Меншік капитал

Қайта бағалаудың сомасы тек негізгі құралдардың обьектісі  есептен шыққан кезде ғана себебіне байланыссыз бөлінбеген табыстың сомасына көшіріледі.

Инвестицияны қайта  бағалау операциялары.

Инвестицияларды қайта  бағалау белгіленген тәртіппен  жүргізіледі. Инвестицияларды қосымша  есептеу сомалары 5320 «Инвестицияларды қайта бағалау бойынша қосымша төленген капитал» шотының кредиті бойынша көрініс табады.

5320 шотының дебеті  ұзақ мерзімді инвестициялық  құнының төмендегенін және олардың  баланстық құнының азайғанын  көрсетеді, ол кезде қайта бағаланған  сомасының шегінде мына шоттар  корреспонденцияланады:

- ұзақ мерзімді инвестицияның  төмендеген құнына 2030, 1130, 2020, 1140, 1150, 1110, 2010, 2040 шоттары кредиттеліп, 5320 шоты  дебеттеледі;

- инвестицияның баланстық  құнының азайған сомасына 2210, 2310 шоттары кредиттеліп, 5320 шоты дебеттеледі.

Басқа да активтердің  қайта бағалануымен байланысты операциялары. Активтердің басқа түрлерін (шикізаттарды, материалдарды, сатып алынатын жартылай фабрикаттарды, отынды, дайын өнімді, тауарларды және басқаларын) қайта  бағалау операциялары үшін 5320 «Басқа да активтерді қайта бағалау бойынша төленген қосымша капитал» шоты пайдаланылады. Шын мәнінде бұл шот инвестиция-неттосы бойынша бағамның есептен шығарылатын кезеңіне дейінгі айырмасын есепке алу үшін пайдаланылады. Егерде инвестиция-неттосы шет елдегі бөлімшелерге берілсе, бағамдық айырманың жиынтық сомасы табыс ретінде 6250 шотың кредиті бойынша көрініс табады, ал егер де ол шығыс ретінде танылса, онда ол 7430 шоттың дебеті бойынша көрініс табады.

 Егер де доллар  бағамы теңгеге шаққанда азайса,онда  ол оның бағамдық айырмасы қаржылық инвестицияның қысқарғаны ретінде бағаланады және ол 532 шоттың дебеті  бойынша көрініс табады, ал егерде керісінше болса, онда 5320 шотының кредиті көрсетіледі.

 

3.3 Арнаулы тағайындалу  қорлары және резервтік қорларды  қалыптастыру мен пайдалану

 

Арнаулы тағайындалу қорлары салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысудан соң жиынтық табыстан ұйымдастырылады.

Арнаулы қорлар, жұмсалу бағыттары  бойынша қаржылардың пайдалануы туралы мәселені кәсіпорын өздігінше  шешеді және құрылтай құжаттарында жазылып қойылуы тиіс.

Кәсіпорын арнаулы тағайындалу  қорлары ішінде жинақ қорларын, яғни кәсіпорынның өндірістік дамуы үшін (жаңа техника, технологиялар сатып  алу үшін)  мен тұтыну қорын  қалыптастыруы мүмкін. Соңғы қорда  кәсіпорын ұжымының әлеуметтік дамуы  мен материалдық мадақтау бойынша іс шараларына кәсіпорынның қаражаттары резервтеледі.

Өнім өткізуден соң  есеп айырысу шотына ақша қаражаттары  келіп түскен кезде барлық қажетті  есеп айырысудан соң  (жеткізушілермен  материалдар үшін, бюджетпен салықтар үшін және тағы басқа) кәсіпорын пайдасының қалдығына сәйкес келетін бөлігі қалады. Сол қалдықты біз жинақ және тұтыну қорларын ұйымдастыру үшін белгілі үйлесімде пайдалануды жоспарлайды, яғни арнаулы  қорларды қалыптастырады.

Олар №5520 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» шотында бейнеленеді. Бұл шотқа тағы «Қайтарымсыз алынған құндылықтар» және «Мүлікті индексету қоры»  субшоттарын ашу қарастырылады.

Арнаулы тағайындалу  қорларын қалыптастыру үшін №5520 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» шотын  пайдалану мүмкін.

Тұтыну қорын сыйақы, материалдық жәрдем және қайырымдылық мақсаттарға жәрдемақы беруге пайдалануы мүмкін. Бұл қордың есебінен белгіленген қордың мөлшерден артық болған банк несиесінің пайызы шығыстардың кейбір түрлерінің (мысалы, іс сапар шығыстары) төленеді, белгіленген нормадан артығының орны толтырылады. Бұл қордың қаржылары есебінен әлеуметтік-мәдени саласының обьектілері құрылысының акциялары бойынша дивидендтердің есептелуі жүргізіледі.

Жинақ қоры өндірісті  кеңейту кезінде негізгі құралдар, материалдық емес активтер, материалдар сатып алу, өндірістік тағайындалу бойынша обьектілер соғу үшін пайдаланылады.

Шетелдік капиталдың қатысуымен жұмыс істейтін кәсіпорындар, сондай-ақ ашық және жабық акционерлік  қоғамдарн резервтік қор ұйымдастырады. Ол №5410, 5430, 5440 «Резервтік капитал» шоттарында есепке алынады. Оған қаржылар құрылтай құжаттарында көрсетілген мөлшерге жеткенше жасалады. Қаржылардың көзі – негізінен жиынтық кіріс (пайда) болып есептілінеді.

 

3.4.Шығарылған капиталды  қалыптастыру

 

Шығарылған капитал  – бұл ұйымдастырылатын кәсіпорынның мүлкіне қатысушылар (меншік иелері) жарналарының (салымдарының) ақшалай түрде көрсетілген жалпы жиынтығы. Бұл жарналардың мөлшері құрылтайшылардың келісімшартымен белгіленіп және жарғыда жазылуы тиіс. Ұжымның сатып (өтеп) алатын кәсіпорынның ақшалай түрдегі жарғылық капиталы келесі ретте есептеледі: қалдық құны (тозуды шегергенде) бойынша мүліктің, есеп айырысу және  басқа шоттардағы ақшалардың, кассадағы қолма-қол ақшаның және кредиторлық қарызға кемітілген дебиторлық қарыздардың мөлшерінде анықталады. Егер кәсіпорын акционерлік қоғамға өткенде, онда осы жолмен есептелген жарғылық капиталдың мөлшеріне тек қана ұжымның мүшелері арасында (жабық акционерлік қоғам болса) орналастырылатын, немесе барлық қалаушыларға сатылатын (ашық акционерлік қоғам болса) акциялар шығарылады.

Шығарылған капитал  №5000 «Шығарылған капитал» бөлімшесінің пассивті баланстық шоттарында есепке алынады.

Жаңа ұйымдастырылған  кәсіпорынның жарғылық капиталын қалыптастыру кезінде қатысушылар  салымдарының мөлшеріне мынадай өткізбе жазылады: №5000 «Шығарылған капитал»  бөлімшесі шоттарының кредиті мен №5110 «Төленбеген капитал» шоты дебеті; егер салым қолма-қол ақшамен жасалса, онда №5110 шоттың кредиті мен №1010 «Кассадағы теңгемен ақша қаражаттары» шотының  дебеті; ал егер салық жинақ банкі арқылы жасалса, онда №5110 шоттың кредиті мен №1040 «Ағымдағы банктің шоттарындағы ақша қаражаттары» шотының дебеті бойынша.

Шығарылған капиталға  салым ретінде: негізгі құралдар, материалдар, материалдық емес активтер болуы мүмкін. Мұндай жағдайға сәйкес төмендегі бөлімшелердің  шоттары  дебеттеледі: №1300 «Материалдар», №2700 «Материалдық емес активтер».

Бірінші өткізбе бойынша  салық төлемдері мен қажетті  қорларды  қалыптастырудан соң  қалған жиынтық табыс қатысушылармен есеп айырысу үшін бағытталады.

Екінші өткізбе бойынша (кәсіпорынның табыстары бойынша  қатысушылармен есеп айырысулар) қатысушыларға  еңбекақысын есептеумен қоса табыстағы  олардың бөлігі есептеледі, одан соң  табыстың сол бөлігі касса арқылы төленеді немесе жинақ банкісі арқылы қатысушының жеке шотына аударылады.

Жарғылық капитал мөлшерінің  өзгерістері тек қана кәсіпорынның жарғысында оны бейнелеумен бірге  жасалуы мүмкін. Бұл мысалы, қатысушылар  санының азаюы немесе көбеюімен  байланысты болуы мүмкін. Ашық  акционерлік  қоғамдар жарғылық капиталды арттыру мен қаржылық ресурстарын көбейту үшін қосымша  акциялар шығаруы мүмкін. Бірақ ол кезде мұндай әрекетпен біз қатысушылардың санын көбейтетінімізді, ал сонымен бірге олармен табысты бөлісетінімізді түсінуіміз керек.

 

4.БӨЛІНБЕГЕН ЖӘНЕ ЖИЫНТЫҚ ТАБЫСТЫҢ

(ЖАБЫЛМАҒАН ЗИЯН)  ЕСЕБІ

 

Жабылмаған заладың  есебі бухгалтерлік есептің  Бас  есеп жоспарындағы 5410-шот «Есепті  жылдың пайдасы (жабылмаған залалы)»  және 5430-шот «Өткен жылдардың пайдасы (жабылмаған залалы)» шоттарында жүргізіледі.

Енді осы келтірілген шоттар бойынша жасалатын операцияларын қарастырып көрейік.

Есепті жылдың жабылмаған залалының есебі есеп берілетін  жылда пайда болған бөлінбеген табыс  немесе жабылмаған зиянының сомасының  қолда бары және қозғалысы туралы ақпараттарды жинақтауға арналған  5410-шы шоты пайдаланылады.

Есеп берілетін жылдың соңында 5410-шотқа жыл ішіндегі есептелген табыстың немесе зиянның сомасы жазылады. Бұл ретте шоттардың мынадай  корреспонденциясы жасалынады:

- жыл ішінде алынған   табыс сомасына 5420 «Қорытынды табыс» шоты дебеттеліп, 5410 есепті жылдың жабылмаған залалы кредиттеледі. Жыл ішінде алынған зиян сомасына жоғарыдағы жазу керісінше жазылады.

Сонымен қоса, 5410 шоттың кредиті және 5310-шы шоттың дебеті –  есепті жылдағы алынған зиянды өтеуге бағытталған резерв капиталының сомасын көрсетеді; 5410 шоттың кредиті және 5320 шоттардың дебеті – есептен шығарылған негізгі құралдар бойынша  қайта бағалаудың сомасын, қызмет ету барысында бұрындары таратылмаған табыстың сомасын  және ұзақ мерзімді инвестицияның сомасын көрсетеді.

5410 шоттың  дебеті бойынша  мынадай шаруашылық операциялары  көрініс табады:

5310 «Заңмен бекітілген  резервтік капитал», 5340 «Басқа да  резервтік капитал» шотының кредиті  қолданылып жүрген заңдарға сәйкес  құрылтай құжаттарында белгіленген мөлшерінде резервтік капиталға аударылған сомасы және тағы басқа.

Есепті жылдың бөлінбей қалған табысы есептен былай шығарылады:

- бөлінбеген табыс  сомасына: 5410 шоты дебеттеледі, 5430 шоты  кредиттеледі;

- бөлінбеген зиян сомасына  5430 шоты дебеттеледі, 5410 шоты кредиттеледі.

Жоғарыда келтірілген  жазбаладрдан кейін 5430 шот бойынша  қалдық қалмауы керек, сондықтан  ол міндетті түрде 5420-шы шотымен жабылады.

Өткен жылдардың бөлінбеген табысы есеп берілетін жылдан бұрынғы  жылдары пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиян сомаларының қолда бары және қозғалысы туралы ақпаратты жинақтауға арналған, ол 5430-шы шотта жүргізіледі.

5430 шоттың кредиті  бойынша келесідей шаруашылық  операциялары:

- өткен жылдардың берілген  тәртібінде тартылмаған табыстың сомасы5410 шоттың дебетінде; өткен жылдардағы өтелмеген зиянды өтеу үшін бағытталған резервтік капиталдың сомасы 5310 шотта көрсетіледі.

5430 шоттың дебеті бойынша  келесідей шаруашылық операциялары :

- өткен жылдардың берілген  тәртібінде  жабылмаған зиянның сомасы  5410 шоттың кредитінде; шаруашылық серіктестіктерінің қатысушыларының табыстар мен жай және айырықша акциялар бойынша төленетін 3390 шоттың кредитінде; жарғылық капиталды толықтыру үшін 5210, 5010 шоттарының кредитінде көрініс табады.

Жиынтық табыстың есебі.

Есепті кезеңнің жиынтық  табысын немесе зиянын есепке алу  үшін  5420 «Есеп саясатының өзгеруі  нәтижесінде табысты түзету»  шотын пайдаланылады. Егер де кәсіпорын  табысты болса, онда ол шот пассивті, ал кәсіпорынның келтірілген пайдасынан гөрі залалы көп болса, онда ол шот активті болуы мүмкін.

Жыл ішіндегі әртүрлі  қызмет түрлерінен түскен табыстар  6010 «Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден түскен табыс», 6210 «Негізгі емес қызметтен  түскен кіріс», 7010 «Сатылған өнімдердің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны» шоттарында жыл бойы жалпы жиналған табыстар алынатын шығыстар жинақталады.

Жыл аяғында алынған  табыстар сомасына шоттардың мынадай  корреспонденциясы жасалады:

6010-шы «Негізгі қызметтен  түсетін табыстар» бөлімшесінің  және  6210  «Негізгі емес қызметтен түсетін табыс» бөлімшесінің  шоттары  дебеттеледі, 5420 «Есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде түсетін табыс» шоты кредиттеледі.

Төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан алынған  табыстар сомасына шоттардың мынандай корреспонденциясы анықталады:

7510 «Қысқартылған қызметпен  байланысты шығыстар» бөлімшесінің  және  6410, 6420, 7610, 7620  шоттары дебеттеліп,  5420 «Есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде  түсетін табыс» шоты кредиттеледі.

7010 «Сатылған өнімнің  өзіндік құны», 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар», 7410 «Активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар» шоттарының кредитінен есептелетін шығыстар 5420 «Есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде түсетін табыс» шотында дебеттеледі.

6020 «Сатылған өнімді  қайтару» бөлімшесінің шоттары бойынша табыстар мен зияндар болуы мүмкін. Табыс сомаларын 6020 бөлімшесінің шоттарының дебеті бойынша және 5420 «Есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде түсетін табыс» шотының кредиті бойынша көрсетіледі; зиянды 6020 бөлімшенің шоттарының кредитінен 5420 шотының дебетіне көшіріледі.

5420 «Есеп саясатының  өзгеруі нәтижесінде түсетін  табыс» шоты  салыстырушы операциялық  шоты болып табылады: онда табыстар (5420 шотының кредиті) және зияндар  (5420 шотының дебеті) салыстырылады.  Табыс 5420 шоттың дебеті бойынша және 5410 «Есепті жылдың пайдасы (жабылмаған залалы)»  шотының кредиті бойынша көрініс табады. Шығын 5420-шы шоттың кредиті және 5410 шоттың дебеті бойынша көрініс табады.²

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. КАПИТАЛ ҚОЗҒАЛЫСЫ  ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОРЛАНУЫ

 

Капиталды өздігінен өсетін құн ретінде тауардың массасынан бөліп алып, капиталист пен жалдамалы жұмысшыны салыстыра отырып, Маркс каиитал қозғалысын талдауға кірісті.

Бұл талдау капиталдың пайда  болу көзі қайда деген сұраққа  жауап тауып береді. Ендеше капитал  қозғалысына біз де назар аударайық.

Капитал өздігінен өсетін құн ретінде жұмыс күшін жұмсаудан  пайда болады, яғни еңбек және тауар  өндіру үрдісінде пайда болады. Бірақ  тауар өндіріс нәтижесі, үздіксіз жойылып , тұтынған соң жоқ болып  отырады. Яғни өндірісті тоқтату  мүмкін емес, өйткені адамдар өмір сүрген қоғамда тұтынуды тоқтату мүмкін емес. Еңбек үнемі жаңарып отыратын үрдіс болғандықтан өндіріс те осы қырынан қарастырылады, яғни ол жаңадан қайталап өндіру деген сөз. Жаңадан өндіру үрдісінде табиғи заттар мен еңбек қабілеті үздіксіз жойылып, қоғамдық еңбек өндірісін үнемі бұрынғы масштабта жаңартып отыруға мәжбүр етіп отырады, Еңбек үрдісін үнемі мұндай масштабта жаңартып отыру -жай жаңартып отыру деп аталады. Біз білетін өндіріс үрдісінде, авансқа берілген капитал құны ғана қайтарылмайды, сонымен қатар жұмыс күшін пайдаланған дықтан қосымша құн да пайда болады. Егер өндіріс құралдарының иесі барлық пайда болған қосымша күнды өз қажетіне жұмсаса, немесе барлық пайда болған қосымша құн «желініп» қойса, онда капиталист бұрынғы капитал қозғалысын бұрынғы масшабта қайта өндіре алады, ол бұл жағдайда өз капиталын жаңадан өндірудің жай түрімен жүзеге асыра алады да, оның иесі болып қала береді.Жаңадан өндіру үрдісін немесе капитал қозгалысын өзгеріссіз масштабта калу әрекетін талдаган соң Маркс төмендегідей қорытындыға келді: