Беларусская журналистика Багушевич

 

Вайна і мір

Сярод шматлікіх  пытанняў, што хвалявалі грамадскасць, было пытанне пра лёсы свету. […] У артыкуле “Нашы мілітарысты” Д.Бохан даў смелы адказ сп. Жарынцаву – аўтару артыкулу ў  “Санкт-Пецярбургскіх ведамасцях”, што ўтрымліваў адкрытую пропаведзь вайны. Спасылаючыся на рэакцыйную тэорыю Мальтуса пра народанасельніцтва, аўтар  мілітарысцкага артыкулу сцвярджаў, што  войны – непазбежнае з’ява. Жарынцаў стараўся запэўніць сваіх чытачоў, што чалавецтву пагражае небяспека  перанаселенасці нашай планеты. Калі будуць адсутнічаць войны як метад “ачышчэння” чалавечага грамадства, то на зямлі будзе надта цесна. Каб пазбегнуць такой сумнай перспектывы, войны неабходны… Аўтар усяляк апраўдваў  забойствы людзей. Ён заклікаў супраціўнікаў  мілітарызму не выступаць супраць  вайны, а лепш абдумаць, “які са спосабаў знішчэння людзей яны абіраюць”.

Разбіраючы  гэты артыкул, Д.Бохан яго рэзка  раскрытыкаваў. Спасылаючыся на гісторыю, ён паказаў, што войны з’яўляюцца сродкам выраджэння, рэгрэсу. У другім артыкуле, прысвечаным тэме вайны  і міру (МЛ. – 1900. – 1 жніўня), Д.Бохан  адзначаў, што “стремление к экономическому могуществу… является главной причиной войны”, хоць чалавечая крывадушнасць “в каждом отдельном случае” измышляет “весьма благовидные и возвышенные” поводы и причины войны. […]

Аўтар пісаў  і пра ідэю міру, якая існавала са старажытных часоў і набывала з кожным новым пакаленнем усё  большую папулярнасць. Бохан выразіў  спадзяванне, што «уже, может быть, недалеко то время, когда все сознают, что... единственной целью международной политики должна быть не война, а стремление к миру, стремление к реализации идеи «вечного мира» (МЛ. – 1900. – 6 жніўня). Аўтар не бачыў у сучасным яму грамадстве уплывовых сіл, здольных забяспечыць рэалізацыю акрэсленай у артыкуле перспектывы. Ён спадзяваўся на рэлігію і культуру, якія ў мінулым садзейнічалі ўмацаванню і развіццю ідэі міру (робячы, аднак, адзнаку, што рэлігія падчас садзейнічала ўзнікненню войнаў).

Але ён упэўнены ў тым, што “в дальнейшем шествии человечества по пути прогресса идея мира получит более полное выражение и более реальную подкладку; надо надеяться, что настанет время, когда не будет вопроса: мир или война? … и над государствами не будет тяготеть непосильное бремя постоянных вооружений” (МЛ. – 1900. – 6 жніўня).

 

“Тэатр  – гэта вялікая культурная сіла…”

 “Мінскі  лісток” надаваў вялікае значэнне  ролі тэатру ў развіцці культуры. Ён адзначаў, што тэатр можа  саслужыць “немалую службу в просвещении… и явиться рассадником целого ряда гуманных идей в народной среде». У артыкуле «К открытию городского театра» аўтар пад псеўданімам «С-М-К-в» пісаў: ”Русский театр, особенно в здешнем крае, вовсе не «роскошь», а крайняя необходимость. Школа учит добру, искусство показывает в живых формах идеалы добра, бичует пороки, зло… Искусство сильнее, чем наука и проповедь, способно действовать на умы” (МЛ. – 1890. – 5 чэрвеня). Тэатральныя крытыкі, якія выступалі ў “Мінскім лістку”, разумелі, што прагрэсіўныя ідэі, агучаныя героямі са сцэны, набывалі ўсё большую пераканаўчасць і сілу ўздзеяння. У той самы час яны былі менш падлеглыя царскай цэнзуры.

У артыкуле «Значение театра в жизни» газета ўказала на выхаваўчае значэнне тэатру: “Театр – это великая культурная сила, которая сыграла важную роль в истории прогрессивного движения европейских государств; это школа, в которой народ научается мыслить, чувствовать и действовать”. Аўтар артыкулу напамінаў чытачам, што гуманістычны ўплыў тэатру быў вядомы яшчэ ў антычнай Грэцыі. ”На него смотрели не как на праздное развлечение, каким хотят считать его люди, ничего не видящие дальше своего носа, а как на один из факторов народного воспитания”. Узоры самаахвярнасці і геройства, якія праходзілі перад гледачом, “будили в нём лучшие чувства, вызывали на великие подвиги во имя высших начал, научали его мыслить, – в этом сказывалось воспитательное значение театра” (МЛ. – 1894. – 1 ліпеня).

Агульны ідэйны разброд, каторы перажывала ў  гэтыя гады рускае грамадства, адбіўся  і на тэатры. Абыякавасць да палітычнага  жыцця краіны, імкненне дагадзіць  мяшчанскаму густу грамады, абмежаванасць  тэматыкі, псіхалагічная беднасць абмалёўкі  вобразаў, пагоня за эфектамі – такія  асноўныя недахопы рэпертуару тэатру…  Газета лічыла такое становішча ў  найвышэйшай ступені непрыймальным, аднак верыла, што “расшатанный организм русского театра будет восстановлен, возродится русский театр, снова повеет жизнью, которая укрепляет руки, будит мысль” (МЛ. – 1894. – 1 ліпеня).

 

Што рабіць?

Пытанні “што рабіць?”, “якім шляхам ісці? усё больш і больш хвалявалі  перадавых людзей Расіі. У крытычным  нарысе «Прежде теперь» Д. Бохан  пісаў: «Да, время сделало своё... Великая революция выдвинула вперёд давно уже народившееся и фактически действовавшее третье сословие – оно теперь только получило, так сказать, высшую санкцию, право на существование... И вот это самое третье сословие, буржуазия, мещанство, вооружённые золотом, так как торговля и промышленность фактически находилась в их руках, в течение XIX столетия сделало на Западе такие колоссальные успехи, что положительно ничего не могло противостоять ему... И искусство, и наука, и литература, и религия – всё стало служить ему: оно ничем не брезгало, оно думало только об одном, его интересовало в своей конечной цели только одно: золото, золото, золото... И всё подчинялось ему... Исторический ход событий привёл к тому, что на Западе возникло движение, старавшееся помешать развитию буржуазии и выдвинуть на первый план свои собственные интересы. Это было первое появление на сцену истории четвёртого сословия и первый выход его короля – Карла Маркса. Но его дело – дело будущего…

Что же будет потом – покажет  будущее: гадать трудно; быть может, выдвинется с новой силой буржуазная мысль  и буржуазный идеал, а может быть, перевес окажется на стороне четвёртого сословия, открывающего новую эпоху  в истории человеческой жизни, кто  знает?» (МЛ. – 1901. – 23 студзеня).

Т.Н.Фёдорова. Общественно-политическая

мысль в Белоруссии и «Минский листок». – 

Минск: Наука и техника, 1966. – 130 с. – С. 38 – 110.

 

«Минский листокъ». Корреспонденціи

М.СНОВЪ, Новогрудскаго уѣзда.

«Мы вѣримъ во что либо не потому, что оно истинно, говоритъ Паскаль, но мы считаемъ истиннымъ то, что мы любимъ». У насъ на опытѣ подтвердились слова Паскаля. Мѣстные адвокаты, или какъ ихъ тутъ называютъ: «аблакаты», воспользовавшись стѣсненнымъ положеніемъ крестьянъ относительно земельнаго падѣла, а главное, ихъ простодушіемъ, распространили слухъ, что въ скоромъ времени имѣетъ быть назначена комиссія для надѣленія крестьянъ землею. Крестьяне охотно повѣрили этому ложному слуху и понесли свои кровавые рубли въ бездонные карманы этихъ адвокатовъ для написанія прошеній. Мѣстный волостной писарь К. старался убѣдить крестьянъ въ парадоксальности распространеннаго слуха, но потерпѣлъ неудачу, такъ какъ справедливыя слова его крестьянамъ не нравились, слѣдовательно, и не встрѣтили довѣрія. Изъ отвѣтовъ Уѣзднаго Присутствія крестьяне убѣдились, что слухъ былъ ложенъ; но они по прежнему вѣрили этому слуху и надѣются, что ихъ непремѣнно надѣлятъ землею.

Свѣчкинъ.

Минский листокъ. – 1887. – №62. – 11 жніўня.

 

Г.НОВОГРУДОКЪ, 22 іюля. Злобу для нашего уѣзднаго города составляютъ два пожара, бывшихъ 20 и 21 сего іюля. Первый пожаръ вспыхнулъ на Смѣжицкой ул., но, благодаря тихой погодѣ, онъ особенно большаго вреда не причинилъ и истребивъ до тла всѣ постройки, принадлежащія мѣщанину Якубчину и два еврейскихъ домика, прекратился. Другой пожаръ, бывший 21 іюля въ 3 ч. Пополудни, произошелъ въ мѣстномъ тюремномъ замкѣ, причемъ сгорѣло, такъ называемое, секретное отдѣленіе. Причины обоихъ пожаровъ пока неизвѣстны. Несчастій съ людьми не было.

Эти, хотя, сравнительно, и ничтожные пожары, страшно взволновали здѣшнее населеніе, и произвели невыразимую панику. Причиною этому послужило то обстоятельство, что въ городѣ на это время не было войска – этихъ главныхъ защитниковъ въ мирное время отъ дѣйствія различнаго рода стихійныхъ силъ. Стоявшая здѣсь рота коломенскаго полка еще 17 іюля ушла на маневры въ Бобруйскъ, а назначенный въ нашъ городъ желѣзнодорожный баталіонъ изъ Кіева еще не явился. Вотъ наши новогрудцы, предоставленные своимъ собственным силамъ, – далека не большимъ, особенно въ пожарномъ отношеніи, – и потеряли совсѣмъ голову, лишившись такой большой опоры, какъ армія.

Не лишнимъ считаю сказать нѣсколько словъ о состояніи Николаевскаго собора и Борисоглѣбской церкви. Первый до того теперь пришелъ въ ветхость, что требуетъ самой скорой ремонтировки. Прошлою зимою учредилось особое попечительство съ цѣлію произвести капитальный ремонтъ этого храма, что и предполагалось въ началѣ настоящаго лѣта, но до сихъ поръ ничего неизвѣстно и никакого ремонта не производится. Другая церьковь – Борисо-Глѣбская тоже находится не въ лучшемъ состояніи и требуетъ капитальнаго ремонта и обновленія.

Ново –  Сверженецъ.

Минский листокъ. – 1887. – № 57. – 24 ліпеня.

 

“У абставінах немагчымых для ідэёвай, вольнай творчай  працы”

Знайшліся ў 1886 годзе ў Мінску людзі, каторыя пачалі гуртавацца ў справе святога адраджэння падняволенага  беларускага народа. Людзі гэтыя, як Мітрафан Доўнар-Запольскі, Яўгені Ляцкі, А.Слупскі, Завітневіч, Ян Неслухоўскі  і шмат іншых, пачалі думаць аб працы  для роднага народа і краю. Цемра  рэакцыі і паліцыйна-вастрожныя варункі паступовай, а значыцца, крамольнай думкі іх не спалохалі. А час гэты папраўдзе быў страшны... Народ цёмны, лепшыя людзі, якія хацелі б яго будзіць, пад даглядам ставокага цэрбера – паліцыі, – адным словам, абставіны немагчымыя для ідэёвай, вольнай творчай працы.

Пры гэтым трэба адзначыць, што  Мінск [...] не меў ніякіх культурных устаноў, дзе можна было б знайсці  харч для душы і сэрца. Ніякіх навуковых  таварыстваў, ніякіх бібліятэк ці музеяў тады ў Мінску не было і, апрача клубаў, дзе можна было рэзацца ў карты  і напівацца да ўтраты прытомнасці, іншых культурных устаноў не існавала [...]

I вось гурток адраджэнцаў у Мінску ў 1886 годзе прыступае да выдавецкай працы. На пачатак у расійскай газеце «Минский листок» (у № 18, 19, 31, 39, 40, 42, 49 і 61) паяўляюцца вельмі важныя стацці, якія датычаць беларускае этнаграфіі і народнае прасветы. Праца прафесара Е.Карскага «Обзор звуков и форм белорусской речи» (Москва, 1886) яшчэ больш узмацоўвае намаганні гуртка, каторы ў канцы 1887 года наладжвае каляндар да друку.

Гэты першы каляндар («Северо-Западный календарь на 1888 год». Издание редакции газеты «Минский листок»), нягледзячы на тое, што дзеля цэнзурных прычын мусіў быць выдадзеным па-расійску, усё-ткі характар захаваў беларускі. Вокладка яго прыгожая, з сялянскімі прыладамі і тыпам селяніна ў лапцях. Пры кожным месяцы ёсць апісанне народных беларускіх святочных звычаяў з прыказкамі і кароценькімі пачаткамі песняў абрадкавых па-беларуску. У літаратурнай часці календара знаходзяцца вось якія рэчы: «Родной Белоруссии», верш па-расійску нейкага М.З-ча; беларуская легенда «Божье наказание» па-расійску; апавяданне «Потап и Терёха» з беларускімі зваротамі Д.З.Лаппо і ў канцы гістарычны нарыс: «Изяславль и Туров» А.Слупскага. Як на першы каляндар на Беларусі пры цяжкіх цэнзурных варунках змест вельмі добры і цікавы. Праўда, надрукаваць у календары што-колечы чыста па-беларуску выдаўцам не ўдалося, але вядома, што кожны пачатак цяжкі.

Што выдаўцы календара прабавалі хоць бы кантрабандай правясці ў друку і чыста беларускае слаўцо, відаць хоць бы з таго, што каляндар на 1889 год друкуецца ўжо дзеля палягчэння цэнзуры ў Маскве («Календарь Северо-Западного края на 1889 год», издаваемый под редакцией М.Запольского. Москва, 1889). Гэта быў найлепшы і найбагацейшы, што да зместу, каляндар у гэтым часе.

Рамуальд  Зямкевіч (Юры Алелькавіч)

«Стары Мінск  у беларускіх успамінах» //

Беларусь. – 1919. – № 31 – 32. – 26 – 27 лістапада. //

 

Карусь Каганец «Прамова» (1893)

Гэй, хлопцы, брацця мае, а сыны Зямлі Беларускай, каторая раскінулася ад Гродны да места Смаленска і ад Прыпяці  аж на другі бок ракі Дзвіны перакінулася. Кіньце ўвакол вокам, сабярыце харашэнька думкі і скажэце, ці павінна так  быць, як цяпер ёсць? Ці справядліва  гэта — усяго, што сваё, чурацца: і мовы сваёй, і звычаю свайго, і  апраткі сваёй? А ведаеце тое, што мова наша калісь слаўнай была, і быў час, калі наша мова працвітала пры дварэ каралёў польскіх. Ведайце, што спамеж вас больш, як спамеж другіх народаў славянскіх, слаўных людзей выходзіла даўней і цяпер выходзіць  і розумам і ваеннымі заслугамі.

Колькі  то вучоных людзей, колькі то слаўных  казакоў, ваявод і гетманаў наша зямліца  выгадавала?

Адно  нядобра, што кожны славу прыносіць  не сваёй старонцы, а ўсё чужым. Прымерам кажучы, як той Галубок, просты селянін зямлі Навагрудскай, што  са сваёю сотняю казакоў — ці мала славы прыдбаў паляком так, што і песні аб ім складалі. А  ў нас? Ці ведае хто яго?

I бяру я ўсё гэта на вум, і здаецца мне, што хутка саўсім загіне наш народ, бо яшчэ за гадоў трыста таму, як паны, так і халопы свае мовы не саромяліся: і гаварылі, і пісалі ўсё па-свойму. Потым мала-памалу паны сталі сваіх звычаяў чурацца, свае парадкі і мову сваю пакідаці ды польскую пераймаці і так, што далей-болей, аж саўсім палякамі сталі. На паноў гледзячы, сталі і сяляне апратку сваю мяняць на нямецкую і мову калечыць. Нават сваіх спяванак пачынаюць саромяцца, мужыцкімі называюць.

Але не! Наш народ не загіне, і прыйдзе  такая часіна, што прачнецца наш  русьняк і скажа суседзям так: “Служылі мы вам – заплацеце  вы нам! Нам грошай не трэба, бо свайго хопіць хлеба. А скажэце нам толькі: “Беларусы вы!” Вось толькі!

Ды і  красна ж бо наша зямліца, усе выгады мае: і скіба ўрадлівая, і лесу багата, і сена аж надта. І рэчак  слаўных многа, а па краёх, як бы ад ворага абгароджана пяском, балотамі ды цёмнымі лясамі. Вось выйдзі толькі дзе-небудзь на гару, пад гай зялёны, ды азірніся на свет божы! Так душа твая і зрадзее.

Бач! уніз аж да рэчкі гара зараснікам пакрыта, уся арэшнікам, чаромхай, каліннікам ды маліннікам зарасла. А чаромха  то цвіце няйначай хто пухам лябяжым  укрыў, і пах за вёрсты ветрам нясе. А рэчка сама — моў стужка блакітная, між верб ды альшын ветрам раскінутая. А за рэчкай лука аж зіхаціць кветкамі. А далей за лукай поле зелянее. А ўвакол усяго цёмны лес сінее. Глянь улева — панскі двор бялее, і таполі тырчаць, моў на старожы  стаяць; а ўправа сяло ціха лягло, поўз раку на беразе. У сады прыбрана яно, а ў сяле хлопцы, як дубкі, а дзяўчаты, як ягадкі. Пазіраеш на ўсё гэта, і  штось за сэрца шчэміць, і грудзі шырака раздымае, і ляцеў бы, здаецца, над палямі, над лугамі, па-над  лесам сінім...