Сопылық философиясы Араб

 Авиценаның ғылым теориясы  әлемнің танылатына негізделген.  Ғалым өзінің күшімен адам  дүниені тани алатынына сенген.

Авиценна логиканы жоғары бағалаған. Аристотель сияқты ол да логиканы теориялық ғылымдардың қатарына қоспаған, бірақ барлық негізгі философиялық еңбектерінде оны философияға кіріспе  ретінде алған. «Даниш – намеде»  ибн – Сина логиканы «ғылым - өлшемі»  деп атаған. Өйткені кез келген білімнің нақтылығы, танымдық деңгейі логика арқылы белгілі болады.

 Метафизика болмыс  туралы жалпы ілім деп анықталады.

 Метафизика зерттейтін  төрт түрлі болмыс бар. Біріншіден, ешқандай денелік белгісі жоқ,  таза рухани құбылыстар, оның  ішіндегі маңыздысы – Құдай.  Екіншіден, материямен тығыз байланысты  болмыс, мысалы, аспан денелері. Үшіншіден,  кейде тәнмен бірге, кейде одан  тыс өмір сүретін заттар, мысалы, субстанция, сана, қажеттілік, мүмкіндік.  Төртіншіден, метафизика материалдық  заттарды және олармен біте  қайнасқан ұғымдарды зерттейді.

 Ибн Синаның пікірінше,  әлем құдайдың эманациясы арқылы  қажеттілік негізінде қалыптасты. Құдай бейтарап, әлем материалды, құдай сияқты ол да мәңгі.  Табиғи заттар бір – бірімен  себеп салдарлы байланысқан, онда  табиғи заңдылықтар үстемдік жасайды.

 Араб перипатетизмнің  шыңы – ибн Рушд немесе Аверроэс, мұсылмандық Испанияның орталығы  Кордовада өмір сүрген. Аристотельдің  ізімен ол да барлық адамдарға  ортақ бейтарап әлемдік ақыл  деп пайымдады, оның философиясы  материалистік сипатта дамыды., ол  алдыңғы қатарлы араб ойшылдарының  және Аристотель ілімдерін синтездеу  нәтижесінде схоластика мен католицимзге  қарсы бағытталған ілімді жасады.

 Осыған сәйкес жеке  адамның жанының мәңгілік тегін  теріске шығарды, бірақ бүкіл адамзат мәңгілік деп есептеді.

 Ибн - Рушд «екі жақты  ақиқат» ілімін жасады. Мұның  көмегімен философия мен ғылымды  діннің бақылауынан босатуға  әрекет жасады. Ойшылдың бұл қадамы  философияның кейінгі дамуына оң ықпал етті.

 

9

4. Сопылық – исламдағы мистикалық бағыт. Оның тану объектісі - Құдай. Оны танып білудің өзіндік ерекшелігі бар, өйткені Құдай сияқты өте қасиетті объектіні тануға логикалық ойлау немесе парасаттың шамасы келмейді. Ол үшін ерекше бір жағдай – адам жанының терең түкпірінде жататын бір киелі күш қажет. Ондай күш бар ма? Бар болса, ол қандай күш деген сұрақтар бірден көкейге оралады. Иә, адамды адам ететін, оған ерекше рухани қуат беретін, оның өмірін мәнді де сәнді ететін, жүрегігің түкпірінде нәр алып, әрдайым жанып тұратын ерекше күш – ол сүйіспеншілік Құдайтану адамнан ерекше әсерленушілікті, сүйіспеншілікті, онымен ерекше сырласуды қажет етті.

 Құдай тану – ерекше  сүйіспеншілік сезімін бастан  кешіру. Құдай, ең алдымен, сүю  объектісі, ал оған шын көңілімен  берілген сопылар шексіз сүюшілер.

 Сопылық жолына түсіп,  құдай сұлулығын танудың алғы  шарттарының бірі – Аллаға  махаббат болып табылады. Махаббат  бар жерде үлкен пәктік те, терең жан тәрбиесі де, тұнық сезімталдық та бар.

 Соплық жол – Алла тағалаға жетудің, Құдайды танудың сүйіспеншілік жолы.

 Сопылық жолының төрт сатысын көрсетуге болады:

 «шариат» - мұсылман дінінің заңдарын бұлжытпай орындау;

 «тарикат» - беделді  қария сопының айтқанын тыңдайтын,  орындайтын «мюрид» ролінде болу; дұға оқу және сапалы байқау  нәтижесінде жеке ерікті басып тастау;

 «марифат» - ақылмен  емес жүрекпен құдайдағы әлемнің  бірлігін тану, барлық діндердің  бірдейлігі, жақсылық пен жамандықтың салыстырмалылығы.

 «хакикат» - құдаймен танып болғанның толық бірігуі.

 Сопылар жалғыз беп  көптің, құдай мен адамның қатынасын  ерекше атап, соның мәнін іздегендіктен  көптеген адамгершілік этикалық ұғымдарға кезігеміз.

Сопылық өз бетінше ойланып, еркіндікке ұмтылатын адамдарды  қызықтырды. Өйткені ол таяу Шығыста  әруақытта бағаланатын бейтарап ой 10

– қиялмен емін – еркін  айналысуға мүмкіндік берді. Сопылық  ұғымдарын пайдалана отырып, сырт көзге исламның аясында қалып, бірақ  іс жүзінде одан шығып кетуге болатын  еді.

5. Ислам Философиясы – ислам өркениетіне тән рухани және тәжірибелік дүниетаным жүйесі. Ислам өркениеті мен оның философиясы дәстүрлерінің қалыптасып, дамуындағы арабтармен қатар өзге де түрлі халықтар мәдениетінің елеулі үлесі мен атқарған рөліне байланысты бұл құбылысқа анықтама беру кезінде түрлі әдебиеттерде “араб тілді философия”, “араб-мұсылман философиясы”, “араб философиясы”, “исламдық шығыс философиясы” деген тәрізді атаулар жиі қолданылады. Ислам өркениетінің өзіндік сипаты және айрықша ерекшелігі – ислам дінімен тікелей байланысты. Ислам философиясы мұсылмандардың қасиетті кітабы – Құранда тұжырымдалатын “дүниені қабылдау” ауқымында қалыптаса келіп, ислам өркениетінің жалпы мән-мазмұнын бейнелейді.

 Ислам философиясының  даму кезеңі үшке бөлінеді:

Ислам философиясының классикалық  кезеңі (VII-XVғасырлар);

кейінгі (XV-XIX ғасырлар)

қазіргі заман (XIXғасыр –XXғасырлардың 2-жартысы).

Кеңестік кезең тұсындағы  қазақстандық философияда Ислам  философиясы. ретінде “мұсылмандық ренессанс” (“шығыс ренессансы”) деген  атқа ие болған ислам мәдениетінің классикалық даму кезеңіне тән шығыс немесе араб тілді перипатетизм (жаңа аристотельшілдік) танылды. Көрнекті орта ғасыр ойшылдары Әбу Наср әл-Фараби, Әбу-л-Уәлид Мұхаммед ибн Сина, Әбу Әли ибн Рушд және т.б. ұстанған перипатетизм ислам өркениетінің талаптары мен ізденістеріне сай келетін көне философия дәстүрді мирас ете отырып, орта ғасырлық Батыс Еуропа ғалымдарының философиясы ой-пікірлеріне ықпал етті. Сондай-ақ, қайта өрлеу дәуірі мен жаңа заман философиясына өз әсерін тигізді. Ислам философиясында перипатетикалық бағыттан өзге кәлам, сопылық, исмаилшылдық, т.б. қалыптасқан дәстүрлердің әрқайсысының өз тарихы бар. Олардың кейбірі (мысалы, исмаилшылдық пен сопылық) өз ықпалын күні бүгінге дейін жойған жоқ. Енді біреулері (мысалы, кәлам) ислам әлемінің әр түкпірінде қазір де өзінің гүлдену дәуіріндегіден аз ықпал етпейді, үшіншілері белгілі бір даму сатыларынан өте келе, қазіргі заманның діни-идеологиялық жүйелерінің

11

құрамына енді, я болмаса  сопылық идеялармен ұштаса отырып, қазіргі заманғы көрнекті ислам  ғалымдарының ой-пікірлерінен орын алып келеді. Ислам философиясы. дін (ислам), құқық (фикї) және теориялық ғылымдармен тығыз байланыста қалыптасып, дамыды. Олардың құрамына жаратылыстану, медицина, математика, филология (грамматикадан бастап риторика мен поэтикаға дейін қамтитын тіл туралы ғылым білімдер жинағы), практикалық ғылымдар (этика, саясат) енеді. Ислам философиясының айрықша ерекшелігі – оның пікірталастық сипаты. Әуел бастан сұхбаттық философия дискурсқа баруына, оның жалпыға бірдей міндетті қағидадан азаттығы түрткі болды. Идеологиялық және таза ұйымдық шектеулердің жоқтығы көптеген бағыттардың пайда болуына мүмкіндік туғызды және діни-философиялық ой-пікірдің еркін дамуына жол ашты. Христиандық діни ой-пікірден айырмашылығы, бұл бағыттарды сектанттық-еретиктік деп атауға болмайды. Ислам философиясындағы елеулі айырмашылықтар (хариджиттер, сунниттер, шииттер) билік мәселесін шешумен байланысты. Ислам мемлекеттері мен олардың идеологиясының дамуы ислам қоғамында метафизика мәселелеріне қызығушылық туғызды. Ол Ислам философиясының дамуына жаңа дем берді. Мәселен, сенім мәселесін шешудегі пікір алшақтығымен – Ислам философиясының хариджиттер, мурджиттер, мутазилиттер және т.б. ағымдар; Алланың мәні мен сипаттары мәселесін шешудегі алшақтықтармен – сифатиттер, джахмиттер, хашвиттер, сопылар және т.б.; қоғамды құқықтық реттеу мәселелеріндегі алшақтықтармен ханафиттер, ханбалиттер, шафииттер, маликиттер көзге түседі. Идеялық алшақтықтар салдары 8 ғасырлардың өзінде-ақ кем дегенде бес ағымның пайда болуына әкеп соқтырды (сунниттер, шииттер, хариджийалар, мутазилалар, муржиалар). Олардың барлығы өз сенімінің дұрыстығын дәлелдей отырып, бірін-бірі “бұрмалаушылар” немесе “адасушылар” деп айыптап, бір-бірінің көзқарасына күмән келтірді. Сондықтан “дұрыс сенім” мен “адасу” мәселесі Ислам философиясында басты орын алды. Бұл X-XI ғасырлар тоғысында “дұрыс сенім” ретінде “сенімнің кадириттік белгісінің” жариялануына әкеліп соғып, одан ауытқу сенімсіздік ретінде қарастырылды. Алайда, бұл шара “бастапқы исламға” оралып, бірлікті нығайту талабын қайта жаңғыртқанымен, діндарлар таласындағы алауыздыққа шек қоя алмады. Ислам өркениетінің тарихында XIX ғасырлардың басы – X ғасырлардың ортасы – нарық қатынастарының дамуына, ұлттық буржуазияның қалыптасуына, ұлт-азаттық қозғалыстарға байланысты күрделі де қайшылыққа толы “реформалар” кезеңі. Ғасырлар

12

бойғы оқшаулықтан арылу  мен техногенді өркениет жетістіктеріне, дүниежүзілік мәдениетке қосылу процесі Ислам философиясында дәстүрлі қағидаларды жаңаша ой елегінен өткізу қажеттігін тудырды. Дәстүрлі философия ой-пікірдің іргесі шайқалып, зайырлы білімге, ғылым мен техникаға қызығушылық оянды. Бұл процесс Батыс идеяларының ықпалымен жүргізілді, сондықтан “Шығыс – Батыс” мәселесі бүкіл философияның мәселесі ішіндегі ең өзектісі болып саналды. Егер XIX ғасырлардың басында Ислам философиясында дін мәселесі басты үстемдікке ие болса, XIX ғасырлардың 2-жартысынан бастап конституционализм, парламентаризм, бостандық, ұлт, т.б. мәселелер қозғалды. XX ғасыр қарсаңында Ислам философиясының, әсіресе, Египет пен Сирияда, еуропа филосының ой мен мәдениетке қызығушылықтың оянуынан, Батысты мадақтаудан отаршылдыққа қарсы күрес пен еур. өркениетті сынауға қарай ойысты. Әлеуметтік-саяси мәселелерді шешудегі ағартушылық көзқарас жаңа заманғы Ислам философиясының айрықша белгісіне айналды. Басты назар қоғамға пайдалы тұлға ретінде адам мәселесіне, адамгершілік мәселелеріне аударылды. Алайда, бұл Ислам философиясының дәстүрлі құндылықтарын мүлдем ұмытты деген сөз емес. Ол Батыстың философиялық идеяларын ислам өркениеті негіздері тұрғысынан, дәстүрлі ислам дүниетанымы тұрғысында қарастырды. Әлеуметтік-саяси және мәдени жағдайлардың өзгеруі барысында ынтымақтастық мәселесі жаңаша қарастырылды. XX ғасырлардың 2-жартысы Ислам философиясының алдына мүлдем жаңа – демократия, философиялық-теологиялық және әлеуметтік ойды нарықтық өзгерістер мен индивидуализм тұрғысынан дамыту мәселелерін қойды. Олар ең алдымен, әлеуметтік-саяси дамудың социализмнен де, капитализмнен де өзгеше “үшінші жолын” іздестірумен сипатталды. Соның негізінде “ислам мемлекеті”, “ислам экономикасы” және т.б. тұжырымдамалар жасалынды. Партикулярлық ұлтшылдық пен панарабшылдық түріндегі ұлтшылдық әлеуметтік-философиялық ойдың үстем формасына айналды. Батысқа қатысты екіжақты ұстаным қалыптасты: прогрессивті даму мақсатында Батыстың оңды жетістіктерін пайдалануға ұмтылыс арта отырып, сонымен бірге батыстық өмір салтына сенімсіздік көрсету, оны қабылдамау күшейе түсті. Саяси және әлеуметтік тұрғыдан алғанда, ислам дербестіктің, философилық-этикалық тұрғыдан – рухани және адамгершілік құндылықтардың символы болып қала берді. Батыстық рационализм мен прагматизмді сынай отырып, Ислам философиясының өкілдері батыстың философиялық ой-пікірлеріне де жол беріп, әдістерін

13

қолданды. XX ғасырлардағы Ислам философиясының дамуы ұлттық егемендікке жету, ислам әлемі елдерінің экономикалық және саяси тәуелсіздігін нығайту үрдісін қалыптастырумен сипатталады. Бұл ислам өркениеті мен Ислам философиясының қарқынды дамуын білдіреді.Дәстүрлі Ислам философиясында Әбу Наср әл-Фараби идеяларының рөлі мен маңызы ерекше. Еуропаға табынушылық бағыттағы көзқарастар, әдетте, орта ғасырлардағы ислам философтарының, соның ішінде әл-Фарабидің де еңбегі мен жетістігі, көбінесе, тек қана гректер мұрасын жеткізуінде деп қате тұжырым жасайды. Анығында, оның еңбегінің мәнін пайғамбардан кейінгі кезеңнен бастап өз дәуіріне дейінгі тарихи тұрғыдан жаңа, рухани шындықты ұғынуынан, адам өмірінің шынайы ақиқатын түсінуге ұмтылуынан іздеген жөн. Мұны философия тілінде жүзеге асыруға мүмкіндік берген әдіс – Платонның, Аристотельдің және олардың ізбасарларының ізденістеріндегі ойлар мен дәлелдер жүйесін түсіндіру еді.

  6. Калам - мұсылмандық қағидаларды рационализм тұрғысынан түсіндіру. Оның негізін әл—Ашари қалаған. Өзінің ізденістерінің негізгі нысаны ретінде Құранның қасиеттілігі, Алланың атрибуттары, әлемнің жаратылуы және оның ақыры, күшті жаза сияқты мәселелері алынған.

 Каламдағы ең іргелі  ұғым – Алланың жалғыздығы  мен біртұтастығын негіздеу.

 Ислам VII ғасырдың бірінші  жартысында пайда болып, Шығыс  мәдениетіне үлкен өзгеріс алып  келді. Оның негізін қалаушы  Мұхаммед Алланың жалғыз екенін  уағыздап, соған ғана құлшылық  етуге шақырады.

 Адамзат баласы «Алланың  жалғыз екенін мойындап, оның  елшісі Мұхаммед» белгі бергеннен  кейін ислам дінін қабылдады,  яғни мұсылман болды – деп  санайды. Бұл Алламен келісім  – шартқа келді дегенді білдіреді.  Қасиетті кітап араб тіінде  жазылған. Сондықтан ислам дініне  сенушілер араб тілін үйренуге  міндетті болды. Халифат территориясында  араб тілі – негізгі тіл  болды.

 Каламды басқаша мүтәкәлімдер  деп атайды. Калам деген араб  ұғымы қазақ тілінде – сөз  деген мағына береді.

 Калам әлемнің атомистік  құрылымын қабылдайды. Заттар атомдардан  құралады. Бірақ оның пайда болуы  құдайдың еркіне тәуелді. Құдай  қаласа, заттар атомдардан түзіледі, қаламаса түзілмейді.

14

 Шексіздік Құдайдың  қасиеті, өйткені заттар табиғатынан тұрақсыз.

 Адамдардың себеп,  салдар деп жүргені түк емес, шын мәнінде, құдай олардың  санасында сондай дағдыны туғызады. Әлем заттармен бірге ұдайы  өзгеріп отырады, бірақ жеке  заттардың өзінде жеке немесе  жалпы ұдайы байланыс болуы  мұмкін емес. Ол Құдайдың шектелмеген  еркіне байланысты. Адам ешуақытта  еркін бола алмайды. Ол құдайдың әмірін орындап отырады.

7. Араб ойшылдары

Аль-Кинди (800-870 ж.ж.) – араб философы, астрологі, математигі әрі  дәрігері, «арабтардың философы»  деген құрметті атаққа ие. Аль-Кинди  өзінің дүниетанымына негіз етіп жалпыға ортақ себептілік байланыс идеясын алады, бұл идеяға орай, кез  келген бір затты ақырына дейін  ой елегінен өткізетін болса, онда бұл  зат бүкіл ғаламдық нәрсені ойдағыдай  тануға мүмкіндік береді. Құран жолын  ұстанушылар Аль-Киндиге күпірлікпен  қарады. Аль-Киндидің көптеген шығармаларына  тек шағын үзінділері ғана сақталған.

 Шығыс перипатетизмнің  одан әрі дамуы Әль-Фараби мен  Ибн Синаның есімімен байланысты. Аль-Киндиге қарама-қарсы түрде  бұл философтар дүниенің мәнділігін  дәлелдеді. Құдай «өзінің арқасында  қажетті ақиқат» деді олар.

 Әл-Фараби Әбу Нәсір  Мухаммед ибн Тархан (870 ж Сырдариядағы  Фараб қаласында дүниеге келіп, 950 ж. Дамаскіде дүниеден озады)  – Шығыс философы, ғалым-энциклопедист,  шығыс аристотелизмінің аса ірі  өкілі. Аристотель мен Платонды  зерттеуші және толықтырып жалғастырушы (Әлемнің «екінші ұстазы» деген  атағы осыдан шыққан). Негізгі  шығармалары: «Философиялық трактаттар»,  «Математикалық трактаттар», «Әлеуметтік-эстетикалық  трактаттар», «Қайырымды қала  тұрғындары», т.б. Әл-Фарабидің  қатардағы адамдарға философия  ақиқаты, оның асқақ әулие бейнесіндегі  кемеңгер философтар «Қайырымды  қала» туралы ілімі мәшһүр  болды. Бақытқа жетудің негізі  – қайырым жасауда дейді. Тек  қана қайырым жасауға бейімделген  адамдар арасында жамандық атаулы  болмайды, соған орай олар бақытты  ғұмыр кешеді деген тұжырым  жасайды. Әл-Фараби Ибн Синаға, Ибн Туфейлге, Ибн-Рушдке, сондай-ақ  Батыс Еуропаның Философиясы  мен ғылымына ықпал етті.

 

15

Ибн Сина Әбу Әли (лат. айтылуы  – Авиценна, 980-1037ж) ортағасырдағы  тәжік философы, дәрігері және ғалымы. Бухарада, Иранда өмір сүрген. «Білім кітабы» («Даниш намаз»), «Емдеу кітабы», «Медицина  каноны» және т.б. еңбектердің авторы. Ибн Сина Ислам дінін жақтай тура, көне дүние философиясы мен ғылымын  арабтарға, Еуропа елдеріне таратуда игі  ықпал жасайды. Ол өзінің философиялық ілімінде Аристотельдің материалистік  және идеалистік бағытын ұстады, ал кейбір мәселелерде аристотелизмнен  бас тартып, неоплатонизм жағына шығады. Аристотельдің логикасын, физикасын  және метафизикасын жетілдірді. Ол материяның мәңгілігін мойындады, оған бір тектес заттардың әрқилы себептері  деп қарады және астрлогиямен басқа  да сәуегейліктерге қарсы шықты. Әл-Фараби мен Ибн Синаның перипатетизмінен қатарласа суфизм ілімі де көрініс  тапты. Суфизм – (араб. суф-жүн, суфи-жүннен тоқылған шекпен) – Исламда 8-9 ғ.ғ. пайда  болған және Араб халифаты елдерінде  кең таралған діни-мистикалық ілім. Ертеректегі Суфизмге жекелеген  материалистік элементтері бар  пантеизм тән болды. Құдайдың хақтығына  шек келтірмей, ал айналадағы заттар мен құбылыстар оның эманациясы дей  отырып, Суфизмнің ізбасарлары өмірдің  ең жоғарғы мақсаты адам жанының  Құдаймен бірігуі деп жариялап, жер  бетіндегінің бәрімен (пендешіліктен) қол үзуді талап етті. «Құдаймен  бірігу», Суфизм ілімі бойынша, діндарлардың өзін-өзі ерекше шабыттану жағдайына  жеткізген кезінде ғана іске асады. Суфизмнің көрнекті өкілдері Әл-Ғазали (1059-1111), Суфи Алаяр (1720 жылдарда өмір сүрді), Ахмет Яссауи.