Ақша айналысы

   Осы теңдіктегі ел экономикасында  сатылған тауарлар бағасынан  айналыста әлдеқайда кем ақша  массасының жүруінің себебі төлемеушілік  проблемасының болуынан. Ол кезде мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді. Себебі төлемеушіліктің көптеген себептері бар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлемеушіліктің тізбегінде потенциялды күйреушілердің (банкноттардың) болуы, күйреушілікттің тиімді тәжірбиесінің болмауы, жекеменшіктендіру процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамуы.

   Сөйтіп айналысқа қажетті ақша  мөлшері өндірістің даму жағдайларына  әсер ететін көп факторларға  байланысты өзгереді: айналыстағы  тауарлар мөлшеріне, тауарлар  мен қызмет бағасының деңгейіне  және т.б. Айналысқа қажетті  ақша мөлшері ақша айналысының  жылдамдығына кері пропорционалды өзгерелі. Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:

• несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге         сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
• қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналымының санының өсуі.

   Айналысқа ақша екі формада  эмиссияланады (шығарылады): қолма-қол  ақша, яғни айналымдағы банкнота  және майда монеталар; банктік  айналымдағы ақша формасы, яғни  банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде  ақшаның бірінші формасын, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, ал қолма-қол емес ақша белгілерін комерциялық банктер жүйесі шығарады. Егер банк клиенті – шоттағы ақшаны иесі өз қаражатын қолма-қол ақша формасында алса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотаға айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша формасына айналуын көрсетеді.

   Ақша айналымының екі жағының  (қолма-қол ақша мен банктік  айналымдағы ақшаның) бірлігі, олардың бір формасының екіншісіне алмасуы жалпы ақша массасының құрамын анықтауы қажет етеді. Себебі ақша массасы ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.

   Өнеркәсібі өркенденген мемлекеттерде  ақша массасы құрамын анықтау  үшін негізгі ақша агрегаттарының  төмендегі жиынтығы пайдалынылады:

• М1 – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноталар, монеталар, ал кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады;
• М2 – оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық банктердегі мерзімді жіне жинақ салымдары кіреді;
• М3 – оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;
• М4 – оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік серификаттары қосылады.

   Қорыта айтқанда, әрбір келесі  ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың  барлық элементтерін өзіне біріктіріп  үлкен ақша массасын құрайды.  Бірақ оның алдыңғыға қарағанда  өтімділігі төмен.

   Ақша массасының нақты құрамы  әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие  жүйесімен анықталады. Мысалы, АҚШ-та  ақша массасын анықтау үшін  – төрт, Швейцария мен Германияда  – үш, Ұлыбританияда – бес,  Францияда – екі ақша агрегаты  қолданылды.

  Қазақстан Республикасының ақша массасының құрлымына келесі ақша агрегаты кіреді.

• М0 – айналыстағы қолма-қол ақша;
• М1 - өзіне М0 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есеп-шоттары мен басқа депозиттерінің заңды тұлғалардың күрделі қаожыландыру шотының, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығы және халық пен заңды      тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;
• М2 - өзіне М1 агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды

               тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;

• М3 - өзіне М2 агрегатын және мемлекеттік займы облигацияларын біріктіреді.

   Ақша агрегатының құрылымы тұрақты  қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы  құралдарының дамуына байланысты  өзгереді.

   Ақша массасы бірнеше жолмен  өсуі мүмкін:

         банкноталар мен монеталарды эмиссиялау есебінен;

• орталық банктен коммероциялық банктердің несие алуымен;
• мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін орталық банктің үкіметкенесие беруімен;
• орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алумен;
• чек шығарумен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде заем беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).

   Ақшаның айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яни төлем айналымының құрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы процент деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді.

     2 ҚР қолма-қол ақша айналысы 

     2.1 ҚР қолма-қол ақша айналысы түсінігі 

    Ақша айналысы заңы - құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол тауар — ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға: біріншіден, бір кезеңце, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына, екіншіден ақша айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:Ақша айналысы заңының мөні — ақшаның айналыс қүралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.

Ақша  тек айналыс құралы ғана емес, сонымен  бірге төлем құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бір-сыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дөрежесі ақша мелшеріне кері өсерін тигізеді: тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.

Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем ақша жиыны жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Ү мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда жөне басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекетгерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы телемеушілік проблемасы жай ақша жиынын ұлғайтумен шешілді дегенді керсетпейді. Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері бар: төлем тәртібінің босандығы, төлемеущшіктің тізбегівде өлуетті күйреушілердің болуы, күйреушіліктің тиімді төжірибесінің болмауы, жеке меншіктендіру үрдісінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамымауы және т.б.

Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды езгереді. Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:

• несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі 
  несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем 
  ақша қажет;
• қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысы санының өсуі.

Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады: қолма-қол ақша, яғни айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші түрін, ягаи қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі бі-рімен-бірі тығыз байланыста жүреді. Егер банк клиенті - шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша түрінде алса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотқа айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын көрсетеді. Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір      түрінің екіншісіне ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын    анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында жөне белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша жиы-нының көлемін және оның өсу қарқынын ретгейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қодданылады.

   Металл  ақшаларының артықшылығы, олар - біркелкі, төзімді, үсакталынады, және т.б. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебінің салмақтық жүйесі нақтылана түсті.Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді. Темір ақшалар күрек, таға, шеге, шынжыр және т.б. формаларда ұзақ уақыт бойына сакталынды. Грек ақшасының атауы "драхма" "бір уыс шеге" деген мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар қазандық, құмыра, қалқан түрлерінде айналыста болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде пайдаланылды.

   Бірақ б.э. дейін XIII ғасырда салмағы көрсетілген кұймалар пайда бола бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фунт) салмақ бірліктері атауымен аталады. Алғашқыдағы белгілі массасы бар формасыз металл ақшаларды кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар металл ақшалар ауыстыра бастады.

   Тауар - бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат), оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарт-тарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. "Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша"^.

      2.2 Ақша айналысының ерекшеліктері 

    Ақша айналымы деп –  деп қолма-қол және қолма-қолсыз түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.

    Жоспарлы – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері:

    - қолма-қол ақша да, қолма-қолсыз  ақша да кәсіпорындардың шығаратын  өнімдерін алдын-ала бөлуге қызмет  атқаратын. Барлық қоғамдық өнім  өндіріс құралдары және тұтыну  заттары (өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына (жалақы,зейнетақы және т.с.с.) сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы  бөлінді;

    - мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қолсыз ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қолсыз ақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетті.

    - ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау  жүйесінің обьектісі ретінде  директивалық заңдарымен реттелді;