысында алдын-ала қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін, мүдделі адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері керек.

Бұл жағдайда АҚ өзінің акциясын өз қызметкерлері мен жұмысшыларына  олардың мүдделілігі мен ынталылығын арттыру үшін қайта сатады. Сондықтан өз акцияларын нарықтық айналымға шығарады.

Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға алатын негізгі құралдарды , бітпеген (аяқталмаған) күрделі қаржы  жұмсалымдары мен жабдықтарды қоса алғанда қайта бағалау заңға сәйкес негізгі қорларға индексация жасау тәртібі мен ережесін шаруашылық субьектісі өзі шешуге құқылы. Қайта бағаланған негізгі құралға төмендей корреспонденция жасалады.

Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау кезінде 2410, 2930 шоттары дебеттеліп, 5320 шоттары кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалауына байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда  5320 шоты дебеттеліп, 2420,  2620 кредиттеледі.

Негізгі құралдардың  құнының  өзгеруіне байланысты тозу сомасына да түзетулер жүргізеді.

Қайта бағаланған (дооценка) сомасы бөлінбеген табыстар шотына ай сайын көшірілуі қажет және осы  есептің дұрыстығын тексеру үшін олардың бастапқы құндары мен  қайта бағаланған сомасына, қалыптасқан  тозу сомасына салыстырмалы кестелер жасалынып, есептеулер жүргізіледі.

Қайта бағалаудың сомасы тек негізгі құралдардың обьектісі  есептен шыққан кезде ғана себебіне байланыссыз бөлінбеген табыстың сомасына көшіріледі.

Инвестицияны қайта  бағалау операциялары.

Инвестицияларды қайта  бағалау белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Инвестицияларды қосымша есептеу сомалары 5320 «Инвестицияларды қайта бағалау бойынша қосымша төленген капитал» шотының кредиті бойынша көрініс табады.

5320 шотының дебеті  ұзақ мерзімді инвестициялық  құнының төмендегенін және олардың  баланстық құнының азайғанын көрсетеді, ол кезде қайта бағаланған сомасының шегінде мына шоттар корреспонденцияланады:

- ұзақ мерзімді инвестицияның  төмендеген құнына 2030, 1130, 2020, 1140, 1150, 1110, 2010, 2040 шоттары кредиттеліп, 5320 шоты  дебеттеледі;

- инвестицияның баланстық құнының азайған сомасына 2210, 2310 шоттары кредиттеліп, 5320 шоты дебеттеледі.

Басқа да активтердің  қайта бағалануымен байланысты операциялары. Активтердің басқа түрлерін (шикізаттарды, материалдарды, сатып алынатын жартылай фабрикаттарды, отынды, дайын өнімді, тауарларды және басқаларын) қайта бағалау операциялары үшін 5320 «Басқа да активтерді қайта бағалау бойынша төленген қосымша капитал» шоты пайдаланылады. Шын мәнінде бұл шот инвестиция-неттосы бойынша бағамның есептен шығарылатын кезеңіне дейінгі айырмасын есепке алу үшін пайдаланылады. Егерде инвестиция-неттосы шет елдегі бөлімшелерге берілсе, бағамдық айырманың жиынтық сомасы табыс ретінде 6250 шотың кредиті бойынша көрініс табады, ал егер де ол шығыс ретінде танылса, онда ол 7430 шоттың дебеті бойынша көрініс табады.

 Егер де доллар  бағамы теңгеге шаққанда азайса,онда  ол оның бағамдық айырмасы  қаржылық инвестицияның қысқарғаны  ретінде бағаланады және ол 5320 шоттың дебеті  бойынша көрініс  табады, ал егерде керісінше болса,  онда 5320 шотының кредиті көрсетіледі.

 

 

 

3. РЕЗЕРВТІК КАПИТАЛ  ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

 

3.1 Резервтік капитал  түсінігі

 

Резервтік капитал акционерлік  қоғамның және басқа да тараптардың  таза табысының есебінен меншік капиталының  бір бөлігі. Резервтік капитал  субьектінің негізгі (оперативтік) қызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңмен анықталады. Резервтік капитал жарлық капиталымен және  басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы болып табылады.

Резервтік капитал есебі 5310-шы «Резервтік капитал» бөлімшесінің мынадай пассивті шоттарында жүргізіледі: 5310 «Заңмен бекітілген резервтік капитал», 5320 «Басқа да резервтік капитал», 5330 «Басқа да резервтік капитал», 5340 «Басқа да резервтік капитал».

Заңмен бекітілген резервтік  капитал есебі.

Шаруашылық жүргізуші  серіктестіктің (ЖШС, АҚ және басқалар) резервтік капиталы құрылтайшылардың құжаттарында (жарғысында, құрылтайшылардың шарттарында) белгіленеді, сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жыл сайын түскен таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланған жарлық капиталының 15%-нан кем болмауы керек.

Резервтік капиталдарды қалыптастырған (құрған)  кезде 5410-шы шот дебеттеледі, 5310 шот кредиттеледі.

Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5310-шы шоттың дебетінен мына шоттардың кредитінде көрініс табады:

3390 артықшылығы бар  акциялар бойынша төлем жасауға  қажет қаржысы болмаған жағдайда  серіктестіктердің резервтік капиталының  ішіндегі дивидендтердің есебінен  төлеген кезде: 5410 «Есепті жылдың  пайдасы (жабылмаған залалы)» ; 5430 «Өткен жылдардың пайдасы (жабылмаған залалы)» - зиян шеккен соманы резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.

Басқа да резервтік каиталдың  есебі.

5340-шы «Басқа да  резервтік капитал» шотында жүргізіледі.  Бұл шотта заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөлшерден тыс жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.

5340-шы шоттың дебеті  мен кредиті бойынша шоттар  корреспонденциясы ұқсас. Бұндай  резервтер кәсіпорынның өз қалауы  бойынша қалыптастырылады.

 

3.2. Негізгі құралдарды  қайта бағалау есебі

 

Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға алатын негізгі құралдарды , бітпеген (аяқталмаған) күрделі қаржы  жұмсалымдары мен жабдықтарды қоса алғанда қайта бағалау заңға  сәйкес негізгі қорларға индексация жасау тәртібі мен ережесін шаруашылық субьектісі өзі шешуге құқылы. Қайта бағаланған негізгі құралға төмендей корреспонденция жасалады.

Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау кезінде 2410, 2930 шоттары дебеттеліп, 5320 шоттары  кредиттеледі, негізгі құралдардың  қайта бағалауына байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда  5320 шоты дебеттеліп, 2420,  2620 кредиттеледі.

Негізгі құралдардың  құнының  өзгеруіне байланысты тозу сомасына да түзетулер жүргізеді.

Қайта бағаланған (дооценка) сомасы бөлінбеген табыстар шотына ай сайын көшірілуі қажет және осы есептің дұрыстығын тексеру үшін олардың бастапқы құндары мен қайта бағаланған сомасына, қалыптасқан тозу сомасына салыстырмалы кестелер жасалынып, есептеулер жүргізіледі.