Бюджетпен салықтар бойынша есеп айырысу

Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.

Мемлекетке түсетін  салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттіліктерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Сонымен қатар салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады. 

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 - бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған [1, 45 б].

Мемлекетке түсетін  салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып  табылады. Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады. 

Алым – қандай да бір  қызметті жүзеге асыруға немесе қандай да бір игілікті қолдануға құқық  беретін, арнайы құқықтық қатысуды иелену үшін жеке және заңды тұлғалардан алынатын міндетті  біржолғы жарна. Немесе алым дегеніміз, белгілі бір құқықты беру үшін төленетін міндетті жарна.

Төлемақы – қайтарылатын және баламалы төлем, ол мемлекет азаматтық құқық субъектісі болған жағдайда, азаматтық-құқықтық қатынастарға жанама түрде жүреді. Төлемақы сонымен қатар – уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне өтінішпен келген тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, кейде, өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір объектлерді, не болмаса, соларға байланысты рұқсаттарды бергені үшін заңды немесе жеке тұлғалардан эквивалентті түрінде алынатын алым.

Мемлекеттік баж –  құқықтық маңызы бар қызметтерді  жүзеге асырғаны үшін және соған мемлекеттік органдар немесе құзырлы тұлғаға өкілеттілік құжаттарды беру кезінде алынатын – міндетті төлемақы. Немесе баж дегеніміз, мемлекеттік қызметтің орнына құқықтық маңызы бар қызметтерді қолданғаны үшін алынатын міндетті төлемақылардың бір түрі.

Кедендік баждар –  кедендік операцияларды жүзеге асыру  кезінде алынатын төлемдер.

«Салық» категориясы өзінің болмысында мәжбүрлі төлемақы болып табылады, ал «алым» көлемі өтініш берушіге көрсеткен қызметі үшін мемлекеттік органның батқан шығынының орнын толтыратын өтемақылық сипаты бар. Басқа сөзбен айтқанда, салықты төлеуші салық төлеу мүмкіндігі болған кезде, алымның көлемі қызметтің бағасымен үйлеседі. Мысалы, Қазақстанда ҚР-ның нарығындағы тауарларды сатуға құқық алу үшін алым төлеушілер, бекітілген ставкасына сәйкес базардағы орналасқан аумағының әрбір шаршы метріне төлейді. Салықтар мен алымдардың негізгі айырмашылықтары мынада: алым біржолғы төлем; ал салықтар тұрақты түрде және ұзақ уақыт алынады, салықтың тағы бір белгісі қайтарымсыз және баламасыз (экономикалық критерий); алым салыстырмалы түрде баламалы төлемақы болып табылады. Салық «жай ғана» төленеді, ал алым – мемлекеттік органдардың салық төлеушінің пайдасы үшін жасаған қандай да бір қызметі үшін төленеді. Тұлғаның мемлекетке қатысты салық төлеуге байланысты қарым-қатынасы төлем субъектісі үшін мәжбүрлі сипатқа ие. Ал, тұлғаның мемлекетке алым төлеуге орай қарым-қатынасы өзі үшін ерікті сипатқа ие, өйткені, алым төлеуге міндеттейтін іспен мемлекетке барудың өзі еркін түрде жүзеге асырылады [2, 13 б] .

Салықтардың мәнін толық  түсіну үшін олардың экономикалық маңызын  түсіну қажет. Ал салықтардың маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Салықтардың мынадай  негізгі қызметтері (функциялары) бар:

- реттеушілік;

- фискалдық;

- қайта бөлу.

Фискалдық функция –  барлық мемлекеттерге тән негізгі  қызмет. Оның көмегімен бюджеттік  қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеушілік  функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы  арқылы түрлі субъектілер табысының  бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімдегі салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 2000 жылы – 59,7%, 2005 жылы – 66,6%, 2007 жылы – 74%, 2008 жылы – 68%, 2009 жылы – 70% болды [3, 12 б].

Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын да атап көрсетуге болады.

Қазақстан Республикасының  қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақты әдістерін  анықтайды, салықтың тиісті элементтері  арқылы салық салудың тәртібін белгілейді.

Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң актілерімен анықталатын салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру тәртіптері.

Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:

- салық субъектісі;

- салық салынушы;

- салық объектісі;

- салық базасы;

- салық салу бірлігі;

- салық ставкасы;

- салық жеңілдіктері;

- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;

- салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары;

Салық субъектісі немесе салық төлеуші.  Ол - заң бойынша  салық төлеу міндеттілігі жүктелген  тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.

Салық салынушылар –  нақты салық ауыртпалығы (салық  жүктемесі) түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.

Салық объектісі. Салық  төлеушіге салық төлеу міндеттілігін  жүктейтін құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік  пен іс-әрекеттер салық объектілері  және салық салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.

Салық базасы – салық  салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың  негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады.

Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:

- табысқа салынатын  салық. Бұған корпорациялық және  жеке табыс салығы жатады;

-  тауарларға салынатын  салықтар. Олар қосылған құнға  салынатын салықтарды, кеден баждарын  біріктіреді;

-  капиталға салынатын  салық. Оған жер салығы, мүлікке  салынатын салық және басқалары  жатады.

Салық салудың өлшем бірлігі – салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады, ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң - жер салығының ауқымы болып табылады, бұл әр елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель, галлон қолданылады.

Салық ставкасы – салық  базасының өлшем бірлігіне абсолютті  сомада немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.

Салық салу практикасында  ставкалар тұрақты және процентті  болып бөлінеді.

Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше метріне).

Проценттік ставкалар  – салық базасына қарай алынатын табыстың мөлшеріне байланысты салық  өлшем бірлігіне салынады.

Проценттік ставканың 3 түрі бар:

- үйлесімді;

- прогрессивті;

- регрессивті.

Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.

Прогрессивті ставкалар  – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.

Регрессивті ставкалар  – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық түсіреді.

Салық жеңілдіктері –  заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату. Салық  жеңілдіктеріне мыналар жатады:

- салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;

- табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);

- салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);

- салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық ставкасын төмендету.

Салық жеңілдіктеріне сонымен  бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша берешекті есептен шығару да жатады.

Жеңілдік кезеңі –  салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.

Салық төлеу мерзімі  мен тәртібі – заңмен белгіленген  әдістер мен салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі  салықты бюджетке түсіру шараларын  тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.

Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері - Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.

Салықтық бақылау –  салық қызметі органдарының салық  заңының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы  қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауды білдіреді.

Салық заңын бұзған салық  төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына  қарай үлестік не еселенген көлемде  айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.

Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір  принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде жүзеге асырады.

Бұл принциптерді пайдалану  салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында принциптердің тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.

Салық салудың қазіргі  халықаралық принциптері мыналар:

1. Қарапайымдылық принципі. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар орындалуы қажет:

- салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;

- бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;

- салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс;

- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;

- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден төлеген ыңғайлы.

2. Әділеттілік принципі.  Салық жүйесінде әділеттілік  принципі тікелей және көлденең  екі бағытта сақталуы тиіс.

Тікелей әділеттілік  принципі – салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады;

Көлденең әділеттілік  принципі – тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.

3. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық  ставкаларын бекіткен кезде, олардың  мөлшері басқа елдерде қолданылып  жүрген салық ставкаларымен салыстырылып  отырылуы қажет. 

4. Салықтардың анықтылығы  – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.

5. Жеңілдіктердің ең  аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді  бұрмалайды және салық салу  субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.

6. Салық салудың экономикалық  бейтараптығы. Салықтар экономиканың  жұмыс істеуін жақсартуға және  инвестициялардың өсуіне кедергі  жасамауы тиіс.

Қазақстанның салық  заңнамасында сонымен бірге салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптері негізделеді.

Салық төлеуші салық  заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін  толық көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың  айқындылығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері  мен тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздің салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып  табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін  беруге тиым салынады.