Ақша айналысы

Бұл кызметті бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал кейіннен нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін алтынға балап бекітті.

Егер  де елдің ішінде ақша ұлттық ақша бірліктері формасында қызмет етіп жүрер болса, ал одан тысқары жерде К. Маркстің айтуынша: “Ақшалар өзінің ұлттық киімдерін шешіп, бастапқы кымбат бағалы металл формасын киеді , яғни жалпыға бірдей эквивалент формасына өтеді”.

Бірақ алтын айналасы тұсында да ағымдық  халықаралық есеп айырысуларға алдыңғы елдердің ұлттық валюталары қызмет етті. 1913    жылы    халықаралық    есеп айырысулардың 80 %-зы ағылшын фунтстерлингінде бейнеленген    аударым вексельдер көмегімен жүзеге асырылды, ал алтын халықаралық есеп  айырысулардың қалдығын жабуға ғана кызмет етті. 1976 жылы ақшаның алтын тепе-теңдігі жойылғаннан кейін, көптеген экономистер, енді құнсыз қағаз ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікірге келді. Бірақ та, ақша әлі де, әртүрлі елдердің және олардың заңды және жеке тұлғаларының, өзара қарым-қатынастарына кызмет көрсетіп жүр. Мысалы, басқа елдің шаруашылықтарымен жеке тұлғалармен алып-сату, ол үшін өзара есеп ажырасу, несие алу, оны қайтару деген сияқты істер жыл сайын өсіп келеді. Осыған байланысты, қазіргі ақша дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікір, онша дұрыс емес. Ақша бұрынғыша өзінің дүниежүзілік ақша атқарымын орындап келеді. Рас, кез келген ұлттық ақша емес, тек еркін айырбасталымды ақшалар (валюталар). Еркін айырбастауға жатпайтын ақшалар дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды. Сондықтан ақшалары еркін айырбасталмайтын елдер, алдымен өз ақшасын сол кездегі бағаммен еркін айырбасталынатын ақшаға (доллар, евро, иена сияқты) ауыстырады да, содан соң оның өзінің, керекті халықаралық істеріне жаратады. Сондықтан қағаз ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын тіпті орындамайды деген түсінікпен келісуге болмайды. Орындайды, тек тежеулі көлемде.

Бреттон-Вудстағы {1944 жылы) мемлекетаралық келісімге келу, доллар мен фунт стерлингке резервтік валюталар мәртебесін берді. Кейіннен дүниежүзілік ақшалардың жаңа формалары: СДР — арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ — еурапалық есепке алу бірлігі пайда болды. Ал 1999 жылдың қаңтарынан бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі " евро" айналымға шықты.

Демек, дүниежүзілік ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл ақшадан несиелік акшаға өту жолын кеш те болса қайталауда.

Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда, бірақ одан әлі нәтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктердің өзіндік меншікті құндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы операциялар арқылы алтын атқарады. 

   Айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды езгереді. Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:

• несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі 
  несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем 
  ақша қажет;
• қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысы санының өсуі.

Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады: қолма-қол ақша, яғни айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші түрін, ягаи қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі бі-рімен-бірі тығыз байланыста жүреді. Егер банк клиенті - шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша түрінде алса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотқа айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын көрсетеді. Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір      түрінің екіншісіне ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын    анықтауды қажет етеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды.

    Курстық жұмысты қорыта келгенде, қаржы және ақша нарығы бір  – бірімен тығыз байланыста  болады. Екі нарықта болған өзгерістер  бірі екіншісіне әсер етіп  отырады.

    Қаржы нарығы дегеніміз – қаржылық  қызмет көрсету мен тұтынуға, сондай-ақ қаржы құралдарының шығарылуына және айналысына байланысты қатынастардың жиынтығы болып табылады.

    Қазіргі кезде дүние жүзінде  АҚШ, Еуропа бірлестігі мен  Жапония қаржы нарығының ең  үлкен қорларын иемденуде. Ал  Қазақстанның нарықтық экономикаға  өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол,өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі байланыста және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының нарығы және бағалы қағаздар нарығы.

    Қаржы нарығының айырмашылығы  ақша нарығы төлем қаражаттарының  нарығы болып табылады, ол қолма-қол  ақашаны ғана емес, сондай-ақ қолма-қолсыз  төлем қаражаттарының, оның ішінде  қысқа мерзімді банк несиесін  қамтиды.

    Қаржы нарығы болашақпен тәуекелді  бағалайды. Сондықтан үй шаруашылықтары  мен корпорацияларға қор жинау  мен несие алу туралы шешім  қабылдау ақпарат жинау қажеттілігінен  басталады. Қаржы активтерінің  табиғаты – бұл үлкен көлемді  активтер мен ірі, жақсы ұйымдасқан нарықтарда сауда жүргізу жеңілдігі, сақтау арзандығы. Сол себептерден оларды біз басқа нарықтардағы ағым ретінде емес, қор ретінде қарастырамыз. Қаржы нарықтарындағы нарықтық тепе-теңдік осы нарыққа ұсыныс және сұраныс көлемдері арасында орнатылады. Қорлардың сұранысы үлкен болуы үшін активтердің сапалығымен табыстылығын бірдей болуы керек. Ешқандай тәуелсіз тепе-теңдік орнатылатын қызмет түрі арбитраж деп аталады. Арбитражды тәуекелді ұстаумен шатастыруға болмайды, біріншісі тәуекелдің толық жоқтығын қарастырады. Ал екіншісі инвестордың тәуекелді болуын есепке алады. Нарық тиімді бодлуы үшін ол бар активтері туралы толық ақпаратты жинап отыруы қажет және әр актив өз тәуелділігі бойынша дұроыс бағалануы қажет. Қазақстандағы қаржы нарығы көбінесе шетел компанияларының бағалы қағаздары мен қорлары бойынша операция жүргізуде.

    Өкінішке орай, еліміздегі көптеген  кәсіпорындар мен ұйымдар қор  нарығына белсенді араласуға  және оның мүмкіндіктерін пайдаланып, қосымша қаржы көздерін тартуға  дайын емес болып шықты. Тапшылық мәселелерін шешуге мемлекеттің өз активтерін басқаруды икемсіздігі елеулі кедергі келтіруде. Осы уақытта үкімет ұлттық компаниялардың мемлекеттік емес облигациялардың эмитенттері ретінде қуатын да пайдаланған емес. Сондай-ақ мемлекеттік емес бағалы қағаздардың тартымдылығын атқару мәселелерінде шешілген жоқ. Көптеген эмитенттер шығарылған бағалы қағаздар бойынша кірісті уақтылы есептек мен ақша аударуды тәртіпсіздікке ұрынады, корпорациялық басқарудың тиісті нормаларын өз деңгейінде сақтамайды. Мұның ұсақ акционерлердің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына, өзінің іс-әрекеттері жөніндегі ақпарларды ішкі және сыртқы инвесторлардың сұранысына сай тиісті дегенде ашық көрсете алмауына әкеліп соқтыруда.

    Стратегиялық тұрғыдан келгенде экономиканы сауықтыру, қазір жұмыс істеп тұрған өндіріс орындарын жандандыру және жаңаларын құру үшін қажетті алғы шарттар жасау, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту жөніндегі мәселелерді толық шешуге мүмкіндік береді.

    Қаржы нарығы негізінен ұзақ мерзімді сипаттағы міндеттемелер немесе куәліктер нарығы болып табылады. атайды. 

    Ал ақша нарығы қаржы нарығының  бір бөлігі, онда қысқа мерзімді  бағалы қағаздар сатылып және  сатып алынады. Оның айналу  мерзімі 1 күннен 1жыл аралығында  созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатылуға түседі. Оларды шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарға жатады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қолданылған әдебиеттер тізімі 

1. Денежное обращение и кредит при капитализме: Учебник /под ред. Л.Н. Красавиной. – М.: Финансы и статистика, 2007.
2. Деньги, кредит, банки: Учебник /под ред. О. Лаврушина. Изд.2-е, перераб и доп.-. М.: Финансы и статистика, 2009

3.Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов/под ред. Е.Ф.Жукова.-. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ 2009

4.Деньги, кредит, банки: Учебник /под ред. Г.С. Сейткасимова. Изд.2-е перерабидоп-Алматы: Экономика, 2009

    5. Поляков В.П., Москвина Л.А. Денежное обращение и кредитная  

      система.-М., 2003

 Аубакиров  Я. Экономикалық  теория негiздерi. Алматы-2008

6. Бибатырова И.А  “Реттелетiн нарықты шаруашылық” Лекция курсы, Алматы, 2005
7. Жатқанбаев  Е. “Аралас экономика негiздерi”  А., “Қаржы -қаражат”, 1996
8. Аубакиров Я.°.“Экономика”.Оқу құралы.А. Эк.,  2002
9. Жунисов Б “Нарықты экономика негiздерi” А.  2003
10. Аубакиров Я. “Экономикалық теория негiздерi” А,Эк,1998
11. Гельбрейт Дж. “Экономические теории и цели общества”. М., 2001
12. Макконелл К.,Брю С.Л. “Экономикс” М., Изд. Республ.,1992
13. Камаев ВВ. “Основы экономической теории” М., Изд.Респ.2006
15. Куликов Л. “Основы экономияеской теории” схема-конспект (қазақ тiлiнде) 1994

16. Ливщиц А.Я. “Введение в рыночною экономику” курс лекции. М., 2005

17. Борисов Е.Ф. ”Экономическая теория”Учебн.пособие., М:Драйт,2007
18. Фрейнкман Е.Ю “Экономика и бизнес” М., Наука, 2004

19. Баканов  М.И. Шеремет А.Д. Теория экономического  анализа.

21. Барнгольц  С.Б. Тация Т.М. Экономический  анализ хозяйственной 

    деятельности предприятий и обеденений. Москва Финансы и

    статистика,2005.

22. Ихданов Ж.О  Орманбеков Ә  Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті  

     мәселелері. Алматы, Экономика 2002ж.