Шығындарға сипаттама және оларды жіктеу

Кіріспе

     Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен  басшыларына шешім қабылдау, жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет етеді.

     Өндірістік  есеп міндетіне қаржылық есептер  жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.

      Бухгалтерлік  ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары  бар, олардың біреуін эталон деп  бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат тағайындауына байланысты.

      Шығындарды  жіктеу әр түрлі белгілер бойынша  жүргізіледі: өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік құнына кіргізу  әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты (өзгермелі және тұрақты).

      Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік құны мен  алынған пайданы есептеу –  келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу – реттелетін және реттелмейтін.

      Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт  – өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы. Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады. Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс – қимыл үшін өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шққан шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.

      Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның  өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу – болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге, шығындарды бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін жоспарлауға көмектеседі. 

1 бөлім. Шығындарға сипаттама және оларды жіктеу

1.1. Шығындар туралы  жалпы түсінік

     Ұзақ  уақыт бойы шығындарды «қазандық» деп аталатын тәсілмен анықтап келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.

      1887 ж. Ағылшын эономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты – тұрақты және шартты – өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты – тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты – өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім  көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты – тұрақты және шартты – өзгермелі шығын жолдауға жол алатын «директ – костинг» тұжырымдамасын ұсынды. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау міндетті емес, өзін – өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен – күнге көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын «стандарт – кост» жүйесінің өмірге келуі міндеттің шешуі болып шықты.

      Шыққан  шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай, аяқталмаған  шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды пайдаланыуды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды  тағайындап, жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей өндірістік процеске де бағытталды.

      Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.

      Шығындар  – шаруашылық іс – әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі құралдары мен  керек – жарақтарын алуға, жұмыс  орындау, қызмет көрсетуге алынған( тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресірстардың және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, «шығындар» ұғымы «өндіріске шыққан шығындар» дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар – өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған ресурстар бөлігі.

      Көбіне  экономикалық әдебиетте  «шығыстар» мен «шығындар» түсінігі ұқсастырылып, теңестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен  айырмашылықтары бар. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян да шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 өазанындағы №542 «Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздерге» сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің  азаюына немесе сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.

      Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс  алуына байланысты көтерген шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.

      Есепті  кезең қатысына орай шығыстар екі  категорияға бөлінеді:

• Ағымдағы есепті кезең;
• Кейінге қалдырылған.

      Ағымдағы  есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңніңшаруашылық іс – әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары туралы есепте танылады.

      Есепті  кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар мыналарға  бөлінеді:

• Осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар ( негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
• Ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы (ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан (мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.

     Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта  ықтимал кірістер алу мақсатымен есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның  ресурстарын қолдану жөніндегі  шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында капиталдандыруға жатады.

      Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда  болу мүмкіндігі белгілеріне қарай  кейінде қалдырылған шығыстар былайша  бөлінеді:

• Инвестициялар (күрделі қаржы);
• Болашақ кезең шығыстары.

1.2. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу,

      мақсаты және мәні

     Өндірістік  шығындар дегеніміз – өнімдерді, тауарларды (атқарылған жұмыс, көрсетілген  қызмет) дайындаға кеткен нақтылы  және қоғамдық еңбек шығындарының жиынтығы деп айту қабыданған. Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісімен байланысты шығындар өзінің құрамы жағынан да, экономикалық мазмұны жағынан да, өнім өндірісіндегі ролі мен өнімнің өзіндік құнына енгізу тәсілі бойынша да біртекті (бірыңғай) емес. Сондықтан экономикалық теорияда шығындарды әртүрлі белгілері бойынша топтастырады. Шығындардың негізгі классификациясы (жіктелуі) төмендегідей(1 – кесте): 

                 1-кесте . Шығындардың жіктелуі

     Негізгі шығындарға өнімдерді (жұмыс, қызмет) дайындаудағы өндіріс процесімен тікелей байланысты шығындар жатады. Бұл шығындарға кіретін: шикізаттар, материалдар, өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы, технологиялық мақсаттар үшін қажетті жанар – жағар майлар және т.б.

     Қосымша шығындарға ұйымдастыру мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты шығындар жатады. Олар: өндірістік бөлімшелердегі (цехтар, учаскілер) әкімшілік –  басқару персоналының еңбекақысы, электро  – энергия шығындары, өндіріс ғимаратын жылутыға арналған отын, өндірістік негізгі құралдардың тозуы және оларды жөндеу шығындары және т.б.

     Бір элементті шығындарға сол кәсіпорынның құрамдық бөліктеріне бөлуге келмейтін  біртекті экономикалық элементтер жатады.

     Кешенді шығындар бірнеше экономикалық шығындардң жиынтығынан тұрады. Оған жататындар: қосымша шығындар, бірнеше элементтен тұратын кезең шығындары және т.б.

     Айнымалы  шығындарға жалпы мөлшері шығарылатын  өнімдердің (жұмыс, қызмет) көлеміне тікелей  байланысты болатын шығындар жатады. Осыған байланысты өнімдердің бірлігіне келетін мұндай шығындардың мөлшері өзгеріссіз қалуы мүмкін. Айнымалы шығындарға жататындар: шикізаттар мен материалдар шығындары, технологиялық мақсаттар үшін отын электро – энергия, жұмысшылардың еңбекақысы (кесімді) және т.б.

     Тұрақты шығындарға өндіріс көлемі өзгерсе де өзгермейтін немесе болар – болмас өзгеретін (шарты – тұрақты шығындар) шығындар жатады. Мысалға қосымша шығындарды, жалпы және әкімшілік шығындарын келтіруге болады.

     Белгіленген шығындардың өзіне тән сатылық  сипаты болады, яғни ол белгілі бір саты деңгейінде белгіленіп, іскерлік диопозоны аумағына сай кеңейтіледі. Мұндай кеңістік – релевантты диапозон деп аталады.

     Релеванттық диапозон дегеніміз – белгіленген шығындар өзгермей бір қалыпты сақталып, айнымалы шығындарды жүргізу іскерлік белсенділік деңгейіне байланысты олардың өзгерісіне тура пропорионалды жақындатылды.

     №7 БЕҚС – да қосымша шығындар құрамында  машиналар мен жабдықтардың жұмыс  уақытының санына байланысты болатын  жабдықтарды сақтау және пайдалану  шығындары, сонымен бірге ақаудан болған жоғалтулар есептеледі. Сондықтан экономикалық әдебиетте және практикада өндіріс көлеміне қатыстылығына байланысты шығындарды айнымалы және шартты – тұрақты шығындар деп бөлу қабылданған.

     Өнімдердің (жұмыс, қызмет) жеке түрлеріне енгізілген шығындар тікелей шығындар деп аталады. Бұл шығынға жататындар: шикізаттар мен материалдар шығын, өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, ақаудан болған жоғалтулар және т.б.