Экономикалык

   Коуз  теоремасы төтенше (сыртқы) тиімділік проблемасына арналған. Ол меншік құқығын бөлісу арқылы рынок процесіне қатысушылардың ішкі шығындарын қалай өзгертуге болатындығын дәлелге келтіреді. Р. Коуз өзінің логикалық толғамын қараға таптауы арқылы түйіндейді. Егер ранчо қожайына өзінің табындарымен егінді таптатқаны үшін заң жүзінде жауапкершілікке тартылмаса, онда ол өзінің мал басы мәселесін шешкенімен, біреудің зиян шеккенін қаперіне де алмайды. Егер ранчо қожасынан оның біреуге келтірген зиянына тең боларлықтай айыппұл төлеуін талап етер болса, онда ол өз ісінің терістігін сөзсіз түсінер еді. Мұндай жағдайда оның сыртқы әрекеті ішкі жандүниесіндегі (интернальды) арпалысқа айналары хақ.

   Р. Коуздың  логикалық толғамында бұл басқаша  түсінідірледі: ол фермер мен  мал өсіруші қатынасынан мемлекетті төрелік міндеттен алып тастап, егіннің тапталынуына байланысты адамдардың өз беттерінше келісімге келулерінің мүмкін екендігін айтады. Ол мұндай жағдайда ранчо қожасы өзінің жасаған зиянкестігі үшін жауапкершілікке тартыла ма, тартылмай ма, оның ешқандай мәні жоқ деп ойлайды.

   Р. Коуздың  айтуынша, егер мал өсіруші егіндікті  малына таптатқандығы үшін ешқандай  жауапкершілікке тартылмаса, оған  одан келер зиян да бірдей  болып шығады. Бұндай жағдайда  диқангер тапталған егіннің «құны»  үшін, оның бұдан былай мал басын өсірмейтіндігіне уәдесін алады. Коуз мынандай қорытыңды жасайды: егер меншік құқығы айдай анық және түсінікті болса, егер адамдар өз еріктерінше жасалған алмасу нәтижесін нық сақтайтын болса, онда ешқандай сыртқы мәселе туындамайды. «Нарықтық ақсату» болмайды, олай болса, болған іске түзету ендіру мақсатында мемлекеттің араласуына ешқандай негіз жоқ.

   Қазақстан  Республикасының Азаматтық кодексінің 188 бабында меншік құқығының ұғымы  мен мазмұны берілген. Нақтырақ  айтқанда, оның 1-ші тармағында былай делінеді: «Меншік құқығы – субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иемдену, пайдалану және иелік құқығын заң актілерінің мойындауы және қорғауы».

   Меншік  құқығы былай жіктеленеді:

1.     иемдену құқығы;

2.     пайдалану құқығы;

3.     басқару құқығы;

4.     табысқа құқығы;

5.     егемен құқығы;

6.     қауіпсіздікке құқығы;

7.     игілікті мұрагерлікке беру құқығы;

8.     игілікті мәңгілік иемдену құқығы;

9.     қоршаған ортаға зиян келтіретін  тәсілдерді пайдалануға тиым  салу құқығы;

10. жаза түріндегі жауапкершілікке құқығы;

11. қалдық сипатындағы  құқық яғни заңды қалпына келтіруді  қамтамасыз ететін институттар  мен рәсімдердің болу құқығы.

   Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-шы бабында былай айтылады:

1.     Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қозғалады.

2.     Меншіктік дүниелер өздерінің  пайдалануларымен қатар қоғамдық  игілікке қызмет көрсетілуін  міндеттейді. Меншіктің субъектілері  мен объектілері, меншік иелерінің  өз құқықтарын жүзеге асырудағы көлемі мен шегі, олардың қорғалу кепілдігі заңменен анықталынады.

3.     Жер және оның қойнауындағы  қазба байлық, су, өсімдік және  жануарлар әлемі, басқа да табиғи  ресурстар мемлекет меншігіне  жатады. Жер, сондай-ақ, бекітілген  негізге, жағдайға және ауқымға орай жеке меншіктік те бола алады.

   Шынайы  шындыққа келетін болсақ, «таза  түрдегі» жеке және қоғамдық  меншік сирек кездеседі. Мемлекеттік,  әртүрлі топтық (кооперативтік, үлестік  (пай), акционерлік) болып бөлінетін  көп түрлі формадағы меншіктердің араласып, құраласқан, әртүрлі нұсқалары бар.

   Сонымен,  меншік дегеніміз экономика мен  құқықтың бөлінбес тұтастығы  болып шығады.

   Әкімшіл-әміршілдіктен  нарықтық жүйеге өту үшін игіліктерді  мемлекет иелігінен алу және  жекешелендіруді жүзеге асыру талап етіледі. Меншікті мемлекет иелігінен алуды, мемлекеттік кәсіпорындарды меншіктің басқа формасына (мемлекеттік емес) қайта құру деп ұққан жөн. Әкімшіл - әміршіл жүйе кезінде постсоциалистік елдерде мемлекеттік меншік өктемдікте болды.

   Жекешелендіру дегеніміз азаматтардың немесе олардың бірлестіктерінің акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің, сондай-ақ кәсіпорындардың акцияларының (пайларының) барлығын немесе бір бөлігін жекеменшікке алуы болып табылады.

   Кәсіпорындарға  қатысты үкіметтің негізгі стратегиясы мемлекеттік кәсіпорындарды нарықтық бәсеке жағдайында жұмыс істей алатындай жекеменшік фирмаларға құру, сондай-ақ бұрыннан барларын жекешелендіру арқылы жүзеге асыружобаланған еді. Жекеменшік секторын дамытудыынталандыру мақсатында үлкен ұйымдастыру істері мен кеңмасштабы құқылық реформа қабылданды.

   Жеке  меншіктің құқық негіздері Қазақстан  Республикасы Конституциясына ендірілген, сондай-ақ ол құқық жекеменшік  туралы, мемлекет иелінген алу  және жекешелендіру туралы заңдармен  бекітілген. Басқа да қосымша заңдар, дәлдеп айтқанда, кәсіпорындарға, мүліктік аманатқа, жалға беруге, банкротқа ұшыруға байланысты заңдар қабылданды.

   Жекешелендірудің  негізгі мақсаты – мемлекетке  тиесілі өндірістік нысандарды, басқадай материалдық және материалдық емес активтерді төлеусіз және төлемді ету арқылы мемлекеттің республика халқына ұлттық мүліктерді қайтару процесінде меншік құқығын дербестеп, орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу үшін қажетті жағдайлар тудыру болып табылады.

   Осы мақсатты  жүзеге асыру үшін мынадай  басты мәселелерді шешу ойластырылған:

-         мемлекеттік кәсіпорындардың көпшілігін  акциялауды, мемлекеттік меншік  нысандарын шағын және жаппай  жекешелендіруді жүзеге асыру  арқылы нарықтық бағдарламалы  шаруашылық құрылымдарының қалыптасуларын тездету.

-         аса шаруақой субъектілері есебінде  жекеменшік иелері тобын қалыптастыру;

-         бәсекелестік орта құрып, өндірістегі  монополиялы жоюды қамтамасыз  ету;

-         шағын және орташа бизнестерді  дамыту;

-         ірі және бірегей халық шаруашылығы  нысандарын қайта құрудың жеке  жобаларын жүзеге асыру;

-         шет ел инвесторларын тарта  отырып, жеке меншік бизнесті  қайта құруға байланысты ұйымдық-шаруашылық  құрылымды қалыптастыру;

-         бағалы қағаздар рыногының субъектісі ретінде инвестициялық құрылым жүйесін дамыту және нығайту.

   Жекешелендірудің  ұлттық бағдарламасы үш жоспары  стратегияны қамтиды, атап айтқанда, мына элементтерді:

§        Дүкендер, қоғамдық тамақтандыру пунктері сияқты майда кәсіпорындарды аймақтық аукциондар немесе сауда шегінде қолма – қол есептесу немесе пайдалынылмаған жекешелендіру чектері арқылы тез сату. Бәсекелестікке жәрдемдесу мақсатында жекелеген аукциондар арқылы көтерме сауда кәсіпорындарын және еліміздегі жүк автокөлік кәсіпорындарының бір бөлігін бөлектеу және саудалау; 

Меншік туралы көзқарастар әртүрлі. Солардың ішіндегі негізгі концепциялар мыналар:

1- сурет 

1.    

1. = 

 
 

  2.

 =

 

   
 

Меншіктің мәні

Бірінші сұлбада  меншікті адамның затқа қатынасы ретіндегі экономистердің қөзқарасы берілген. Ал, екінші сұлбада меншік экономикалық категория ретінде, адамдардың өндіріс құрал- жабдықтарын және еңбек нәтижесін имдену жөніндегі өзара қатынасы түсінігі берілген.

   Иемдену  – затты меңгеріп алудың  нақты  қоғамдық әдісі. Қоғамда халықтың әр түрлі әлеуметтік топтары үшін еңбек өнімдерін иемдену және табыс алу, осы қоғамның жекелеген жүйелері арқылы орындалады: әртүрлі  кәсіпкерлік пен (аңшылық, балық аулау және т.б) айналасуы, өндіріс, айырбас және бөлу арқылы. Ал , табыстың өз өнім, жалақы, зейнетақы, пайда, процент т.б түрін алады

   Иемденудің  тәсілдері мен формалары көп.  Мәселен , өнімді өндіру, оны бөлу, айырбастау сфераларының еңбегі  арқылы, әйтпесе сыйлық алу, мұра  қалдыру арқылы да иемденеді.

   Бірақ  та меншіктің экономикалық және оның құқықтық мәнін ажырата білу қажет 
 
 
 
 
 
 
 

 
 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.2 Меншік түрлері  және формулалары

Меншіктің негізінен  екі түрі бар: мемлекеттік меншік және жеке меншік. Ал, меншіктің формалары  өте көп: жеке меншік, мемлекеттік меншік, коллективтік, аралас, муниципальды және меншіутің халықаралық формасы.

Меншіктің формаларының арасынан  Муниципалды меншігін қарастырайық:

Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен салыстырғанда өте ерекше болып  табылады. «Муниципал» - латынның «municipals» немесе немістің «munizipalitet» сөздурінен шыққан «қаланы басқару» деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның «municipium» сөзі «қаланы өзін - өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалдық меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік – аумақтық құрылымдары басқару жатады. Қазақстан Республикасында осындай мүліктер комуналды меншік деп аталады.

 Әр түрлі  эканомикалық жүйе шеңберінде  меншіктің басқа түрінің басым  болуы, оның басқа түрінің мейлі  бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің болуына жоққа шығармайды. Меншіктің барлық түрінің араласуы мен өзара іс-әрекеті, эканомикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.

 Қазіргі уақытта  Қазақстан Республикасында төмендегідей  меншіктің эканомикалық түрлері  қалыптасады:

 Меншіктің экономикалық түрлері:

 жеке ұжымдық  мемлекеттік

 еңбіктік  Еңбектік емес (жеке топтық) Республика

 меншігі Облыстық, аудандық муниципалдық меншігі.

 Еңбек табысы  есебінен Мұрагерге қалдырылған  мүлік есебінен табыс; сақтандыру, несие мемлекеттеріне салған қаржылар; акция, обмегация және басқа бағалы қағаздардан түсетін табыс көздері. а) жалгерлік меншік

 ә) ұжымдық  кәсіпорын Меншігі (сатып алынған)

 б) кооператив

 тік меншік

 в) акционерлік  меншік:

 а) қоғамдық  ұйымдарының меншігі

 ә) діни  ұйымдарының меншігі

 Меншік:

 а) шаруашылық  қоғамы меншігі (серіктестігінікі)

 ә) бірлестіктер (ассоциациялар)

 меншігі:

 а) шетел  мемлекетінің меншігі (концессия)

 ә) біріккен  меншік (шетел мемлекеті кәсіпорыны) Республикалық меншік (жер, қоймауы, сулар, өсімдік әлемі, жануар әлемі, әуе кеңістігі)

     Ал, Қазақстан экономикасындағы меншіктің түрлерін мына суреттен көруге болады.

        Меншіктің әр түрін мемлекет  қорғайды және оларды тең құқықты  пайдаланады.

     Қазақстан Республикасында экономикалық реформа  меншік реформасынан басталады. Өйткені, меншік экономикалық қатынастардың ішіндегі негізі болып табылады. Меншік реформасы екі жолмен жүзеге асты: 1) меншікті мемлекеттен алу акционерлік қоғамдарға айналдыру , 2) Жекешелендіру – мемлекеттік мүлікті жеке тұлғаларға, мемлекеттік емес және шетелдік заңды тұлғаларға сату.

       Қазақстан көп ұлтты мемлекеттік  құрылым болып табылады. Ал, экономиканың  құрылымы меншік құрылымына әсер  етеді, меншіктің түрлерінің көп  болуы да осыдан. Бұған қоса  шаруашылық әрекеттерінің формалары,  меншік обьектілерін пайдалану туралы қатынастармен және өндірістің техникалық, даму дәрежесімен белгіленеді. Меншіктің бір формасының, немесе, бір түрінің негізінде, бәсекелестің шарты болып табылатын, шаруашылық жүргізудің бірнеше формалары  қалыптасуы мүмкін.