Сопылық философиясы Араб

Жоспар:

Кіріспе:………….………………………………………………..…………..3

Негізгі бөлім:...........................................................................................4-18

1. Араб тілді философияның тарихи әлеуметтік, мәдени және теориялық алғышарттары…………………………………………………..….……….4-5
2. Араб тіліндегі философияның бағыттары…………………..…..………..5-6
3. Араб тілді философиядағы перипатетизм …………………..….….…….6-9
4. Сопылық философиясы.………………………………...………….……10-11
5. Ислам Философиясы…………………………...…………………….….11-14
6. Калам – ислам қағидаларын рационалды түсіндірудің жолы…..…....14-15
7. Араб ойшылдары………..…………………..…………………….……..15-18

Қорытынды:...............................................................................................19

Пайдаланылған әдебиеттер:...........................................................20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

Кіріспе:

Ислам діні негізгі діні, араб тілі Құран тілі болған Араб халифатында  мұсылман философиясы өзінен VI ғасыр  бұрын дүниеге келген христиан дінімен  күрес нәтижесінде қалыптасты. Өзінің таралу барысында, әсіресе кіші Азияда ислам антика философиясының ошақтарымен  бетпе-бет келіп отырды. Қазіргі  заманғы белгілі қазақ философы Ғ. Есімнің пікірінше, әлемді күшпен ғана емес, философия мен ғылымды  тарату арқылы да билеуге болатынын  ұғынған халифтер грек және үнді философиясын тереңдеп зерттеуге ерекше көңіл бөлді. Адам, оның тағдыры мәселесін түсіндіруде, оған рухани басшылық жасауға моральдық жауапкершілік ісінде олар антика, философиясының категориалдық аппаратына жүгінді. Сондықтан да философияның практикалық қажеттілігінен грек философтарының еңбектері әуелі сирия, кейін араб тіліне аударылды. Тіпті Византиямен соғыста олар тұтқындарды қолжазбаларға айырбастап алып отырды. Осы араб тіліне аударылған еңбектер кейін Европаға жетті. Яғни, Европа өркениеті үшін антика философиясың сақтап қалған араб ойшылдары деуге болады.

Орта ғасырлық мұсылман философиясының ерекшеліктері:

* ислам дінімен тығыз  байланыстылығы. Ғылым мен діннің  бірін-бірі үйлесімді толықтыруының  жақсы мысалы.

* көпұлттылық – араб, парсы, түркі және т.б. ұлт  философтары.

* негізгі философиялық  тіл – арабтілі. Араб тілінде  философия «фалсафа» деп аталды.

* Басты мәселелер –  адам және оның тағдыры, адам  және Құдай, адам және қоғам,  онтология мәселелері.

 

3

 

Негізгі бөлім:

Орта ғасырлардағы араб тілді философия.

Орта ғасырлардағы араб тілді  философия мен мәдениеттің бүкіл  дүние жүзілік рухани даму процесінде алатын орны ерекше.

 Мұхаммед (570-632) көшпелі  араб тайпаларын біріктіруге  тырысты. Арабтардың рухани қуаты  молая түсті. VII ғасырдың ортасына  таман араб хилифаты бұрынғы  Рим империясынан да үлкен  құрылымға айналды. Оның бірнеше  рухани орталықтары болды.

 Меккедегі Кааба храмы  халифаттың діни орталығына, Шығыста  – Багдад, Батыста, Кордова білім мен өнердің ошағына айналды.

VIII-XII ғасырлар аралығында  араб әлемінде, алдымен Шығыста,  сонан соң батыс облыстарында, әсіресе Испанияда ғылымдардың  дамуы басталады.

 Алдымен тригонометрия,  алгебра, сонан соң оптика мен  психология, астрономия, химия, география,  зоология, медицина дамиды. Бірте  – бірте философиялық, діни сипаттағы  ізденістер де пайда болады.

 Араб – мұсылман  философиясын қызықтырған объектінің  көп және кең болғанына қарамастан, оларды ерекше толғандырған бірнеше  мәселелерді арнайы атап өткен  жөн: Құдайдың мәні және оның  жердегі өмірге қатынасы, мән  мен құбылыстың, жалпы мен жекенің,  о дүниедегі өмірдің құпиялары.  Жан, ақыл, материя ұғымдары да  мұқият зерттелді.

 Жалпы араб философиясында  екі түрлі ағым қалыптасты. Бірінші  ағым грек философиясының дәстүрлерімен  тығыз байланысты.

 Шығыс – араб перипатетитзмнің  дамуында екі тарихи кезең  ерекше көзге түседі.

 Бірінші кезең –  IX-X ғасыр. Бұл Шығыстың атақты  философтары әл – Кинди, әл  – Фараби, ибн – Сина есімдерімен  тығыз байланысты. X ғасыр араб  мәдениетінің гүлденген кезеңі, не болмаса А. Мец айтқандай:  «Мұсылмандық ренессанс» дәуірі.

 Екінші кезең XII-XIII ғасырлар мұсылмандық Испаниядағы  араб философиясының гүлденуі. Ибн  Баджа, ибн Туфеиль, ибн Рушд  сияқты философтар осы дәуірде  өмір сүрген.

4

 Екінші ағым – мұсылмандардың  негізгі қасиетті кітабы –  Құранға сүйенген философиялық  концепциялар, мүтәкәлімдер, мүтәзәлиттер (VIII-IX ғасырлар), калам доктринасы (X-XII ғасырлар).

 Орта ғасырлық араб  мәдениеті көптеген халықтардың  біріккен еңбегі арқылы дүниеге  келді. Оның қалыптасуына арабтармен  қатар парсылар, сириялықтар, еврейлер, сонымен қатар, қазіргі қазақтардың,  өзбектердің, тәжіктердің, түркмендердің  арғы аталары атсалысты.

 Көп жақты және әртүрлі  мәдени дәстүрлердің өзара ұшырасып, тоғысуы нәтижесінде жоғары шығармашылық  сапаға көтерілді. 

 Араб орта ғасырлық  ойлау мәдениетінің ерекшелігі  – оның дін догматтарынан тыс,  дербес дамуы. Сондықтан да  жалпы орта ғасырларға тән  теологиялық сипаттағы құдай  және оған адамның қатысы туралы  мәселе әл-Фараби, ибн Сина, Бируни, ибн Рушд еңбектерінде жалпы  мен жекенің, қоғам мен адамның,  мәндік күштері мен қабілеттерінің  адамның өзіне қатынасы туралы  мәселе айналды.

2. Араб тіліндегі философияның бағыттары

X-XIII ғасырларда араб тіліндегі философияның мынадай бағыттары болған: 1). Шығыс перипатетизмі; 2). “Таза ағайындар” ілімі; 3). Сопылық ілім; 4). Мұсылман философиясы. Шығыс перипатетизмі Аристотель еңбектерін насихаттап, талқылау жасаған филос. мектеп. Мұның басында әл-Кинди (9 ғ.), әл-Фараби, ибн Сина, ибн Бадж, ибн Туфейль және ибн Рушд (Аверроэс) тұр. “Таза ағайындар” ілімі — оқу жүйесіне арнап жазылған 51 томдық энциклопед. еңбекте жинақталған. Бұл алғаш рет ғылым түрлерін жүйелеу әрі оны оқыту мәселесіне арналған. Сопылық ілім — Шығыста кеңінен дамыған ілім. Бұл бағыттың аса көрнекті өкілдері: Иасауи, Ибн Араби т.б. Мұсылман философиясының аса көрнекті өкілі — әл- Ғазали. Ол әл-Фараби, ибн Сина сияқты ғалымдармен болмыс туралы бел шешіп айтысқа түскен. Сопылық ілім мен мұсылман философиясының ұқсастықтары көп.Араб тіліндегі философияны ғылымда “фәлсафа” деп те атайды. Бұл, әсіресе, Шығыс перипатиктеріне тән. Фәлсафа тарихы әл-Киндиден басталып, ибн Рушдпен аяқталады. Фәлсафаның философиядан өзгешелігі — ол Платон, Аристотель еңбектерін мұсылмандық негізінде зерттей отырып, жоғарыда аталған ойшылдар ойлаудың ерекше жүйесін жасаған. Бұл грек философиясын тек қайталау немесе оған еліктеу емес, философияның ерекше тарихи типі. Араб тіліндегі философияның тарихи маңызы — Ф.Бэконнон

5

(1561 — 1626) Спинозаға (1632 — 1677) дейінгі мерзімді қамтитын 

Жаңазаман философиясы көтерген басты-басты мәселелерді шығыс перипатетиктері мен мұсылман дін танушылары өз кездерінде-ақ күн тәртібіне қойған. Фәлсафа мен Батыс философиясы арасындағы сабақтастық схоластар (қ. Схолостика) мен Сигер Брабантский, Роджер Бэкон еңбектерінен айқын аңғарылады. Араб философиясының тарихи кезеңдері немесе оның орталықтары өзгеріп тұрған. IX-X ғасырларда Араб философиясының орталығы Халифатта болса, саяси себептерге байланысты X-XI ғасырларда ол Орта Азия мен Иранға ауысқан. Бұхара, Самарқанд, Мерв, Нишапур, Исфаһан, Рей, Хамадон, Отырар сияқты қ-ларда ғылым, білім өріс алды. Араб философиясының 3-орталығы мұсылмандық Батысқа (Испанияға) ауысты. Осыдан әрі қарай Араб философиясысы тұтастығынан айрылып, ұлттық сипаттарға ие бола бастады. Бұл тұста тек Мағриб ойшылы ибн Халдун (1332 — 1406) есімін ғана атаймыз. Араб тіліндегі философия түркі жұртында кеңінен өріс алды. Түркістан сопылық ілім орталығына айналды. Иасауи ілімі бүкіл түркі халықтары мәдениетінің дамуына елеулі әсер етті.

3. Араб тілді философиядағы перипатетизм

Араб тілді философиядағы  перипатетизм әл - Кинди шығармашылығынан басталған. Әл – Кинди Птоломей, Эвклидтің жаратылыстану саласындағы еңбектерін жақсы білген. Аристотель шығармаларына және Порфирийдің «Кіріспесіне» түсініктеме жазған. Әл-Кинди философияны жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырған.

 Философиямен терең  айналысу үшін математиканы білу  қажет дей отырып, әл – Кинди  ғылымдардың жүйесін жасаған.  Бұл жүйеге «сан туралы ғылым»  арифметика мен гармония, алаңды  өлшейтін ғылым – геометрия,  жұлдыздар туралы ғылым – астрономия  кірген. Төртінші орында алдыңғы  үш ғылымды біріктіретін гармония  туралы ғылым тұрған. Өйткені,  гармония немесе үйлесімділік  барлық жерде бар, яғни дыбыстарда, әлемнің құрылымында, адамның  жанында т.т. осы төрт ғылымның  негізін сан туралы ғылым қалайды,  өйткені сан болмаса, ешнәрсе де болмас еді.

 Математиканың ерекше  проподевтикалық ролін көрсете  отырып, әл – Кинди философияның  рационалдық табиғатына көңіл  бөледі. Философия – барлық нәрсе  туралы білім. Сонымен қатар,  ол – материя, форма, орын, қозғалыс 

6

және уақыт сияқты болмыстың  жалпы анықтамалары туралы ілім.

 Әл – Кинди идеяларын  одан әрі дамытушы әл – Фараби. Оның даңқы әлемге тарап, көзінің  тірі кезінде-ақ Аристотельден  кейінгі екінші ұзтаз атанған.  Антикалық, орта ғасырлық білімді  терең түсініп, шығармашылық деңгейге  көтеруге көп еңбек еткен әл  – Фараби Платон мен Аристотель  еңбектеріндегі көптеген философиялық ойларды дамытты.

 Аристотельден негізгі  айырмашылығы әл – Фараби, ең  алдымен, әлемнің пайда болуы,  әсіресе адамның пайда болуы,  иерархиялық болмыстағы адамның  ролі мен орнын анықтауға тырысты.  Әл – Фараби өзінің космологиясындағы  негізгі көптүрді Аристотельден  алды және оны әрі қарай жалғастырды.

 Аристотельдікі сияқты  әл – Фараби космосында да  жоғары құбылыс - аспан аяқталған,  ал төменгі құбылыс – жер  аяқталмаған. Аспан денелерінен  төмен тұрған болмыс өмір сүру  сатысы бойынша әлі аяқталмаған.

 Фарабидің пікірінше,  әлемнің жоғарғы, төмен, оңды - солды бөліктері өзара бір  зат, нәрсе арқылы немесе күш  жәрдемімен байланысады. Бөліну  кезінде пайда болатын орта  бөлік осындай күш болып табылады. Әлемді бір - бірін жалғап, басын  қосып тұрған әлемдік күш бар.  Ойшыл күшті бірнеше топқа бөледі.

 Әл – Фарабидің  пікірі бойынша, бірінші болмыс  – Құдай. Ол екінші болмыс  пен белсенді интеллектің негізгі  себебі болып табылады. Екінші  болмыс аспан денелерінің пайда  болуының себебі. Жеке аспан денелерінің  қалыптасуы екінші болмысқа тәуелді.  Дәрежесі бойынша ең жоғарғы  екінші және ең төменгі сфераларда  өмір сүретін екінші болмыстан  жеке сфералар қалыптасады. Екінші  болмыстың саны аспан денелерінің  санына сәйкес келеді. Екінші  болмыс деп біз жаны бар  заттар мен періштелерді және тағы басқаларды айтамыз.

 Әлемнің шыққан тегі, негізі бір – ол әлемдік  нұр. Әлемдік нұр деген ұғым  Плотиннің эманация теориясын  бірден еске түсіреді. Әлемдік  нұрдан бүкіл тіршілік дүниесін  тудыратын әлемдік ақыл тарайды.

 Фарабидің әлемдік  ақылы өзін өзі бейнелеп қана  қоймай, тануға да жетелейді. Оның  өзіндік болмысын қамтамасыз  ететін бірінші әрекеті, екінші  ақылды тудырады. Екінші ақыл  материя мен форманың бірлігі  болып

7

табылатын жанды тудырады.

 Осыған ұқсас эманация  процесі одан әрі жалғасып, қозғалысқа  келтіріп, жан бітіретін өзіндік  күштері бар Сатурн, Күн, Шолпан, тағы басқа планеталар дүниеге  келеді. Ай астындағы соңғы сфераның  ақылын әл – Фараби әрекетшіл  ақыл деп бағалайды. Өйткені,  ол әлемдік ақылды да, жеке адамның ақылын да тудырады.

 Сонымен қатар, ол  аспан денелерінің көмегімен  адамдар, жануарлар, өсімдіктер, минералдар құралатын төрт жер  стихиясын қозғалысқа келтіреді.

 Бұл әлемдік үлгіде  адамға ерекше көңіл бөлінген.

 Әл – Фараби адам  жанының тәннен басқа мәні  бар екенін айтады. Бірақ бұл  мәселеде Шығыс елдерінде өте  ықпалды болған неоплатонизм  дәстүрін қолдамайды. Ол жанның  тәннен бұрын немесе кейін  өмір сүретінін мойындамайды. Жанның  қызметтерін анықтауда оған «Бірінші  ұстаз» Аристотельдің әсері тисе  керек, өйткені ол жан мен  тәннің өзара байланысын атап  көрсетеді. Адамның өсімдіктен, жануардан  айырмашылығы оның жанының рухани  қызметтерінде, яғни әдемілік  пен жетілгендікті қабылдауында.

 Адамның таным функциялары  сезімсіз іске аса алмайды.  Қабылдау мен қиял – сезімдік  білімнің негізгі құралдары. Бірақ  олар болмыстың іргелі анықтамалары  мәнді игере алмайды. Ол тек ақылға ғана тән.

 Ақылда ғана адамның  жоғары танымдық қабілеттері  дами алады. Өйткені ақыл болмыстың мәнін игереді.

 Ибн-Сина (980-1037) – ғалым  – философ, дәрігер, Шығыс перипатепизмінің  көрнекті өкілі. «Сауықтыру кітабы»  және «Құтқару кітабы» деп  аталатын екі атақты шығарманың  авторы. Ойшылдың бұл кітаптарында  осы дәуірдің көрнекті дәрігерінің  этикалық ізденістері көрініс тапқан.

 Ибн Сина барлық  ғылымдарды теориялық және практикалық  деп екіге бөлген. Этиканы жеке  адамның тәртібі туралы ілім, экономиканы үй жұмыстарын басқару  ғылымы, саясатты халықты, мемлекетті  басқару және ұйымдастыру туралы  ілім деп анықтаған. Бұл ғылымдардың  бәрі практикалық сипатта, өйткені  олар адамның іс - әрекетімен тығыз байланыста.

8

 

Теориялық ғылымдарға метафизика, математика, физика жатқызылған.