Паняцце катайконіма і ктайкаманіміі

     Пры размежаванні катайконімаў неабходна  ў першую чаргу кіравацца агульнамоўнымі крытэрыямі вызначэння нарматыўных варыянтаў. Адным з асноўных прынцыпаў такой дыферэнцыяцыі з’яўляецца прынцып гістарычнасці: менавіта тыя формы, якія склаліся гістарычна, маюць першачарговае права лічыцца нарматыўнымі. Але гістарычна правільныя варыянты часам выцясняюцца больш новымі, прычым ненатуральнымі намінацыямі.

     Другі крытэрый прадугледжвае ўлік рэгулярнасці выкарыстання таго ці іншага варыянта. Дадзены крытэрый можа выкарыстоўвацца з пэўнымі агаворкамі. Звычайна разам з крытэрыямі распаўсюджанасці варыянта ўлічваюць аўтарытэтнасць крыніцы, адкуль ён быў узяты. Гэты прынцып эфектыўны пры ўстаноўцы акцэнталагічных норм. Катайконімы тут могуць адсутнічаць. Газетная мова нярэдка апірыруе ненатуральнымі варыянтамі, а ў мастацкай літаратуры сустракаюцца адзіночныя выпадкі выкарыстання катайконімаў[11, с. 58].

     З улікам словаўтваральных і іншых  асаблівасцей катайконімаў адзначаецца  наступнае.

     1. Лічыць найбольш адпаведнымі літаратурнай мове можна толькі тыя адтапонімныя дэрываты, якія ўтвараюцца ад поўнай асновы афіцыйнай назвы мясцовасці.

     2. Выбіраючы з двух ці некалькіх варыянтаў, аддаваць перавагу патрэбна тым дэрыватам, у працэсе ўтварэння якіх не адбываецца глыбокіх марфалагічных зменаў. Іншымі словамі, болей пераважнымі з’яўляюцца аглюцынацыйныя словаўтваральныя мадэлі. Пад аглюцынацыяй (ад лац. аgglutination – прыклейванне) разумеецца “спосаб слова- і формаўтварэння, пры якім да асновы ці корня <…> далучаюцца стандартныя адназначныя марфемы”. Пры аглюцынацыі слава ўтвараюцца шляхам механічнага далучэння стандартных афіксаў. Аглюцынацыю звычайна супрацьпастаўляюць фузіі (ад лац. fusio – сплаўленне). Фузія – гэта марфалагічна абумоўленнае фармальнае ўзаемапранікненне марфем, пры якім паводзіны марфалагічных граніц робяцца цяжкімі. Такім чынам, аглюцынацыя дазваляе практычна ў поўным выглядзе захаваць ў вытворных аснову матываванага тапоніма і тым самым палегчыць працэс яе рэканструкцыі, гэта значыць зрабіць больш відавочнай сувязь паміж тапонімам і адтапонімнымі дэрыватамі[6, с. 117].

     3. Пры разглядзе дэрыватаў, матываваных  састаўнымі тапонімамі, мэтазгодна  лічыць правільнымі ад’ектонімы і катайконімы, утвораныя складанасуфіксальным спосабам ад абодвух частак геаграфічнай назвы.

     4. Прыстасавана да катайконімаў спецыфічным будзе і крытэрый гістарычнасці: не ўсялякая гістарычна складзеная і гістарычна правільная форма наймення жыхароў можа разглядацца як нарматыўная з пазіцыі сінхраніі[5, с. 36].

     З пункту гледжання сучаснай мовы, катайконімы  ўваходзяць у якасці дэрыватаў у  словаўтваральнае гняздо айконімаў. У навуковай літаратуры існуе два пункты поглядаў, адносна словаўтваральных адносін паміж тапонімамі і назвамі жыхароў па мясцовасці. Згодна з першым пунктам погляду, словаўтварэнне назваў жыхароў па мясцовасці ажыцяўляецца на базе асновы ад’ектоніма, г.зн. ад айконімаў спачатку ўтвараюцца прыметнікі, а ўжо ад іх – катайконімы (А.Г. Лыкава, Г.З. Земкова і інш.).

     Другая  частка даследчыкаў (І.І. Кавалік, В.П. Даніленка, А.В. Суперанская і інш.) лічаць, што  катайконімы ўтвараюцца непасрэдна ад назвы мясцовасці[18,101] . 

     1.3 Класіфікацыя 

     Апісанне  словаўтварэння назваў жыхароў патрабуе выяўлення прадукцыйнасці і асаблівасцей рэалізацыі словаўтваральных тыпаў мадэлі. Словаўтваральны тып – гэта асноўная адзінка класіфікацыі вытворных слоў. У адзін тып аб’ядноўваюцца словы, якія ўтвараюцца аднолькавым спосабам ад адной і той жа часціны мовы. Галоўнай умовай вылучэння словаўтваральнага тыпу з’яўляецца агульнасць фарманта.

     Словаўтваральная  мадэль – гэта больш дробная ў параўнанні з словаўтваральным тыпам адзінка класіфікацыі. У межах аднаго словаўтваральнага тыпу вылучаецца некалькі мадэлей.

     Словаўтваральны тып з суфіксам -ц(ы)

     1. Аснова тапоніма ў форме ніякага роду на -ова, -ава, -ева, -ёва, -эва;

     2. Асновы тапонімаў у форме мужчынскага, жаночага і ніякага роду, а таксама тапонімаў у форме множнага ліку на [н] ці [н`] +ц(ы);

     а) ад тапонімаў у форме мужчынскага  роду;

     б) ад тапонімаў у форме жаночага роду;

     в) ад тапонімаў у форме ніякага  роду;

     г) ад тапонімаў у форме множнага ліку;

     3. Аснова тапоніма ў форме жаночага  роду з тапафармантам -шчын(а) +ц(ы).

     4. Аснова тапоніма ў форме жаночага  роду на -ка +ц(ы).

     5. Аснова тапоніма у форме множнага ліку на -ічы +ц(ы).

     6. Аснова тапоніма ў форме жаночага і мужчынскага роду на [л`] + ц(ы).

     Катайконімы з суфіксамі -оўц-ы, -аўц-ы, -еўц-ы

     1. Тапонімы ў форме мужчынскага  роду з асновай на цвёрды  ці заднеязычны, радзей з асновай  на мяккі зычны.

     2. Тапонімы ў форме ніякага роду  з асновай на цвёрды, заднеязычны  ці мяккі зычны.

     Катайконімы з суфіксамі -анц-ы/-янц-ы, інц- ы, -енц-ы

     1. Катайконімы гэтага тыпу, матываваныя  тапонімамі ў форме жаночага  роду, якія ўтвараюцца ад усечанай  асновы на –ца.

     2. Катайконімы з суфіксамі -анц-ы/-янц-ы, інц- ы, -енц-ы могуць быць матываванымі тапонімамі ў форме ніякага роду з рознымі тыпамі асноў.

     3. Катайконімы, матываваныя назвамі  ад’ектыўнага тыпу.

     4. Катайконімы разглядаемага словаўтваральнага  тыпа могуць быць матываваныя  тапонімамі ў форме множнага  ліку.

     Словаўтваральны тып з суфіксам -ан(е)

     1. Тапонімы ў форме мужчынскага роду.

     2. Тапонімы ў форме жаночага  роду.

     3. Тапонімы ў форме ніякага роду.

     4. Тапонімы ў форме множнага  ліку.

     5. Тапонімы ад’ектыўнага тыпа.

     Катайконімы з суфіксам -чан-е.

     Такім чынам, згодна з прапанаванай класіфікацыяй  можна даследаваць катайконімы  Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Частка 2.

     КАТАЙКОНІМЫ БЯРОЗАЎСКАГА РАЁНА  БРЭСЦКАЙ ВОБЛАСЦІ 
 

     2.1 З гісторыі Бярозаўскага раёна 

     У спадчыну ад мінулых пакаленняў нам засталася вялікая колькасць назваў мясцовасцей, рэк і азер, палей, урочышч і іншых аб’ектаў. Усе яны ўзніклі выпадкова. Кожная назва з’яўляецца адлюстраваннем розных характэрных асаблівасцей аб’екта і нясе ў сабе глубокі сэнс. Спробы растлумачыць паходжанне назвы сваёй мясцовасці прывялі да з’яўлення розных паданняў, якія ўвайшлі ў скарбніцу народнай творчасці. Аднак няшмат тых, хто даследуе менавіта паходжанне назвы жыхароў па месцы жыхарства, таму мы паспрабуем разгледзіць гэтае пытанне з дапамогай метадаў катайканіміі.

     Бярозаўскі  раён – гэта адміністрацыйная адзінка  ў цэнтральнай частцы Брэсцкай вобласці. У раёне налічваецца 114 населеных пунктаў, з іх весак – 112. Найбольш буйнымі з’яўляюцца Бяроза, Белаазёрск, Малеч, Першамайская, Спорава, Здзітава, Бронная Гара, Сялец.

     У межах Бярозаўскага раёна знаходзяцца  некалькі населеных пунктаў, якія маюць  аднолькавую назву.

     Па  колькасці насельніцтва Бярозаўскі раён займае другое месца сярод раёнаў Брэсцкай вобласці, у ім налічваецца 68 900 чалавек.

     15 аб’ектаў Бярозаўскага раёна ўнесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. Найбольш значныя з іх Чэрнякоўская Свята-Мікалаеўская царква (1725 г.), руіны кляштара картэзіянцаў (17 ст.), Сігневіцкі Рымска-каталіцкі касцёл Святой Дзевы Марыі (1795 г.)[9, с. 23-24]. 

     2.2 Словаўтваральная характарыстыка катайконімаў Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці 

     Самым распаўсюджаным на тэрыторыі Бярозаўскага раёна з’яўляецца словаўтваральны тып з суфіксам -ц(ы). Фармант -ц(ы) здольны спалучацца з самымі рознымі тыпамі вытворных тапанімічных асноў.

     1. Аснова тапоніма ў форме ніякага роду на -ова, -ава, -ева, -ёва эва +ц(ы): Альшэва – альшэўцы; Кашалёва – кашалёўцы; Чарнякова -чарнякоўцы; Марможава – марможаўцы; Парослава – парослаўцы; Здзітава – здзітаўцы (некалькі нас. пунктаў); Постолава – пастолаўцы; Еленова – еленаўцы; Сакалова – сакалоўцы; Мар’янова – мар’яноўцы; Спорава – спараўцы.

     2. Асновы тапонімаў у форме мужчынскага,  жаночага і ніякага роду, а  таксама тапонімаў у форме множнага ліку на [н] ці [н`] +ц(ы):

     а) ад тапонімаў у форме мужчынскага  роду: Дзягелец – дзягельцы; Шылін – шылінцы; Жычын – жычынцы; Вайцяшын – вайцяшынцы; Вінін – вінінцы;

     б) ад тапонімаў у форме жаночага роду: Стрыгінь – стрыгінцы;

     в) ад тапонімаў у форме ніякага роду: Совіна – совінцы;

     г) ад тапонімаў у форме множнага ліку: Нівы – ніўцы; Угляны – углянцы; Утраны – утранцы.

     3. Аснова тапоніма ў форме жаночага роду з тапафармантам -шчын(а) +ц(ы).

     Неабходнасць  адасаблення гэтай словаўтваральнай мадэлі і неўключэння яе ў папярэдні тып абумоўлена тым, што ў большасці выпадкаў ва ўтварэнні ад’ектонімаў прымае ўдзел усечаная (без тапафарманта –шчын(а)) аснова тапоніма[11, с. 64]. Селаўшчына – селаўцы; Пляхаўшчына – пляхаўцы.

     Выпадкі ўтварэння катайконімаў ад поўнай асновы тапонімаў гэтага тыпу рэдкі: Кураўшчына – кураўшчынцы.

     4. Аснова тапоніма ў форме жаночага  роду на -ка +ц(ы): Пясчанка – пясчанцы; Сасноўка – сасноўцы; Вашчанка – вашчанцы; Асека – асеўцы.

     5. Аснова тапонімаў у форме множнага ліку на -ічы +ц(ы): Маневічы – манеўцы; Лясковічы – ляскоўцы; Перасудавічы – перасудаўцы; Машковічы – машкоўцы; Аляхновічы – аляхноўцы; Віснявічы – вісняўцы; Грыцавічы – грыцаўцы; Давыдавічы – давыдаўцы; Паўлавічы – паўлаўцы; Мацвеевічы – мацвееўцы; Судзілавічы – судзілаўцы; Анісавічы – анісаўцы; Міхнавічы – міхнаўцы; Нарутавічы – нарутаўцы; Ярцавічы – ярцаўцы; Сігневічы – сігнеўцы; Панасавічы – панасаўцы; Ясевічы – ясеўцы.

     Адтапонімнае  словаўтварэнне ажыцяўляецца на базе ўсечанай асновы геаграфічных назваў. Так утвараюцца катайконімы толькі тады, калі тапонім заканчваецца на -овічы, -явічы, -эвічы, -евічы. Пры адсутнасці структурнага элемента -ов (-ав-, -эв-,-ев-) ўтварэнне назваў жыхароў можа адбывацца па іншай мадэлі: Хомічы – хоміўцы; Падкраічы – падкраіўцы; Равяцічы – равяціўцы; Свадзьбічы – свадзьбіўцы.

     6. Аснова тапоніма ў форме жаночага і мужчынскага роду на [л`] + ц(ы): Маравіль – маравільцы; Ястрабель – ястрабельцы.

     Катайканімічны  фармант -ц(ы) можа таксама спалучацца з тапанімічнымі асновамі розных тыпаў, якія заканчваюцца на цвёрды зычны (уключая і асновы на цвёрды зычны, які не мае пары па мяккасці)[18, с. 66]: Лукомер – лукомерцы; Карпяшы – карпяшцы; Залужжа – залужцы; Міхалінок – міхалінцы.

     У гэтым выпадку катайканімічны суфікс далучаецца да поўнай асновы тапоніма. Выключэнне складаюць асновы на падвоенны зычны, дзе адзін з падвоенных усечаны: Залужжа – залужцы.

     Гэтую словаўтваральную мадэль нельга аднесці  да ліку станоўчых. Часцей катайконімы  ад асновы тапоніма на цвёрды зычны ўтвараюцца пры дапамозе іншых суфіксаў. Асабліва прадуктыўны тут суфікс -аўц-ы: Лукомер – лукомераўцы; Варажбіты – варажбітаўцы; Крываблоты – крываблотцы.

     Фармант -ц(ы) здольны далучацца і да асноў тапонімаў у множным ліку на -к- (уключая назвы на -онкі, -енкі, ішкі, -ышкі). Пры ўтварэнні катайконімаў тут прымае ўдзел усечаная аснова, тапоніма, усячэнню падпарадкоўваецца тапанімічны суфікс (ці частка тапасуфікса) -к-і: Навасёлкі – навасёлцы.