Негізгі құралдар

    ғ) жыл қорытындысы және проценттер бойынша шығындар жылдық табысты кеміту үшін есептен шығарылады: 5510 «Жиынтық табыс (залал)» дебеті

    7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар» кредиті;

    д) жал мерзімі біткен соң негізгі  құрал объектісі барлық төлеу  құны төлегеннен кейін жалға алушының меншігіне көшеді:

    • объекті құнына:

    2412-2416 «Меншікті негізгі құралдар» шот дебеті

    2412-2417 «Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар» шот кредиті

    • тозу сомасына.

    2421-2429 «Ұзақ мерзімге жалға салынған негізгі құралдардың тозуы» шот дебеті 2421-2428 «Меншікті негізгі құралдардың тозуы» шот кредиті. 

2.2  Лизинг операцияларының есебі 

    Лизинг  есебі Қазақстан Республикасының  «Қаржылық лизинг туралы» Заңының 226. талаптарына сәйкес жүргізіледі. Есеп тәртібі «Жал есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарымен, оларға әдістемелік ұсыныстармен және «Жал» ҚЕХС-мен белгіленген.

    Мысалы.  Лизинг  беруші жабдықтаушы-сатушыдан құны  12  000,0 мың теңге жабдықка төлемақы төлеп, сатып алады. Пайдалы қолдану мерзімі 10  жыл деп белгіленген. Лизинг беруші шартқа сәйкес, лизинг алушыға жабдық береді. Проценттік мөршерлеме 20% болып белгіленген. Жал мерзімі біткен соң мүлік лизинг алушының меншігіне беріледі. Жал төлем есебі үшін мынадай формуланы қолдануға болады:

      Қаржылық есеп

    К - жабдық құны (12 000,0)

    N - проценттік мөлшерлеме (20% : 12 ай -1,67%)

    Т - төлем мерзімінің саны (10 жыл х 12 ай -120)

    Р = 12000x0,0167

    232,21.

    1 - (1 + 0,167)"

    а) лизинг берушіде

    Лизинг  есебі Қазақстан Республикасының «Қаржылық лизинг туралы» Заң талаптарына сәйкес жүргізіледі.

    Лизинг  берушінің бухгалтерлік есебінде лизингке берілетін мүлік дебиторлық берешек ретінде есептеледі. (Қосымша)

    Осылайша, «Қаржылық лизинг туралы» Заңға  сәйкес, лизинг

    – инвестициялық іс-әрекет түрі, ал мүлік  түрінде инвестициялдау ақшалай  кредитке қарағанда, қаржыны қайтарылмау  тәуекелдігін азайтады, өйткені лизингке берілетін мүліктің меншікті иесі болып лизинг беруші қала берді. 

    2.3 Жалға берілген  негізгі күралдардың  және жауапты сақтауға  қабылданған тауарлы-материалдық  құндылықтардың есебі  аудиті

    Жалға берілген негізгі құралдардың (ағымдағы немесе оперативтік жалға) есебі. Субъект негізгі кұралдарды келісім-шарттың негізінде ағымдағы жалға беруге құқылы. Жалға алушы жалға берілген негізгі құралдардың қозғалысы мен қолда барын "Жалдағы негізгі құралдар" деп аталатын баланстан тыс шотта жүргізеді. Егер де жал шарты бойынша жасалған келісім-шарттың жағдайы қаржыландырылатын жал шартына сәйкес келсе, онда жалмен байланысты операция баланстық шоттардың 2410 "Негізгі құралдар" бөлімшесіндегі (2411-2416 шоттарында), "Ұзақ мерзімді жалдағы негізгі құралдар" деген 2-ші субшотында жүреді.

    Әрбір жалға берілген негізгі құралдардың объекті келісім-шартта анықталған бағада жалға берушінің берген инвентарлық нөмірі бойынша жүреді. Егер де жалға берілген негізгі құралдар шетелде  

    болса, онда оның есебі  жекеленген түрінде жүреді.

    Жауапты сақтауға қабылданған тауарлы-материалдық құндылықтардың есебі.

    Субъект келесі жағдайларда тауарлы-материалдық запастарды жауапты сақтауға қабылдап алуына болады: жабдықтаушылардан алынған заластар, егер де олар занды негізде төлеуден бас тартса; жабдықтаушылардан төленбеген құндылықтар алынған, келісім-шартқа сәйкес толық төленгенше жұмсалуына тыйым салынғандар; басқа да себептер бойынша жауапты сақтауға қабылданған құндылықтар. Ерекшелік ретінде субъект сатып алушының төлеген, әрі колхатымен сақтауға рәсімделген запастарды жауапты сақтауға қабылдай алады, егер де сатып алушыларға байланыссыз себептері болса. 

    2.4   Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеу

    Жалға алынған негізгі құралдар бойынша  амортизация есептеуді жалға  беру шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы жасайды.

    Одан  басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана  қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш  архитектурасы мен өнері, ортақ  пайдаланатын автомобиль жолдары.

    Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 2421 "Негізгі құралдардың тозуы" бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары:

    2421 "Үйлер мен ғимараттардың тозуы",

    2423 "Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің тозуы",

    2452 "Көлік құралдарының тозуы",

    2429 "Басқа негізгі құралдардың  тозуы" пайдаланылады. Жоғарыда  керсетілген шоттардың әрқайсысына  мынадай аралық шоттар ашылуы  мүмкін: "Меншікті негізгі құралдардың тозуы" және  "Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы".

    12-ші бөлімшенің шоттарында (2412-2416 шоттар) есептелген негізгі құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизацияны есептеген кезде шоттардың келесі корреспонденциясы жасалынады, ол төменде келтіріледі.

    Ұзақ  мерзімге жалға алынған негізгі  құралдар бойынша амортизациялық аударымдарды жалға алушы жасайды. Амортизация сомасы өндіріс шығындарының есебін жүргізуші 2420,8045,8057,7210 шоттардың дебетінде және 13-ші белімшенің 2421, 2423,2425,2428 шоттарының 2-ші "Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы" деп аталатын аралық шотының кредитінде көрініс табады.

    Сатып алу құнын төлегеннен кейін ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі  құралдар жалға алушының меншігіне  айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың  тозуы 13-ші бөлімшенің 2-ші "Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы" деген аралық шотының дебеті бойынша және 13-ші бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

    Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар. Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша жасалынады, олар:

    - құнын бірқалыпты (түзу сызықты)  жолмен есептен шығару;

    - құнын орындалған жұмыстың көлеміне  пропорционалды (немесе пара-пар) етіп есептен шығару (өндірістік әдіс);

    - жеделдетіп есептен шығару;

    - қалдығын азайту жолымен есептен  шығару;

    - құнын сандардың жиынтығы бойынша  (кумулятивтік әдіс) есептен шығару. Негізгі құралдардың түрлері  бойынша амортизацияны есептеудің әрқилы әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір ғана тәсілі пайдаланады.

    Тандап  алған амортизацияны есептеу  әдісі субъектінің есептік саясатымен анықталуы тиіс және ол бір есептік  жылдан екінші бір есептік жылға  өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса, онда оның себебін ашу керек.

    Ал  бюджеттік мекемелер бойынша  тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы өкілетті органдардың еншісінде  болады. 

    2.5   Жалға берілген негізгі күралдардың және жауапты сақтауға қабылданған тауарлы-материалдық құндылықтардың есебі  

    Жалғаға берілген негізгі құралдардың (ағымдағы немесе оперативтік жалға) есебі. Субъект  негізгі кұралдарды келісім-шарттың негізінде ағымдағы жалға беруге құқылы. Жалға алушы жалға берілген негізгі құралдардың қозғалысы мен қолда барын "Жалдағы негізгі құралдар" деп аталатын баланстан тыс шотта жүргізеді. Егер де жал шарты бойынша жасалған келісім-шарттың жағдайы қаржыландырылатын жал шартына сәйкес келсе, онда жалмен байланысты операция баланстық шоттардың 2410 "Негізгі құралдар" бөлімшесіндегі (2412-2416 шоттарында), "Ұзақ мерзімді жалдағы негізгі құралдар" деген 2-ші субшотында жүреді.

      Әрбір жалға берілген негізгі құралдардың объекті келісім-шартта анықталған бағада жалға берушінің берген инвентарлық нөмірі бойынша жүреді. Егер де жалға берілген негізгі құралдар шетелде болса, онда оның есебі жекеленген түрінде жүреді. Біз төменде ағымдағы жал бойынша шаруашылық операцияларын келтіреміз (жалға алған кәсіпорында). 
 
 
 
 
 

    ҚОРЫТЫНДЫ 

    Есеп  беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.

    Қаржылық  есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына  заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.

    Есеп  беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін  анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң  түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен  жедел-статистикалық есеп берудің  сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.

    Жал дегеніміз - жалға берушінің дүниені жалға алушыға уақытша пайдалану үшін ақы төлеп тұруға беру. Жал түрін мәміле мәні анықтайды. Жалға беру негізінде талданатын мүлікті пайдалану кұқығына байланысты тәуекел мен сыйақы қаншалықты дәрежеде жалға алушы немесе жалға берушіге көтетіні негізінде белгіленеді. Жал пайдалану құқығына байланысты тәуекел мен сыйақы едәуір дәрежеде жалға алушыға берілсе және төмендегі шарттардың тым болмағанда бірі орындалса, қаржыландырылған деп саналады:

    • жал мерзімі жалданатын мүлікті  пайдалы қолдану мерзімінің кемінде 80%-ін құраса, егер ол тек активтің қызмет ету мерзімінің 20% шегінде басталмаса. Егер жал шарты осы кезең өткен  соң жасалса, мұндай жалдау ағымдағы деп жіктеледі;

    • ең аз шамадағы жал төлемінің дисконтталған  құны жалға берілген дүние мүліктің өткізу бағасының 90%-інен кем болса;

    • жалдау мерзімі соңында активтің қалдық құны жал шарты жасалған сәттегі  өткізу бағасының 20%-нен аспаса;

    • жалға  алынатын  активтерге  меншіктілік  құқығы  ауысқанда  жалға  алушы жалдау мерзімі басында белгіленген кесімді бага бойынша сатып алу құқығына ие болады.

    Жалға берілген негізгі құралдардың (ағымдағы немесе оперативтік жалға) есебі. Субъект  негізгі кұралдарды келісім-шарттың негізінде ағымдағы жалға беруге құқылы. Жалға алушы жалға берілген негізгі құралдардың қозғалысы мен қолда барын  "Жалдағы негізгі құралдар" деп аталатын баланстан тыс шотта жүргізеді. Егер де жал шарты бойынша жасалған келісім-шарттың жағдайы қаржыландырылатын жал шартына сәйкес келсе, онда жалмен байланысты операция баланстық шоттардың 2410 "Негізгі құралдар" бөлімшесіндегі (2411-2416 шоттарында), "Ұзақ мерзімді жалдағы негізгі құралдар" деген 2-ші субшотында жүреді.

    Жалға алушы болып табылатын шаруашылық жүргізші субъект ағымдағы жалға алынған құралдарды «Жалға алынған негізгі құралдар» баланстан тыс шотта ескереді. Шығандарды мойындау әрбір есепті кезеңде жүйелі негізде жасалады. Жалға берушімен есеп айырысу 4170 «Басқа да кредиторлық берешек» шотында көрсетіледі.

    Жалға алушьшың бухгалтерлік балансында (қаржыландыратын  жал) жалға алынған луние-мүлік  актив ретінде, ал ед аз шамада төленуге тиісті жал төлемдері - жал басындағы  екі бағаның: өткізу бағасы немесе егер ең аз гаамадағы жал төлемінің  дисконтгалған құны өткізу бағасынан төмен болса, төмен бағасы бойьшша міндеттеме ретінде ескеріледі. Жалға алынған активтерге тозуды есептеуді жалға алушы жасайды.