Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік реттеуді жетілдіру

Кәсіпкерліктің бұл  функциясы белгілі бір іс бастауға қабілеті бар, өз бетінше шаруашылық-экономикалық қызметті жүргізуге, өз ісін ашып жұмыс жүргізе алатын, қойылған мақсатқа жете алатын адамдарды қалыптастыруда танылады. Бірақта өз кезегінде, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан кәсіпкерлік кәсіпорындардың тұрақты қызмет етуіне тәуелді жалдамалы қызметкерлер саны артуда. Кәсіпкерлік кәсіпорыңдар тиімдірек қызмет еткен сайын, әр түрлі деңгейдегі бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттен тыс әлеуметгік қорларға түсетін түсімдердің мөлшері көп болады. Кәсіпкерліктің дамуы жұмыс орындары санының көбеюін, жұмыссыздық деңгей төмендеу жалдамалы қызметкерлердің өмірлік деңгейі мен әлеуметтік жағдайының артуы қамтамасыз етеді. Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық функциясы кәсіпкерлер өз ісін ұйымдастыру туралы өз бетінше шешім қабылдауында, кәсіпксрлік қалыптастыруда, күрделі кұрылымдарды құруда, кәсіпорын стратегиясының өзгеруінде және т.б. жұмыстарды ұйымдастыруда байқалады.

Ұйымдастырушылық функция әсіресе шағьн және орта бизнестін тез даму,   сонымен қатар «ұжымдық» желілік кәсіпкерліктің дамуына ерекше әсср етеді.

Осылайша, кәсіпкерліктің мәні жоғарыда аталған оның барлық функцияларын кешенді қолданған жағдайда айқын көрінеді . Бұл жағдай қалыптаскан және дамыған кәсіпкерлікке тән. Сонымен қатар, кәсіпкерлік жұмыс субъектілерінің тиімді қызметімен қатар мемлекет тарапынан қолдауға да байланысты. Бұл жағдайда ресурстар құрамына материалдық және материалдық емес өндіріс факторларын, олардың жұмыс істеу жағдайларын, атап айтқанда: еңбек ресурстарын, жерді және табиғи байлықтарды, өндіріс құралдары мен ғылыми жетістіктерді, сонымен қатар кәсіпкерлік қабілеті және т.б.ресурстарды қамтиды. Кәсіпкердің жоғары табыстарга жетуі, егерде ол ғылыми-техникалық идеяларды, өзі қызмет істеп жүрген сферадағы жаңашылдықтарды жүйелі түрде жинау арқылы, оларды білікті жұмыс күші мен ресурстарды ұштастыру жағдайында пайдалануына байланысты болады. Алайда максималды табыстың (пайданың) соңынан түсу көбінесе ресурсты тиімсіз пайдалануға алып келеді. Мұндай кәсіпкерлер өз қызметімен қоршаған ортаға және тұрғындарға зияньн тигізеді. Осыған байланысты ресурстық функциясы дұрыс қолданбағаны үшін кәсіпкерлердің жауапкершілік нысанын анықтайтын мемлекеттің реттеуші рөлі ерекше маңызға ие болады. Кәсіпкерліктің бұл функциясы бір-бірін толықтыра басқа да функциялармен тығыз байланысты. Ол қабылданған шешімдер жағдайынан, кәсіпкерлік қызмет субъект экономикалық еркіндігі деңгейінен шығады әлеуметтік функция әрбір қабілетті тұлғаның іс-әрекет жүргізуші ретінде, өзінің дара талантын және мүмкіндіктерін көрсетумен сипатталады. Кәсіпкерліктің бұл функциясы белгілі бір іс бастауға қабілеті бар, өз бетінше шаруашылық-экономикалық қызметті жүргізуге, өз ісін ашып жұмыс жүргізе алатын, қойылған мақсатқа жете алатын адамдарды калыптастыруда танылады. Бірақта өз кезегінде, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан кәсіпкерлік кәсіпорындардың тұрақты қызмет етуіне тәуелді жалдамалы қызметкерлер саны артуда. Кәсіпкерлік кәсіпорыңдар тиімдірек қызмет еткен сайын, әр түрлі деңгейдегі бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттен тыс әлеуметгік қорларға түсетін түсімдердің мөлшері көп болады. Кәсіпкерліктің дамуы жұмыс орындары санының көбеюін, жұмыссыздық деңгейінің төмендеуін, жалдамалы қызметкерлердің өмірлік деңгейі мен әлеуметтік жағдайының артуы қамтамасыз етеді.

Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық функциясы кәсіпкерлермен өз ісін ұйымдастыру туралы өз бетінше шешім қабылдауында, кәсіпксрлік басқаруды қалыптастыруда, күрделі кұрылымдарды құруда, кәсіпорын стратегиясының өзгеруінде және т.б. жұмыстарды ұйымдастыруда байқалады. Ұйымдастыруы функция әсіресе шағьн және орта бизнестіни тез дамуына, сонымен қатар «ұжымдық» (желілік) кәсіпкерліктің дамуына ерекше әсср етеді. Осылайша, кәсіпкерліктің мәні жоғарыда аталған оның барлық функцияларын кешенді қолданған жағдайда айқын көрінеді . Бұл жағдай қалыптаскан және дамыған кәсіпкерлікке тән. Сонымен қатар, кәсіпкерлік жұмыс субъектілерінің тиімді  қызметімен қатар мемлекет тарапынан қолдауға да байланысты.

Кәсіпкерлік қызметтін,  субъектілері мен объектілері кәсіпкерлік субъектілср азаматтар жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар болып табылады.

Азаматтар занды тұлға құрмай-ақ, қызмет ететін кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар ретінде, сонымен қатар шаруашылық серіктестіктер құруға тікелей қатысатын жеке тұлғалар ретінде де кәсіпкерлік қызметке қатысуларына болады. Кәсіпкер болып Қазақстан Республикасының әрекет етуде қабілеттілігі бар кез келген азамат бола алады. Азаматтардың құқық мазмұны Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен бекітілген:

- белгілі бір меншікті иелене алады, мүлікті   мұрагерлікке алады және мүлікті мұрагерлікке қалдыра алады

• кәсіпкерлік қызметпен немесе заңмен тыйым салынбаған басқа да қызметпсн айналыса алады;
• өз бетінше немесе басқа азаматтармен және занды тұлғалармен біріге отырып заңды тұлғаларды құра алады;
• заңға кайшы келмейтін кез келген мәмілені жасай алады және міндеттемелерді орынатуға қатыса алады;
• тұрғылықты орнын өз бетінше таңдай алады
• ғылым, әдебиет және өнер туындыларының, сонымен қатар басқа да заңмен қорғалатын интеллектуалды меншік нәтижелерінің авторы  құқығын иелене алады;
• басқа да мүліктік және жеке мүліктік емес кұқықтарға ие бола алады. Осылайша, әрекет етуге қабілеттілігі бар азаматтарға кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін заңмен құқықтар берілген, сонымен қатар заңмен тыйым салынбаған қызметтің кез келген түрін таңдауына мүмкіндігі бар. Бірқатар заңамалык актілерде кейбір қызметкерлерге кәсіпкерлік қызметпен айналысуға шектеулср койылған. Мысалы, мемлекетгік басқару органдарыньң лауазымды тұлғаларына төмендегідей қызметпен айнылысуға болмайды:

- өз бетінше кәсіпкерлік қызметпен айналысуға;

- өз меншігінде кәсіпорынға ие болуға;

- шаруашылық серіктестіктің немесе қоғамньщ жалпы жиналысында шешім қабылдау барысында өз бетінше немесе өкілдері арқылы оларга тиесілі болатын акциялармен, салымдармен, пайлармен, үлестермен дауыс беруге;

- шаруашылық жүргізу субъектісінін басқада белгілі бір лауазымға ие болуға кәсіпкерлік қызметпен айналысуга: адамдар, салық органдарының қызметкерлері, ресми бірқатар  азаматтардың кейбір басқа да кызметкер бойынша әрекст етуге қабілеттілігі бар деп танылған тұлғалар белгілі бір тәртіпте, заңды тұлға құрмай-ақ дара  кәсіпкерлікпен айналыса алады.

Сонымен қатар осы  мақсатпен заңды тұлғаларды өз бетінше  немесе басқа азаматтармен және тұлғалармен  біріге отырып кұра алады. Заңды тұлға кұрмай-ақ, кәсіпксрлік қызметпен айналысу үшін азамат белгіленген тәртіп бойынша -дара кәсіпкер куәлігін алуы, ал сауда жасау үшін - патент алуы керек. Кәсіпкер нарықтық экономикада жалпы экономикалық  және   әлеуметтік- экономика үрдістердің айнымас бөлігі ретінде сипатталады. Кез келген ұйымдастырушы-  құқықтық   нысанда   кәсіпкерлік үрдістің негізгі субъектісі кәсіпкер болып табылды. Бірақ, кәсіпкер - жалғыз субъект ғана емес. Бұл  категорияға тұтыну ретінде, мемлекет, сонымен де жалдамалы қызметкерлер мен бизнес жүйедегі әріптестер де жатқызылады. Кәсіпкер мен тұтынушының өзара карым-қатынас –тарында алғашқысы белсенді субъект категориясына, ал тұтынушы  рөлді атқарады. тұтынушы кәсіпкерлік үрдістің индикаторы рөлін орындайды. Оның себебі, кәсіпкер кызметінің нәтижесі, тек дайын өнімді сатып алатын нақты тұтынушының өз сараптамалық (эксперттік) бағалауынан кейін ғана жүзеге асырылады. өз қызметін жоспарлау және ұйымдастыру барысында кәсіпкер тұтынушының көңіл-күйін, қалауларын, мүдделерін, күтетін нәтижелерін ескеруі керек. Нарықтық жүйе қатынастары жағдайында кәсіпкер үшін тұтыну мүдделеріне қарай қызмет етуден басқа жол жоқ. Бірақ, мұндай жағдай кәсіпкер тұтынушының мүдделерін ғана ескеріп катаң түрде солармен жүруі керек дегенді білдірмейді. Тұтынушының өзі тұтынушы сұранысын қалыптастырып, жаңа сатып алушылық қабілеттерін дамыту қажет. Демек, кәсіпкердің негізгі мақсаты болып өзіндік тұтынушылар ортасын құру, тұтынушыны «жаулап алу» қажетгілігі болып табылады. Егер қоғамдық өндіріс тұрғысынан қарағанда белсенді субъект рөліне кәсіпкер шығатын болса, кәсіпкерлік үрдіске деген көзқарас жағынан, оның мазмұны мен тиімділігіне тұтынушы белсенді рөлді, сондықтан да кәсіпкер осы жағдайды ескеруі керек. Кәсіпкерлік үрдістің субъектісі ретінде мемлекеттің рөлі іскерлік белсенділік аясында қалыптаскан, нақты жағдайға және мемлекеттің алдына қойылған мақсаттарға байланысты алуан түрлі болуы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда мемлекет:

- кәсіпкерліктің дамуы үшін қолайсыз жағдайды қалыптастыратын жағдайда, кәсіпкерлік дамуының тежеуіші болуы мүмкін;

- кәсіпкерліктің дамуына қарсы болмаса және оның дамуына септігін тигізбесе сырттай бақылаушы ретінде болады;

- кәсіпкерліктің «жандануына» әкелетін, жаңа агентерді кәсіпкерлік үрдіске тартуға бағьтталғаны шараларды тұрақты және белсенді іздеп, жүзеге асыратын жағдайда, кәсіпкерлік үрдісті жеделдетуші болады. Кәсіпкерлік үрдістің ретінде  мемлекет келесі функцияларды аткарады:

- кәсіпкерлік жүйесінің кадрларын кәсіби тұрғыдан даярлау мен тәрбиелеу аясы бойынша білім бсру;

- іскерлік белсенділік аясында жаңадан қосылған кәсіпкерлерді қаржылық тұрғыдан қолдау;

- кәсіпкерлер үшін жобаларды тиімді жүзеге асыруға кажетті қызметтерді көрсете алатын кәсіпкерлік инфрақұрылымды кұру функцияларын атқарады. Жалдамалы кызметкер, кәсіпкер идеясын жүзеге асырушы ретінде кәсіпкерлік үрдіс субъектілерінің тобына жатқызылады. Кәсіпкерлік идеяны жүзеге асырудың сапасы мен тиімділігі жалдамалы қызметкерге байланысты. Кәсіпкер жоспарлары мен қызметкерлердің мүдделері сәйкес болуы керек. Нәтижесінде, пайда жоғары болған сайын, жалақы мен әлеуметтік төлемдер де жоғары болады. Жалдамалы қызметкерді кәсіпорынның коммерциялық мүддесіне тарту барысында қызметкер тек өзінің жеке нәтижелерімен қатар, ұжымдық қызмет нәтижелеріне де мүдделі болатын жағдайды қалыптастыру керек. Қызметкердің мұндай екі жақты мүддесін материалдық және моральдық тұрғыдан ынталылығын үйлестіре отырып жүргізуге болады. Қазіргі кезде, әрбір кәсіпкер еңбек бөлінісі нәтижесінде пайда болған, өндірістің жеткілікті түрде терең маманды жағдайында қызмет етеді. Нәтижесінде кез-келген кәсіпкер өзара тиімді әріптестік байланыстарды қажет етеді. Тек осы жағдайда ғана ол біртұтас өндірістік үрдістің белгілі бір сегментінің шектерінде ғана іс-әрекет ете алады. Кәсіпкерлік қызметтің объектілері ретінде адамдар өзінің алуан түрлі кажетгіліктерін қанағаттандыра алатын игіліктерді айтуга болады. Игіліктер ретінде материалдық заттар мен объектілер оларды материалдық игіліктер деп те атайды, сонымен қатар белгілі бір тұлғаның қажеттілігін орындау үшін атқарылатын жұмыстары мен қызметтерін оларды материалдық емес игіліктер деп те атайды айытуға Материалдық игіліктер әрқашанда заттық нысандық түрде болады және адамның сезім мүшелеріне әсері арқылы байқалады. Олардың қатарына ауа, су, тамақ, киім, тұрғын үй, басқа да заттар мен нысандарды жатқызуға болады.

Адамдар өмір сүру барысында қолданылатын материалдық игіліктер, өзара алуан түрлі белгілері бойынша ерекшеленеді. Төмендегідей материалдық игілік түрлерін атап көрсетуге болады

- жеке және қоғамдық;

- ұдайы өндірілетін және ұдайы өндірілмейтін (ерекше).

Табиғаттың дамуынан ауа, су, жер пайда болды. Бұл адамдардың өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ететін табиғи материалдық игіліктер. Оларсыз  адамның өмір сүруі мүмкін емес. Бірақ, адам табиғат туындатқан заттарды (шикізатты) өңдеу барысында өзіне қажетті нақты заттарға айналдыра алады. Олар өндірістік қызмет нәтижесінде пайда болғандықтан сәйкесінше өндірілген материалдық игіліктер деп аталады. Жеке, жанұялық, топтық, ассоциацияланға тұтынушыларға арналған табиғи немесе өндірілген матер  игіліктср тұтынушы   игіліктер деп аталады. Оларға тұрмыстык техника, жиһаз, киім, азык-түлік тағам және т.б. жатады. Инвестициялық материалдық игіліктергс басқа да материалдық игіліктерді өндіру, қызмет көрсету және жұмыстарды орындау үшін қажетті шикізат, машиналар, құрал-жабдықтар жатады. Мысалы, шикізатты немесе дайын өнімді тасымалдау  үшін қажетті автокөлік кұралдары   инвестициялық материалдық игіліктерге, ал жанұялық  тұрмыста қолданылатын - тұтьнушылық игіліктерге жатқызуға болады. Материалдық игіліктердің иесінің сипатына байланысты, материалдық игіліктер жеке және қоғамдық деп екі түрге бөлінеді. Мысалы, жеңіл автомобиль - бұл жеке игілік. Ал азаматта тасымалдауға арналған автопарктің көліктері қоғамдық игілік болып табылады.

Материалдық игіліктер үнемі өндіріліп келе жатқан және ерекше өнім түрінде де болуы мүмкін. Ерекше материалдық игілік оның техникалық ерекшеліктеріне, күрделілігіне байланысты. Ал үнемі өндірілген игіліктер оны өндіруге қажетті тетіктердің, жағдайлардың қалыптасуы мен дамуынан туын-дайды

Материалдық емес игіліктердің заттық нысаны жоқ. Олар адам үшін көрсетілген  пайдалы кызмет немесе орындалған жұмыс  нәтижссінің тиімділігіне байланысты. Қызмет көрсету аясы білім бсру, медицина, спорт, мәдениет, демалыс жэне т.б. сияқты қоғамдық өмір сүру аяларының негізін құрайды. Сонымен қатар, қызмет көрсету жүйесі басқа да салаларда техника сервистік қызмет көрсету, бағдарламалық қамсыздандыруды енгізу қызметтері жүргізіледі. Жұмыстарды орындау процедуралары кез келген объектілердің құрылысы кұрылыс жұмыстары, жөндеу жөндеу жұмыстары  үрдістерінде және т.б. жұмыстарда кездеседі. Қажеттіліктердің игіліктерге сәйкестік критерийі бойынша еркін және шектеулі игіліктер деп екіге бөліп көрсетуге болады. Еркін немссе үнемі қолжетімді игіліктер болып әрқашан сұранысты канағаттандыруға мүмкін болатын игіліктерді айтады. Оларға күнделікті жағдайларда қолданатын кейбір табиғи материалдық игіліктер мысалы, ауа сияқты табиғи игілік жатады.  Сонымен қатар материалдық және материалдық емес игіліктер салыстырмалы шектеулі немесе абсолюттік шектеулі болып бөлінеді. Бұл жағдайда, оларға деген қажеттілік көлемдері ұсыныстан артады деген сөз. Игіліктердің шектеу, аталған игіліктердің мазмұнының шектеулігінде емес (мысалға, сүттің нашар дәмі немесе кинотуындының қызығушылық тудырмайтын сюжеті), қажеттілігі айқын игіліктерді адамдардынң қолдану мүмкіндігінін шектеулігінде.