Инфляцияның пайда болуы және себептері

Инфляция жағдайында Үкімет  “қымбат ақша” саясатын ұстануға мәжбүр болды, Ұлттық банк несие  беру процентін және міндетті резерв нормасын өте жоғары деңгейде ұстап  отырды. Осылай жүргізілген монетарлық (ақша-қаржы) саясаттың нәтижесінде  инфляция ауыздықталды, сонымен бірге ішкі өндіріс пен нарық екі - үш есе қысқарды, ұлттық өндіріс орындары тоқтап қалды, жұмыссыздық күрт өсті. Негізінен сыртқы өнім шығаратын шикізат өндіру салалары жұмысын тоқтатқан жоқ, керісінше, экспорт көлемін көлемін айтарлықтай өсірді. Нарыққа көшу жылдары Қазақстанда бұрыннан қалыптасқан өндіріс аралық диспропорциялар қасқарғанның орнына арта түсті.

Жалпы алғанда, инфляцияға қарсы саясаттан ұзақ мерзімдік  стратегиялық және күнделікті жүргізіліп отыратын ағымдық, тоқтаусыз тактикалық түрі болды. Монетарлық саясат негізінен күнделікті жүргізіліп отыратын, айналымдағы ақша көлемін қадағалап реттейтін тактикалық саясат түріне жатады. Әрине,белгілі бір жағдайларға, мысалы, гиперинфляция кезінде, бұл әдіс негізгі реттеу әдісіне айналуы заңды да. Бірақ жалпы алғанда, дамыған Батыс елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, күнделікті тактикалық ақша немие арқылы экономиканың дамуын реттеу саясаты ұзақ мерзімдік стратегиялық даму саясатының шеңберінде жүргізіліп отырылады екен. Қазақстанда 2001-2003 жж. арналған Ұлттық өндірісті дамыту бағдарламасы жасалған. Осы жылғы Қазақстанның Агарлық саясаттың бағдарламасы жасалуда.

Статистикаларға көз жүгіртейік.

Одақтас республикалардың тұтынушы баға индексі 1993-2000жж.

 

	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Қазақстан	2265	1258,3	160,3	128,7	111,2	101,9	117,8	109,8
Әзірбайжан	1393,8	1886,7	184,6	106,8	100,4	92,4	90,5	102,2
Армения	10996	1861,9	132,2	105,7	121,9	98,7	100,6	100,4
Беларусь	2096,5	2059,9	344	139,3	163,1	281,7	351	207,5
Грузия	-	-	-	-	107,2	110,6	119,2	104,6
Қырғызстан	1466	187,2	131,9	135	114,8	118,4	139,9	109,6
Молдова	2805,7	204,6	123,8	115,1	111,2	118,3	140	118,4
Россия	939,9	315,1	231,3	121,8	111	184,4	135,5	120,2
Тәжікстан	7425,5	101,1	2482,3	140,6	259,8	102,7	130	160,6

 

Өтпелі экономика мемлекеттерінің  инфляция динамикасы

 

Мемлекеттер	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996
Қытай	2,1	2,9	5,4	13,2	21,7	12	-
Чехия	9,7	56,7	11,1	20,8	10	9,1	8,8
Словакия	-	61,2	10	23,2	13,4	9,9	5,7
Венгрия	28,9	35	23	22,5	18,8	28,2	23,6
Польша	586	71,1	43	35,3	32,2	27,8	20
Словения	549	117,7	201,3	32,3	19,8	12,6	9,7
Югославия	593	121	9237			74,1	93,1
Македония	608	121	1691	335	122	50	-
Хорватия	609	123	578	1517	97,5	2	3,5
Болгария	21,6	254,3	82	72,8	96	62,9	123
Румыния	5,1	161,1	210,4	256,1	136,7	32,3	28,8
Литва	8,4	224,7	1020,5	409,2	70	35	-
Латвия	10,5	124,5	951,2	109	36,6	25	-
Эстония	17,2	210,6	1069,3	89,4	47,7	29	-
Әзірбайжан	7,8	106	616	113	1664	412	-
Армения	10,3	100	825	3732	5273	175	-
Грузия	3,3	7,9	1463	7492	7380	160	-
Ресей	-	150	2580	840	309	197,4	47,7
Украина	-	94	1310	4375	891,2	376,7	90
Белоруссия	5,3	94	1016	1290	2320	800	-

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасында 2003 жылдың наурызындағы инфляция деңгейі  туралы.

2003 жылдың наурыщында  инфляцияның жалпы деңгейін сипаттайтын тұтыну бағаларының индексі  өткен аймен салыстырғанда 100,3% құрады.

 

Азық түлік тауарлары  мен ақылы қызметтердің бағалары мен тарифтері - әр қайсысы 0,2% көтерілді;

Азық түлік емес тауарлар 05% қымбаттады.

 

Өткен айда бағалар ет өнімдеріне  -0,1%, ұнға

-0,2%, балық пен шайға  -0,4%-дан, көкеніс пен жеміске  -3,6% қымбаттағаны байқалады. Ал  сол кезде бағалар қантқа -0,7%, күрішке -0,8%, сүт өнімдеріне  -1,7%, жұмыртқаға -4,9% арзандады.

Азық-түлік емес тауарлар тобына дәрі дәрмектер, аудио-визуалдық жабдықтар -0,2%-дан, мата, аяқ киім, үйде пайдаланатын заттар, жеке гигиена тауарлары -0,4% - дан, киім 0,6%, бензин -1,1% қымбаттады.

Көрсетілген қызметтерге  ақы төлеу – тұрғын үй коммуналдық  салада  0,2%, білім беру мекемелерінде -0,3%, мәдениет пен денсаулық сақтауда -0,4% өсті, ал қоғамдық көліктерде -0,1% кеміді байланыс қызметтерінің бағалар индексі 100% құрады.

Қазақстан Республикасы 2003 наурызында тұтыну тауарлары және қызмет көрсету бағалары мен тарифтерінің индексі.

 

 

 

 

 

 

 

	2003 жылдың наурызы
	өткен айға					2002 жылдың желтоқсанына
	тауарлар мен қызмет көрсету	тауарлар		ақылы қызмет көрсету	тауарлар мен қызмет көрсету	тауарлар		ақылы қызмет көрсету
		азық түлік	азық түлік емес			азық түлік	азық түлік емес
Қазақстан Республикасы	100,3	100,2	100,5	100,2	101,7	102,4	101,1	101
Ақмола	100	99,9	100,1	100	101,9	103,4	100,6	100,1
Ақтөбе	100	99,6	100,2	100,7	101,5	102,3	100,7	100,9
Алматы	100,5	100,6	100,6	100,1	102,8	103,8	103	100,8
Атырау	100,1	99,9	100	100,7	101,2	101,2	100,8	101,4
Батыс Қазақстан	100,2	100,3	100,2	100,2	101,2	101,7	100,7	100,7
Жамбыл	100,2	100,4	100,1	100	101,9	103,4	99,8	100,9
Қарағанды	100,1	100	100,3	100,1	101	101,6	99,9	100,6
Қостанай	100	99,8	100,3	100	101	100,9	100,4	100,5
Қызылорда	100,3	100,3	100,5	100	103,2	104,8	102,9	100,3
Маңғыстау	100,3	100,4	100,1	100,5	101,5	101,9	101,2	100,9
Оңтүстік Қазақстан	100,3	100,5	100,3	100	102	102,7	100,2	102,3
Павлодар	100,1	99,9	100,6	100,1	102,3	103,9	101	100,5
Солтүстік Қазақстан	100,1	100	100,4	100,2	100,6	100,1	101,1	101,1
Шығыс Қазақстан	100,5	100,4	100,7	100,6	101,4	100,5	101,2	101,4
Астана қаласы	100,2	100,2	100,3	100,1	102,4	103,4	101,3	101,5
Алматы қаласы	100,6	100,4	101,6	100,1	102,1	102,8	102,4	100,6

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан экономикасы  ретті жүргізілген реформалардың  арқасында мың құбылған үдірістерден кідіріссіз өтіп келеді. Ұлыбританияның Премьер-министрі Энтони Чарльз Линтон Блэрдің: “Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері айтарлықтай экономикалық прогреске  қол жеткізілді. Қазір нарыққа бағдарланған мөлдір және ашық инвестициялық ахуалды дамыту маңызды болып отыр. Бұл Қазақстан қол жеткізген табыстарды шоғырландыруға көмектеседі, сондай-ақ ол Орталық Азияның басқа да елдері үшін тамаша үлгі болады”,-деген сөзі бар. Орталық Азияның барлық елдерінің арасында экономикалық реформалар жүргізуден Қазақстанның неғұрлым қомақты табыстарға қол жеткізгеннің жұрттың бәрі біліп отыр. Ұлттық валютаның өтілімділік дәрежесі, жалақының ставкаларын еркін айқындау, шетел инвестицияларына ашықтық, мемлекеттік меншік пайызы немесе өндірістегі мемлекеттік бақылаудың дәрежесі және қаражаттың бөлуіне мемлекеттік бақылау дәрежесі салаларындағы жетістіктер Қазақстанға “нарықтық экономикалы ел” мәртебесін берді. Әлем қауымдастығы біздің елдің экономикачына талай рет тәнті болды. Жыл өткен сайын елге жаңа меже, жаңа бағдарлар қойылып отыр. Президенттің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену бастамасы Үкіметке аздап ат шалдырып алудың өзіне мұрсат бермейді. Қазақстан әлемдік көшінен қалып қоймай , озған елдермен орайлас, қанатты елдермен қарайлас серпінді м\серік етпесе болмайды. Қазақстанның жаһандық экономикалық үдірістерге сай дамып, әлемдік ең озық, ең мықты нәрселерін мойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықта өзіне лайық орнын иемдеген ел болуы үшін кез келген экономикалық жағдайға жылдм бейімделуі керек.

Қазақ үкіметі алдағы үш жылдағы негізгі тетіктерді айқындап үлгерді. Бірінші кезекте жалпы  ішкі өнімнің орташа жылдық нақты  өсімін 8,5 пайыз мөлшерінде қамтамассыз  ету керек. Бұл 2000 жылмен салыстырғанда 2008 жылы ІЖӨ-ні екі есе арттырады. үш жылдағы экономиканың жалпы өсімін 27,7пайыз деңгейінде ұстау жоспарланып отыр.

Ең басты көрсеткіш бұл емес. Цифрлар қанша өрнек салғанымен, адамның нақты өмірінен көрінбесе  бәрі бекер сияқты қабылданады. Жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнімнің өсуі ең басты айқындауыш. 2008 жылы бұл көрсеткіш 5600 АҚШ долларына теңесуі тиіс. Яғни, қазіргі деңгейден 1,5 есе жоғары. Бұл үкіметтің нақты бағдары.

Еңбек өнімділігін арттыру  мәселесіне де Үкімет айрықша назар аударып отырғаның айту керек. Ол орта есеппен жыл сайын 8,5 пайыз болмақ. Өнеркәсіп өндірісінің орташа жылдық өсімі -5 пайыз, оның ішінде өндеу өнеркәсібінің өсімі – 6,7 пайыз мұғдарында болады.  Негізгі капиталға тартылатын инвестиция орташа есеппен алғандажылына 15,7 пайызға ұлғаюы тиіс.

Осы ретте инфляцияны ауыздықтау әрекетін жасауға тура келеді. Жүгенін сыпырып тастап, кең далаға жүйтки жүгірген асау тұлпар тәрізді  инфляция бір шарықтап кетсе, жуыр маңайда  тоқтам бере қоймайды. Үкімет инфляция деңгейін 2006 жылы 5,7-7,3 пайыз, 2007-2008 жылдары 5-7 аралығында ұстап отыруды көздеп отыр. Осы мақсатта арнайы жұмыс тобы құрылып, инфляциялық үрдістердің беталасы мұқият бақылауға алынған.

Экономика саласындағы  түйткілі мэселелер Парламентдепутаттарын да аландата бастаған секілді. Соны дер кезінде аңғарды ма, Мәжілістің кезекті жалпы отырысында Қазақстан Республикасының премьер-министрі  Даниял Ахметов өз бастамасымен қатысып, мемлекет басшасының 2006 жылғы 1наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру барысы туралы хабарлама жасады. Премьер-министр  елдегі экономикалық ахуалдың  жағдайын еш бүкпесіз айтып берді.  Бүгінде атқарылып жатқан, алдағы уақытқа жоспарланған Үкіметтің іс-қимылдары туралы жан-жақты баяндады.

Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру оңай емес. Президент Жолдауында Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында нақтылы негізгі бағыттар белгіленген-ді. Үкімет соны одан да егжей-тегжейлі нақтылап, етек- жеңін жинастыру керек-ті. Премьер-министрдің мәлімдеуіне қарағанда, орта жеделдіктегі келешекке есептелген толық бағдарлар анықталған. Олардың қатарында әлемдік экономикаға тиімді кірігу, Қазақстан экономикасын әрі жаңғырту және әртараптандыру, халықтың ең қорғансық бөлігін қорғауға бағытталған осы заманғы әлеуметтік саясат, ғылым мен білімнің осы заманғы жүйелерін дамыту, халықтың рухани және  мәдениеті әлеуетін өркендеті, денсаулық сақтауды ұйымдастырғанда озық қағидаттары мен стандарттарына көшу, экономиканың тендестірілген дамуын қамтамыссыз етуге бағытталған өңірлік, аумақтық даму мәселелері бар. Бір сөзбен айтқанда, жолдаудан туындайтын негізгі бағыт-бағдарлар түгел қамтылған. Есеп - қисабы қарастырылған. Сақадай сай іспетті.

Үкіметтің іс- қимылында  айтарлықтай үйлесім бар тәрізді көрінгенімен, қалың жұртшылықты кезекті құнсыздану қатты алаңдата бастағанын ашық айту керек.

Премьер-министрдің айтуы  бойынша , инфляцияны реттеу мәселелері Үкіметтің айрықша бақылауында  тұрған көрінеді. Бағаның өсуіне байланысты барлық мәселені Үкіметтің арнайы құрған тобықатаң бақылауға алған. Қазір алдын ала жасалғанталдаулар негізінде инфляцияның белгіленген дәл ізден шықпауы үшін істің бәрінің жүйесі анықталып, жүйелі тапсырмалар беріледі, деседі. Бұл да дәтке құат.

Бірінші кезекте, Органдар сыртқы сауда секторы есебінен болатын  баға өсімін терең зерттеуге тіріскен. Біздің ішкі рыгонымыз қанша дегенмен әлемдің коньюктураға тікелей байланысты ғой. Түрлі тауарлар мен қызмет түрлерінің бағасы сыртқы факторларға сәйкес күрт өсіп кетуі ғажап емес. Сондықтан импорт инфляциясын үнемі назарға алып отыру керек.