Шығындарға сипаттама және оларды жіктеу

align="justify">     Өнімдердің (жұмыс, қызмет) әр түрлі түрлерінің арқасында пропорционалды түрде бөлінетін шығындар жанама шығындар деп аталады. Шығындарды тікелей және жанамаға бөлу өндірістің ұйымдастырылуына және оның салалық ерекшеліктеріне, сонымен бірге өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған әдістеріне байланысты болады.

     Ағымдағы шығындарға сол есепті мерзімдегі өндіру мен сатуға байланысты шығындар жатады.

     Бір жолғы шығындарға өнімдердің жаңа түрлерін дайындауға және меңгеруге, техникалық әдебиеттер мен газеттерге жазылуға кеткен шығындар және т.б. жатады.

     Өндірістік  шығындарға өнімдерді дайындауға және олардың өндірістік өзіндік құнын белгілеуге кеткен шығындар кіреді.

     Өндірістік  емес шығындарға кәсіпорынның кызмет нәтижесінен есептен шығарылатын  кезеңдік шығындар жатады.

     Өнімді  шығындарға өнімдерді рационалдық  ұйымдастыруда және технологияны сақтау кезінде өнімдерді белгіленген сапамен шығарумен байланысты шығындар жатады.

     Өнімсіз шығындар өндірісті ұйымдастыру  және технологиядағы жетіспеушіліктермен  байланысты шығындар.

     Өнімді  шығындар жоспарланады, сондықтан олар жоспарланған деп аталады. Ал, өнімсіз шығындар жоспарланбайды, сондықтан да олар жоспарланбаған деп аталады.

     Сонымен бірге, шығындар экономикалық шығын  элементтері және калькуляция бабы бойынша топтастырылады.

     №7 БЕС – да «Тауарлы – материалдық  босалқылардың есебінде» өндірістегі шығындар экономикалық мазмұнына сәйкес төмендегідей топтармен қарастырылған:

• Материалдық шығындар;
• Еңбекақы шығындар;
• Әлеуметтік салық;
• Сақтандыруға бөлінген сома;
• Құралдардың тозуы;
• Басқа шығындар.

     Шығындарды  экономикалық элементтері бойынша топтастыру барлық шығындарды оның түрлері бойынша табуға арналған. Бұл топтастырудың шығындарды калькуляция бабы бойынша топтастырудан айырмашылығы – мұнда барлық шығындар, кешенді шығындарды қоса, оның экономикалық мазмұнын сипаттайтын түрлері бойынша көрсетіледі. Элементтері бойынша шығындарды топтастыру өндіріске не жұмсалғанына жауап бере алады.

     Өндірістегі шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау есебі төмендегідей баптар бойынша жүзеге асырылуы тиіс:

• Материалдар;
• Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы;
• Еңбекақы аударымдар;
• Жанама шығындар.

     Шығындар  калькуляция баптары бойынша  топтастыру шығындардың мақсаты  бағытын, олардың технико – экономикалық белгілеуін, яғни бұл шығындар қайда  бағытталған, ақша қаражаттары неге жұмсалды деген сұрақтарға жауап береді.

     Кәсіпорынның  өндірістік қызметінің мақсаты –  өнім шығару, оны өткізу мен пайда  алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс тиімділігін сипаттайтын  көрсеткіштердің  жалпы  жүйесінде  басты  орын  құрамы оны қалыптастыратын  шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі. Өндіріс шығындары – өнімді өндіру мен өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.

     Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын орындауға бейімделген  басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.

     Шығындар  – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.

     7 «Тауарлы – материалдық қорлардың  есебі» атты Бухгалтерлік есеп  стандарттарына сәйкес (2003 ж.28 қаңтардағы  №27 өзгерістермен бірге) шығындар  былайша жіктеледі:

• пайда болу орны бойынша – өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері бойынша – өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жеткізу тәсілі немесе немесе шығын түрлері бойынша экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:

      а) экономикалық элементтер бойынша –  өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын көрсетеді 7 БЕС – ке сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:

• материалдық шғындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқалай шығындар.

ә) калькуляция  баптары бойынша – өнімнің  кейбір түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:

• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар (аударымдар);
• қосымша шығыстар.

Көрсетілген топтарды салыстыру 2 – кестеде келтірілген. 

2. – кесте. Элементтер мен калькуляция баптары бойынша

  шығындарды топтастыру, мың теңге 

     Экономикалық  элементтер (117000тг) және калькуляция баптары (114000тг) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай – ақ ұқсас атаулардың элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалық элемент бойынша «Еңбекті өтеу шығындары» 17000 теңге болып, ал «Еңбекті өтеу» калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма жабдықты күтумен шұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни қосымша шығыстарда ескерілген.

     Алайда  экономикалық элементтер мен шығын  баптары бойынша шығын есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін  байқаған жөн, өйткені олар субъектінің  бірдей шығындарын құрамы және мақсатты белгілеуі бойынша сипаттайды.

     Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші  субъект бойынша ақпаратты элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны  шығындардың пайда болу орны мен  өнім, түрлері, калькуляция баптары  бойынша мұқият қарастыруға, өзіндік  құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша топтастыру олардың құрылымын оқып – үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы қолданылады. Екі топтасу да бірін – бірі толықтырады және өнім өндірісіне жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік береді.

     Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін (3 – кесте):

                 3-кесте. Өндіріс шығындарын жіктеу  

      

     Негізгілер  – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар: шикізат  пен материалдар, қосалқы материалдар  мен басқадай шығындар.

     Қосымшалар  – өндірісті ұйымдастыру мен  оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты пайда болады.

     Тікелейлер  – өнімнің белгілі бір түрін  өндіруге байланысты, оның өзіндік  құнына тура және тікелей кіруі мүмкін. Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары).

     Жанамалар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік  құнына тікелей енгізілмейтін және жанама түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар деп аталады.

     Шығындар  бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама болуы мүмкін.

     Тура  және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің  өзіндік құнынын калькуляциялаудың  қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада – барлық шығындар тікелей байланысты).

     Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар).

     Кешенділер  – бірнеше элементтен тұратын (құрамына тиісті риске құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).

     Өзгермелілер  – мөлшері өндіріс көлемінің  өзгеруіне тура сайма – сай  өзгеретіндер және осы кезеңдегі  өнім өндіруге сайма – сай бөлінеді.

     Тұрақтылар  – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланыты емес дерлік (жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.

     Өндірістік  – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік өзіндік құнына құрайтын барлық шығындар.

     Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы шығыстарға байланысты.

     Коммерциялық  сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты.