Салықтың экономикалық мазмұны, атқаратын қызметтері

Осылайша, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесінің дамуының кезеңдері  қалыптасты. Салық жүйесінің дамуының алғашқы бес жылдығы, 1991-1995 жылдарын Қазақстанның өзіндік салық жүйесінің  экономикадағы  нарықтық қатынастармен  үйлестіріле отырып қалыптаса  бастауымен ерекшелінеді.   1994 жылғы салық  жүйесіндегі өзгерістер нәтижелі тұжырым  жасауға мүмкіндік берді. Қатаң  салық саясаты өте  үлкен салық  мөлшерлемесіне қарамастан, “салық қақпанына” әкелді. Осыдан барып, ҚР-ғы салық реформаларының басты мақсаттары келесі мәселелерді  қамтыды:

1)     Нарықтық қатынастарды ынталандыру, әсіресе:

• кәсіпкерлікті қолдау;
• мемлекеттік бюджет жүйесінің тек қажетті қажеттіліктерін қанағаттандыру;
• жеке салық төлеушінің кәсіпкерлікке ынталандырылуы;
• салық салу бойынша кең заң шығарушылық базалар тәртібі;
• екі-үш еселік салық салудан пайданы қорғау механизмін құру.

2. Салық салуда көзделген әділеттілікке жету:

• халықтың аз қамтылған бөлігін әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету, табыс алу көзіне қарамастан, салық салудың бірдей шкаласын құру;
• мемлекеттің ұлттық және жергілікті мүдделерін есепке алу;
• салық салу жүйесін құрудың әлемдік деңгейде пайдалануға ынталандыру.  

Осы мақсаттарға байланысты ҚР-дағы салық жүйесін өзгертуге  және халықаралық стандарттарға  сәйкестендіруге тырысушылық болды. Салық реформаларының мақсаты сол  кездегі салықтар мен төлемдерді  азайту арқылы салық ауыртпалықтарын  төмендету, сонымен қатар барлық жердегі салық ережелерін бірдей қолдануын қамтамасыз ету болып  табылады. [9]

Ең соңында аталған  міндеттер мен салық әкімшілігінің  құрылымын сәйкестендіру мәселесі қойылды, өйткені, нарықтық қатынастарға өткенге дейін  қатаң түрдегі  орталықтандырылған жоспарлы экономика  жағдайында салықтарды жинауда ешқандай қиындықтар болған жоқ және соған  сәйкес арнайы, кәсіби мамандандырылған бақылау аппараты қажет болған емес. Қазақстанның одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы әлемдік тәжірибеде жалпыға  бірдей құрылған әділеттілік, қарапайымдылық және экономикалық тиімділік қағидасына бағынатын  салық заңнамасын қабылдауды талап етті.

Салықтар мен басқа  да міндетті төлемдер санының қысқартылуы  және салық алудың механизмінің сәл  де болса жеңілдетілуі, салық салу қағидаттарының халықаралық стандарттарға  көшірілуі, салық жүйесінің нарықтық экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының күрт төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарылауына  мүмкіндік жасады.

Қазақстан ТМД елдерінің  ішінде ең алғашқылардың бірі болып  прогрессивті салық мөлшерлемесін  құрастырып, практикаға енгізді. Маңызды  жаңалықтардың бірі болып, 1997 жылдың шілде айынан бастап  салық есебінің қаржылық тәртіпті қатайта түсетін, салықтық және салықтық емес төлемдер бойынша бюджетпен есеп айырысудың  есепке жатқызу және одан қайтіп бас  тартуды қысқартатын кассалық әдісінен есептеу әдісіне ауысуы болып  табылады. Мысалға, салықтық және салықтық емес түсімдер бойынша бюджетпен  есеп айырысудың күмәнді үлесі 1997 жылы 8,43% құрайтын болса, 2000 жылы 0,16% дейін  төмендеді, сөйтіп 2001 жыдан бастап республикада бюджетпен есеп айырысу «қолма - қол ақшамен» жүзеге асырылады. [6]

Салық жүйесiн  мемлекет пен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары анықтайтын салықтар, салық механизмi яғни, салық салу әдiстерi мен тәсiлдерi, жолдары, салық  заңдары мен салыққа қатысты  кесiмдердiң, салық қызметi органдарының жиынтығын құрайды. Салық жүйесi мемлекет қаржы көздерiн жасаудың ең негiзгi құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып  дамуына  және саяси әлеуметтiк  шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк  туғызады. Елiмiздiң салық жүйесiнiң  дамуын бес кезеңге бөлiп қарастыруға  болады.

1-кезең, (1992-1995 жж.) – салық жүйесiнiң базисiнiң салық кезеңiнен өңделуi және iске қосылуы;

2-кезең, (1996-1998 жж.)  – нарықтық экономика талаптарына сай келетiн салық жүйесiн құруды аяқтау;

3-кезең, (1998-2002 жж.)  – барлық қағидалардың ескерiлуi арқылы салық жүйесiне өзгерiстер мен толықтыруларды енгiзу, салық жүйесiн одан әрi жетiлдiру;

4-кезең, (2003-2009жж. ) – салық кодексi қабылданып, iске қосылды;

5-кезең 2009 жылдың 1 қаңтарында қабылданған Жаңа Салық Кодексі ұлттық экономиканы қаржылық дағдарыстан сақтау және экономиканы фискалдық-салық саясаты арқылы барынша қолдау шараларының жүргізілу бағыттары іске асырылуда. Бұл кезеңде негізгі салық түрлерінің мөлшерін азайту арқылы экономиканы ынталандыру (корпоративтік табыс салығын 30 %-дан 20%-ға, ал ҚҚС 13%-дан 12%-ға дейін кеміту), шағын және орта бизнеске жеңілдіктерді беру уақытын ұзарту, мемлекеттік бюджетті жоспарлаудың 2010-2011 жылдарға арналған үш жылдық жоспарлау бағдарламасын енгізу шаралары болып табылады.

1991 жылы Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алуы өзінің жекелеген салық жүйесінің пайда болуы мен қалыптасуына алып келді.

Қазақстан Республикасының  салық жүйесінің дамуында бес негізгі кезеңді байқауға болады. Қазақсатан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудың күрделі жұмыстарының бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және т.б құбылыстар іске аса бастады.

Осы заң бойынша алғаш  рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар 3 топқа  бөлінді:

• жалпы мемлекеттік салықтар – 10;
• міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11;
• жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.

Бұл салықтардың негізін  табыс салығы, пайдаға салынатын  салық, қосылған кұнға салынатын  салық, акциз салығы, жер салығы және т.б салықтар құрады.

Алғашқы салық жүйесінің  көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда  біздің салық жүйеміздің жинақталған  ғылыми және практикалық тәжірибелерінің  жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі, т.б. Осыдан келіп еліміздің салық  жүйесін реформалаудың қажеттігі  туындады. Қазақсатан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді  түрде реформалаудың концепциясын қабылдады.

Аталмыш концепцияны іске асырудығы негізгі кезең болып  Қазақстан Республикасы Президентінің 24.04.95 ж. қабылдаған «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы  табылады. Ол 1995 ж. 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын  қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша  еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылды.

Қазақстан Республикасының  салық жүйесінің дамуының екінші кезеңі 1995 жылдың 24-сәуірінде шыққын «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің №2235 заң күші бар Жарлығының (келесіде Салық кодексі деп аталады) шығуымен байланысты. Онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандар салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Халықаралық эксперттердің пікірлері бойынша қаржы жүйесін қалыптастыруда бұл жарлық өте жоғары роль атқарады.[5]

Салық кодексі Қазакстан Республикасының салықтары мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердін белгілеу, енгізу, есептеу және төлеу тәртібі жөніндегі билік катынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салықтық міндеттемелерді орындауға байланысты қатынастарды, яғни салық салу саласында туындайтын біртектес, бірақ өздеріне тән экономикалық және құқықтық мән-жайларына қарай ерекшеленетін қоғамдық қатынастарды айтарлықтай толық әрі жүйелі түрде реттеуді қамтамасыз ететін, бірыңғай, жинақталған және кыйсындылық тұрғысынан іштей үйлестірілген кодификацияланған нормативтік құқықтық акт болып табылады.

Келесі кезең, яғни   1999 жылы салық жүйесі 5 рет күрделі  өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1 қаңтарынан бастап Қазақстан  Республикасында 17 түрлі салықтар мен  алымдар қызмет етті. Сонымен, жарлықтың негізі - салық жүйесін барынша жеңілдету; салық санын азайту; негізгі ережелерді біріктіріп жеңіл және түсінікті құжатқа айналдыру арқылы кеден заңдылығын жеңілдету болды. Бірақ экономикалық құрылымы мен динамикасы өзгергендіктен даму перспективаларын, экономиканы ұйымдастырудың жаңа формаларын, инвестициялық нарықты, қор нарығын есепке ала отырып жаңа салық заңын шығару қажеттілігі туды.

Төртінші кезеңде, яғни 2001жылдың  12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем,1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.Жалпы бұл кезеңді 2002 жылдан бастау алады деуге болады. Себебі осы жылы жаңа Салық Кодексі енгізілді. Ол келесідей түрде болды:

     - әлеуметтік  экономикалық проблемаларды шешу  үшін анық және қарама-қайшылықтарсыз экономикалық анықтама мен құқықтық өңдеу жасау;  

     -  бюджет кірістерінің көздерін  анықтау және оларды пайдалану;

     -  жеңілдету;

     -  қарама-қайшылықтарды жою;

     - Салық  Кодексін салықтық қатынастарды  реттейтін жалғыз заңды құжатқа айналдыру.

Жаңа Салық  Кодексінің көмегімен салық салу базасы кеңейді, салық қызметінің барлық бөлімдерінде стратегиясын анықтады және жұмысы тиімділенді, құқық қорғау ұйымдарымен және басқа да экономикалық органдармен қарым-қатынас нығая түсті.

2002 жылы алымның 13 түрі болды. 2003 жылдан бастап «елтаңбалық алым» алынып тасталды. 2005 жылы алымдарға өзгерістер енгізіледі, яғни: «жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым» және «кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін» және «туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне қүқықтарды, туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін» алымдары қосылды.

 2005 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны   үшін   төлемақыға қосымша   ретінде «қалааралық   және халықаралық   телефон   байланысын   бергені үшін төлемақы» төлейді.

Бесінші кезең  2009  жылдың 1 қаңтарында қабылданған  Жаңа Салық Кодексі кодексі қабылданып, іске қосылды. Бұл салық кодексiнде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 13 салық, 5 алым, 10 төлемақы, 1 мемлекеттiк баж және консулдық алым белгiленген.

2.2 Қазақстан Респуюликасының қазіргі салық жүйесінің дамуы

Қазақстан Республикасының  қазіргі заманғы салық жүйесін  ұйымдастырудың экономикалық және заңи принциптерінің  кешені экономикалық - әлеуметтік  тұрғыдан өнімді және икемді салық жүйесін құруды көздейді, сондай-ақ салық әкімшілігінің ұтымды жүргізілуін және салықтық құқықтық қатынастардың фискальдық тиімділігінің  заңдылық шегінде дамуын негіздейді

Қазақстан Республикасы салық жүйесiн  басқару Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкiметке, Қаржы министрлiгiне жүктеледi. Салық қызметi органы Қазақстан  Республикасы Қаржы Министрлiгi Салық  Комитетiнен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша  салық комитеттерiнен тұрады.

Қазіргі салық саласындағы  жаңалық толық және уақытымен  есеп алу үшін қаржылық, қызметтік  және басқа да есептілікті кәсіптік деңгейге жеткізуге мүмкіндік беретін бағдарламаның жасалуы. Ол - ҚР ИАСЖ бағдарламасы - Қазақстан Республикасының интегралды ақпараттық салық жүйесі іс қағаздарын жүргізуді автоматтандыратын, сол арқылы Қазақстан Республикасының салық жүйесін модернизациялауға тағы бір қадам жасайтын технологиялық шешім болып табылады. ҚР ИАСЖ - бұл елді салықтық басқаруға көмектесетін қолданбалы бағдарламалар пакеті. [11]

  Салық әкімшілігі институтын дамытудағы негізгі мақсаттар келесідей:           

           - ақпараттық технологиялар арқылы  салық әкімшілігінің стратегиялық  бағыттары мен міндеттерін жүзеге  асыруды қамтамасыз ету;

     - ақпараттық  технологияларды енгізу арқылы  салық органдарының ақпараттық  қажеттіліктерін қанағаттандыру;

Осы мақсаттар өз алдына келесі міндеттерді қояды:

     - ақпараттық технологиялар көмегімен салық әкімшілігінің қызметінің орындалуын бақылау және басқару әдістерін жетілдіру;

      -  салық есептілігі формаларының электронды өңдеу және анализ жасау әдістерін дамыту.