Негізгі құралдарды жіктеу және бағалау

                                                                                                                                  10

                                                                                                                                        11

уаќытша  пайдаланбайтын  негізгі  ќўрал-жабдыќтар.  Ќорда тўрєандар болып  жўмыс  істеп тўрєан  жабдыќтарды  жоспарлы тїрде олардыѕ запас бґлшектерін ауыстыру їшін  тоќтатылєан  объектілер есептеледі

  Заттыќ  ќўрамына ќарай  негізгі  ќўралдар  мїліктік жјне мїліктік емес  болып  бґлінеді. Мїліктікке (заттай ) кґрінісі  бар, яєни  санауєа  жјне  ґлшеуге  болатындар жатады . Мїліктік  еместерге пайданаланылатын жер, орман алќабы, су ресурстары жатады.

   Јр субъектіде негізгі ќўралдар пайдалану маќсатына жјне атќаратын  

ќызметтеріне ќарай мынандай тїрлерге бґлінеді: жер, їйлер єимараттар; ґткізгіш тетіктер; машиналар жјне ќўрал-жабдыќтар; кїш  беретін машиналар жјне жабдыќтар; жўмысшы машиналар жјне жабдыќтар; ґлшеу жјне реттеу аспаптары жјне ќондырєылар мен лабораториялыќ жабдыќтар; есептеу техникасы; басќа машиналар мен ќўрал – жабдыќ; кґлік ќўралдары, ќўрал – сайман, ґндірістік мїлік жјне жабдыќтар; шаруашылыќ мїлкі; жўмысшы жјне ґнім беретін мал; кґп жылдыќ екпе аєаштар, жерді жаќсартуєа  (єимаратсыз) шыќќан кїрделі шыєын; басќа да негізгі ќўралдар.

  Негізгі ќўрал жабдыќтардыѕ бастапќы, аєымды, баланстыќ сату, жою, тозу жјне ќалдыќ ќўндары болады.

  Бастапќы (тарихи) ќўны – негізгі ќўралды сатып алуєа немесе салуєа кеткен наќты ґндіріс шыєындарынан, соєан ќоса ґтелмеген салыќ пен алымдардан,  сондай-аќ орнату, жеткізіп беру,  монтаждау, пайдалануєа ќосу шыєындары, несие їшін пайыздар, жјне т.б шыєындарынан тўрады.

Негізгі ќўралдардыѕ бастапќы ќўны мынадай жолмен аныќталады:

Жер учаскелері бойынша меншік немесе тўраќты пайдалану ќўќыєы- актіде кґрсетілген сатып алу ќўны, ќозєалмайтын мїліктер бойынша агенттерге берілетін сыйаќы, сатып алу-сату келісімін рјсімдеу бойынша кґрсетілген ќызметтердіѕ тґлемі, жерді маќсатты пайдалануєа дайындау бойынша жўмсалатын шыєыстар;

ќўрастыруды жјне орналастыруды ќажет ететін немесе ќажет етпейтін сатып алынєан машиналар мен ќўрал – жабдыќтар бойынша- сатып алу ќўны,   

                                                                                                                                        5

тасымалдау, соныѕ ішіндегі тасымалдау кезіндегі ќўрастыру, машиналар мен ќўрал – жабдыќтардыѕ  пайдалануєа жарамдылыєын, т.б тексеру маќсатымен ґткізілетін сынаќтарєа жўмсалатын шыєындар. Машиналар мен ќўрал – жабдыќтарды  ќўрастыру кезінде олардыѕ бўзылєандарына  кеткен аєымдаєы  шыєыстарын ќоса есептегендегі жґндеу ќўны. Егер негізгі ќўралдар несие арќылы сатып алынєан болса, онда тґленген проценттер аєымдаєы  шыєыстар  болып табылады да объектініѕ бастапќы ќўнына ќосылады;

їйлер мен єимараттарды шаруашылыќ јдіспен салу кезінде: ќўрылыс материялдары, ќўрал-жабдыќтар, ќўрылыс машиналары мен  механизмдерініѕ

жўмысы, жўмысшылардыѕ еѕбек аќысы, їстеме шыєысыныѕ тиесілі їлесі, сјулетшілер, заѕгерлер кґрсеткен ќызметініѕ тґлемі, ќўрылысты салу кезеѕіндегі саќтандыруєа жўмсалатын шыєындар, ќўрылыс  салу кезеѕіндегі берілген кредиттер  бойынша проценттер, ќўрылыс салу їшін рўќсат алуєа

жўмсалатын шыєыстар, жобалыќ – сметалыќ  ќўжаттардыѕ ќўны, т.б – ќўрылыс бойынша жўмсалєан шыєыстардыѕ барлыєы да бастапќы ќўнєа ќосылады;

жерді, їйлерді немесе єимараттарды  біртўтас мїлік ретінде иеленген кезде ґз орнымен пайдалану маќсатымен кіріске енгізу барысында бўл объектілердіѕ бастапќы ќўнын шектеу ќажет, ґйткені їйлер мен єимараттардыѕ пайдалану мерзімі шектеулі јрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудыѕ мерзімі шектелмеген, сондыќтан олар амортизацияланбайды. Тозыєы жеткен їйлерді бўзуєа  байланысты жўмсалєан шыєыстан, объектіні бґлшектеу барысында алынєан ќўндылыќтарды сатќаннан тїскен табысты шегергеннен соѕ, жердіѕ бастапќы ќўны есептелінеді;

мердігерлік јдіспен тўрєызылєан їйлер мен єимараттар бойынша – объектіні тўрєызу бойынша жїргізілген жўмыстардыѕ келісілген ќўнына ќўрал – жабдыќтарды сатып алуєа жўмсалєан шыєыстар ќосылады, егер де оныѕ ќўны тапсырыс беруші тарапынан тґленген болса;

  ќўрылтайшылардыѕ жарєылыќ капиталына салынєан негізгі ќўралдар-ґздерініѕ келісілген баєасы бойынша;

                                                                                                                                        6

субъектініѕ ґзі дайындаєан немесе тґлем арќылы сатып алынєан негізгі ќўралдар бойынша – сатып алуєа жўмсалєан шыєындардыѕ наќты сомасы бойынша, жеткізу жјне сатып алынєан объектілердіѕ тозу сомасын ќоса есептелген басќа да сатып алуєа байланысты жўмсалєан шыєыстар;

тегін алынєан негізгі ќўралдардыѕ объектілері бойынша – ќўжаттарды кґрсетілген ќўны алынады ;

айырбас операциясы нјтижесінде алынєан объектілердіѕ – бастапќы ќўны негізгі ќўралдардыѕ алынєан аєымдаєы  ќўны бойынша аныќталады, ал ол негізгі ќўралдардыѕ берілген аєымдаєы ќўнына тїзетулердіѕ кґмегімен алынєан аќша ќаражаттарыныѕ сомасына теѕ болады;

  Негізгі ќўралдардыѕ бастапќы ќўны ґзгертілуі мїмкін; ќосымша салынєан кїрделі салымдар немесе негізгі ќўралдардыѕ жарым – жартылай  жойылуы, объектіні демонтаждау негізгі ќўралдардыѕ жаєдайына јсер ететін болса, онда, бірінші кезекте, пайдалы ќызмет ету мерзімі ќысќартылуы немесе ўзартылуы мїмкін.

Аєымды ќўн – бўл негізгі ќўралдардыѕ белгілі бір мерзімдегі нарыќтыќ баєасы бойынша баєаланєан ќўны.

Баланстыќ ќўн – бўл бухгалтерлік есепте жјне ќаржылыќ есеп беруде кґрсетілетін жинаќталєан тозу сомасын алып тастаєандаєы негізгі ќўралдардыѕ бастапќы немесе аєымдыќ ќўны.

Сату (ґткізу) ќўны – бірін – бірі жаќсы білетін жјне мјмілеге келуге дайын тјуелсіз жаќтардыѕ негізгі ќўралдарды ґзара айырбастауына мїмкіндік беретін ќўн.

Жою ќўны – тиімді ќызмет ету мерзімі біткен негізгі ќўралдарды жою кезіѕде пайдалану мїмкіндігі бар баасы бойынша баєаланєан бґлшектердіѕ, металл

сыныќтарыныѕ жјне басќа да материалдыќ ќўндылыќтардыѕ ќўны.

  Амортизацияланєан ќўн – негізгі ќўралдардыѕ жою ќўндарыныѕ арасындаєы айырмашылыєы, ал ол жїйелі тїрде амортизациялыќ жолмен нормативтік ќызметіне немесе барлыќ пайдалы кезеѕіне субъектініѕ шыєысы ретінде

                                                                                                                                         7

таратылады,бўл кезде:

-         пайдалы кезеѕ ќызметі – бўл кезеѕ ішіндегі негізгі ќўралдары пайдаланудан экономикалыќ олжа алуда кјсіпорын топшылай;

-         нормативтік ќызмет кезеѕі – бўл кезеѕ ішінде белгіленген нормаєа сјйкес кјсіпорын негізгі ќўралдыѕ тозуын есептейді.

Негізгі ќўралдардыѕ есебі 12-ші «негізгі ќўралдар» бґлімшесініѕ мынадай мїліктік активтік шоттарында жїргізіледі:2411 «жер», 2412 «єимараттар мен ќўрылєылар», 2413 «машиналар, жабдыќтар, ґткізгіш тетіктер», 2414 «кґлік ќўралдары» 2415 «басќа да негізгі ќўралдар».

   Сонымен  бірге 2930 «аяќталмаєан ќўрылыс» шотында аяќталмаєан кїрделі салымдар, кґп жылдыќ ґсімдіктерді ґсіруге кеткен шыєындар, жас малдарды ґсіруге кеткен шыєындар, бордаќылауєа кеткен шыєындар есептелінеді.

Тґлегенов Е. Т « Бухгалтерлік  аппарат жїйелері» Алматы 2001ж 

                                                                                                                                          8

1.2. Келіп тїскен негізгі ќўралдардыѕ  есебін жјне оныѕ аналитикалыќ есебін

                                  ўйымдастыру

Негізгі ќўралдар негізінен ґндірістік єимараттарды жјне тўрєын їйлерді, ќўрылєыларды салудан; машиналар, жабдыќтар, кґлік ќўралдарын сатып алудан; ґз кїшімен ќўрал – саймандар дайындаудан; малдардыѕ тґлдерін негізгі табынєа ауыстырудан; жас ґсімдіктер кґпжылдыќ ґсімдіктерге ґткеннен жарєылыќ ќорєа ќосќан їлес нјтижесінде келіп тїскендерден ќалыптасады.

Негізгі ќўралдардыѕ тїсуі мынадай ќўжаттармен рјсімделеді.

              Негізгі ќўралдарды ќабылдау – тапсыру актісі негізгі ќўралдар ќўрамына жекелеген объектілерді енгізу їшін; ќолданылып жїрген заѕєа сјйкес олардыѕ енгізілуі ерекше тјртіппен рјсімдеуге тиіс жаєдайлардан басќасы, оларды пайдалануєа берілуін рјсімдеу їшін; негізгі ќўрал жабдыќтардыѕ бір цехтан екіншісіне орын ауыстыруын рјсімдеу їшін; негізгі ќўралдарды ќоймадан пайдалануєа берілуін рјсімдеу їшін, сондай – аќ басќа да субъектілерге берілген кезінде оларды негізгі ќўралдардыѕ ќўрамынан шыєару їшін ќолданылады.

              Негізгі ќўралдарды ќабылдауды рјсімдеу кезеѕінде субъект жетекшісініѕ ґкімімен таєайындалєан ќабылдау комиссиясы јрбір жекелеген объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі ќўралдардыѕ бірінші объектісін ќабылдау – тапсыру актісін жасауєа тек шаруашылыќ мїлкініѕ, ќўрал – сайманныѕ, жабдыќтардыѕ жјне т.б объектілердіѕ есебін жїргізген кезде, егер бўл объектілер бір типті болса, ќўндары бірдей болып, бір календарлыќ ай ішінде ќабылданєан болса єана жол тіркеліп акт бухгалтерияєа беріледі, бас бухгалтер ќол ќойып, субъект жетекшісі немесе соєан ґкілетті адамдар бекітеді.

                 Алыс – беріс ( орын ауыстыру ) актісінде, міндетті реквизиттермен ќоса, коммисия ќызмет ету мерзімін жјне болжамдыќ жою ќўнын кґрсетеді. Ќызмет ету мерзімін шаруашылыќ жїргізуші субъекті джербес аныќтай алады, яєни ол дербес ќўралдардыѕ техникалыќ жаєдайынан, нормасынан жјне басќа да кґрсеткіштерінен шыєады. Ал болжамдыќ жою ќўны негізінен шаруашылвќ жїргізуші субъектініѕ  есептік саясатында кґрініс табуы керек, болмаса оны

                                                                                                                                          9

Бўл мїліктерді бір єана карточкада есепке алуєа рўќсат етіледі. Бўл карточкада бухгалтерияєа  келіп тїскен негізгі ќўралдардыѕ актілері, техникалыќ тґл ќўжаттары жјне басќа ќўжаттар негізінде толтырылады. Карточкада объектілердіѕ жјне олардыѕ жекелеген ќўрлымдыќ элементттерініѕ ќысќаша техникалыќ сипаттамасы беріледі, біраќ  сол техникалыќ ќўжаттамадаєы мјліметтері ќайталанбайды. Негізгі ќўралдарды басќа субъектіге тапсыру  кезінде негізгі ќўралдардыѕ шыєуы туралы белгі  соєуєа, сондай – аќ негізгі ќўрал объектілерініѕ субъект ішінде орын ауыстыруы кезінде « Негізгі ќўралдар объектілерініѕ есептен шыєару актісі » негіз бола алады. Ќўрылысы салынып біткен, жабдыќтаулары орнатылєан, жґндеу жўмыстары біткен объектілер туралы жазбаларды карточкаєа жазу їшін « Жґнделген, ќайта ќўрылєан жјне жаѕалаєан объектілерді ќабылдау – тапсыру актілері » негізінде жазылады.