Қазақстандағы жұмыссыздық

2001 және 2004 жылдары жасы бойынша жұмыссыз халық саны

              Жалдамалы қызметкерлердiң негiзгi бөлiгi ірі жене орташа кесiпорындарда жұмыс iстейдi. 2004 жылы бұл жерде 2,5 млн. адам немесе жалпы Caнның 55,6%-ы жұмыс iстедi, бұл өткен Жылғыдан 40,8 мын, адамға немесе 1,7%-ғa көп. қoc қызмет aтқapy жағдайында '13,7 Mың адам, азаматтық-құқықтық  шарт­тар бойынша - 22,1 Mың адам тiркелдi. қoc қызмет атқарушылардың көбiсi бilliм беру саласында шо­ғырланған, олардың жалпы caны 58,6%-ы, ал денсаулық сақтауда - 19,7%, өнеркәсiпте - 5,3%, ком­муналдық қызмет көрсетуде - 4,8%. қызмет көрсету саласында азаматтық-құқықтық сипапаттағы шарт­тар бойынша 66,3% адам жvмыс iстедi, өнеркасiп пен құрылыста - 32,4%, ауыл, орман және балық шаруашылығында - 1,3%.

              2004 жылы толық емес жvмыс аптасы (KYHi) режимiнде 28,4 мың, адам немесе орташа тiзiмдiк сан­ының 1,1 %-ы жvмыс iстедi, бvл өткен жылғыдан 3,8 мың, адамға (11 ,9%-ғa) кем. әкiмшiлiктiң, ықласы бойынша демалыстағы адамдар саны өткен жылы9,9 Mың адамға (21 %-ғa) қысқарып, 37,3 адамды (1,5%) құрады. Ерiксiз демалыстағылар арасынан ақшапай өтeмaлыI алғандары - 31,3 адам немесе 83,9%.

              2004 жылдың, аяғында 14,2 мың, бос жұмыс орны болды (тiзiмдiк Caнының 0,6%-ы). бұл 2003 жылғы­дан 4,1 Mың бiрлiкке (40, 7%-ғa) apтық. Eң көп бос жұмыс орны саны өнекәсiп Кәсiпорындарында тiркел­ген -- 4571 бiрлiк (жалпы санның, 32,3%-ы), мемлекепiк басқару ұйымдарында - 3093 бiрлiк (21,8%), құрылыста - 2743 бiрлiк (19,4%). Бос жvмыс орындары caнының өсуi құрылыста, өңдey өнеркәсiбi кәсiпо­рындарында, мемлекеттiк бақаруда, коммуналдық қызмет көрсету саласында, көлiк және байланыста байқалды.

              Ipi және орташа кәсiпорындарға 781,1 Mың адам немесе қызметкерлердiң орташа тiзiмдiк санының, 31 ,5% .. ы жұмысқа қабылданды, олардаң 34 мың  адам немесе барлық қабылданған адамдардың 4,4%­ы- қайта қvрылған жvмыс орындарына қабылданған. жұмыс күшiнiң келуi өнеркасiп касiпорындарында байқалды - 11,8 мың адам (қайта қабылданrандардың З4,7%~·ы), құрылыста - 6,9 мың адам (20,2%), көлiк және байланыста _.- .2,3 мың адам (6,7%), саудада - 2,2 мың адам (6,6%), ауыл шаруашылығында - 1,2 мың адам (3,6%). өткен жылы әртурлi себептермен 743,7 мың адам жvмыстан шықты, опардаң тvрақтамаушылық себептерi бойынша - 572,1 мың адам. Тvрақтамаушылық коффициентi 23,1% құpaды.

              2005 жылдың төртiншi тоқсанында (алдын ала деректер бойынша) жалдамалы қызметкерлердiң саны 4,7 млн. адамды құpaды, бул өткен жылдық тиiстi кезеңдегiге қарағанда 181,5 мың aдaмғa (4%ке) көп. Олардың санынан 3,8 млн. адам (81,1 %) мемлекеттiк және мемлекеттiк емес уйымдарда, 0,6 млн. адам (12,1%) - жеке тулғапарда, 0,3 млн. адам (6,8%) - шаруа (фермер) қожалықтарында жумыс iстeдi.

              2005 жылдың қарашасында ipi және орта касiпорындарда 2,6 млн. адам немесе жалдамалы қыз­меткерлердiң жалпы Caнының 55,7%-ы жумыс iстeдi. Бул өткен жылдың тиiстi кезеңiндегiге қaparaндa 110,1 мың aдaмғa (4,4%-ғa) көп. Жалдамалы қызметкерлер санынан ауыл, орман және балық шаруа­шылығында 6,1 %, өнеркасiп және қурылыста -- 33,5%, қызмет көрсету саласында - 60,4% адам жумыс iстeдi.

              2005 жылдың қарашасында жумыс кушiнiң қосылуы өткен жылдың тиiстi айымен салыстырғанда құрылыста байқалды, ондағы жумыс iстеушiлердің саны 29,6 мың aдaдмғa (19,8%-ғa), бiлiм беру сала­сында - 18,1 мың aдaмғa (3,6%-ғa), жылжымайтын мулiктен жасапатын операцияларды жузеге асыру­да - 16,5 мың aдaмғa (12,1 %-ra), саудада - 13,1 мың aдaмғa (23,8%-ra), денсаулық Caқтау - 10,0  (3,9%-ra), қаржы саласында - 8,9 мығ адамға (26,7%-ra), өнеркасiпте - 8,5 мың aдaмra (1 ,2%-ra) өстi.

              2005 жылдың қарашасында ipi және орта касiпорындардың бiр к;ызметкерi 160,7 caғaт жұмыс iстeдi, жумыс kүнiнің орташа ұзақтығы 7,3 сағатты құpaды.

2005 жылы к;арашасында  ipi және орта касiпорындарда 15,1 мың бос жумыс орны болды (қызметкерлердiң тiзiмдiк Caнының 0,6%-ы). Бул өткен айдағыдан 490 бiрлiкке (3,1 %-ке) аз. Eң көп бос жумыс орны саны өнеркасiп касiпорындарында - 4575 бiрлiк (олардың жалпы санынан 30,2%), мемле­кеттiк бақаруда - 4132 бiрлiк (27,2%), жылжымайтын мулiкпен жасалатын операцияларды жузеге асыру саласында - 1426 бiрлiк (9,4%), келiк жане байланыста - 1157 бiрлiк (7,6%), қаржы қызметiнде 1278 бірлік  (8,4%) тіркелді (5 диаграмма).

2004-2005 жылдары ірі және орта кәсіпорындардағы

бос орындар саны

айдың соңына

              15 және одан жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан белсендi халық саны 2005 жылдың төртiншi тоқcaнында (алдын ала деректер бойынша) 7,9 млн адамды құрады, бұл өткен жылдын тиiстi кезеңiнде қарағанда 110,4 мың aдaмғa (1,4%-ra) көп.

              Республика Экономикасында 7,2 млн адам жумыспен қамтылды немесе 2004 жылдың төртiншi тоқсанына қарағанда олардың саны 124,9 мың aдaмғa немесе (1 ,8%-rз) көп. өткен тоқсанда жұмыс­пен қамтылған еркектер 3,7 млн адамды (жалпы жұмыспен қамтыпғандардың 51,7%), әйелдер - 3,5 млн. адамды (48,3%) құpaды. жұмыспен қамтылғандар құрылымында жалдамалы қызметкерлер үлесi 64,4%, өз бетiнше жұмыспен қамтылғандар - 35,6% құрайды.

              2005 жылдың төртiншi тoқcaнындa (табысты жұмысы болмаған, оны үздiксiз iздеген және oғaн кipicyre әзiр 15 және одан жоғары жастағы адамдар жұмыссыздар саны 641,3 мың адамды құрады. бұл өткен жылдың осы кезеңiмен салыстырғанда 14,5 мыңl адамға немесе 2,2%ғa аз. Жұмыссыздық деңгейi 8,1% (2004 жылдың төртiншi тоқсанында - 8,4%) қалыптасты.

              Жұмыссыздардың жалпы санында еркектер 273,5 мың адамды (42,6%), әйелдер - 367,8 мың адамды (57,4%),15-24 жастағы жастар -168,4 мың адамды (26,3%) құрады (6 диаграмма).

2004-2005 жылдардығы жұмыссыздар саны және жұмыссыздық деңгейі

                Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау минмстирлігінің деректері бойнша 2005 жылдың қаңтар-желтоқсанында уәкілетті органдарға жұмысқа орналасу мәселесі бойнша 262,5 мың адам, желтоқсанында 13,8 мың,ауыл тұрғындары –тиісінше 91,2 мың және 4,2 мың адам келді.

              2005 жылғы желтоқсанның соңында жұмыспен қaмту органдарында жұмыссыздар ретiнде есепте тұpғaн адамдар саны 94 мың адамды құрады, бұл өткен айға қарағанда 4,5 мың адамға (4,5%-ra) және 2004 жылдың тиiстi кезеңiне қарағанда 23,7 мың адамға (20,1 %-ra) аз. Тiркелген жұмыссыздадың жалпы санында әйелдер 60,6 мың адамды (64,5%) құpaды. 2005 жылдың желтоқсанында экономикалық тұрғыдан белсендi халық санында тiркелген жұмыссыздар үлесi 1,2% (2004 жылдың желтоқса­нында - 1,5%) құрады.

              2005 жылдың қаңтар-желтоқсанында 184,7 мың адам, желтоқсанда - 13,3 мың немесе осы айда Жұмысқа орналасқысы келген адамдардың санынан 96,4% жұмысқа орналастырылды.

              2006 жылдың 1- қаңтарындығы жағдай бойынша 57 кәсiпорын әртурлi себептерге байланысты өндiрiсiн тоқтатқан, 192-i жартылай тоқтатқан, 16 Kәcinopын толық емес жұмыс yaқыты режіміне. толықтай көшсе, 67-i толық емес жұмыс yaқыты режимiнде жартылай жұмыс iтеreн. өткен айда ерiксiз демалыста болған қызметкерлер саны 713 aдaмғa өcin 11,7 мың адамды құрады.

              II-тарау. Қазақстан Республикасының жұмыссыздық жағдайы және     

                                                     мәселелері          

2.1 Қазақстандағы жұмыспен қамту мен жұмыссыздық проблемалары

              Нарықтық қытынастар жағдайларында жұмыспен қамту мен жұмыссызық проблемалары өткір қозғалады. Жұмыссыздық дегеніміз - әлеуметтік-экономикалық құбылыс, осы құбылыс кезінде экономикалық белсенді халқының  бір бөлігі біршама уақыт не тұрақты жұмыссыз немесе жалақысыз болды.

              Жұмыссыздық түрлері олардың пайда болу себептеріне қарай өзгешеленеді:

              Уақытша жұмыссыздық жұмыспен қамтылғандардың өз ынталары бойынша жұмысты ауыстырумен байланысты, осындай жұмыстағылар өздеріне және барлық жерде болады.

              Құрлымдық жұмыссыздық ғылыми-техникалық процесстің, өнеркәсіптің жаңа салаларыньң ашылуларының ықпалыыенн өндірс құрылымыньң өзгеруiнен туындайды. Осындай жағдайға байланысты жұмыс күшiне ұсыныс пен сұраныс арасында сәйкессiздiк пайда болады.

              Кезеңдiк Жұмыссыздық өндiрiстiң құлдыpayы, экономикалық дағдарыстар кезiнде, кәiпорындар жаппай күйзелiске ұшырайтын, жұмыспен қамтылғандар саны көптеп қысқаратын жағдайларда пайда болады.

              Соңғы жылдары жұмыссыздық  халықтың қалың топтарын қамтуда және барған сайын ұлғайып келедi. Оньң деңгейi Экономикалық ынтымақтастық  және даму ұйымына (эыvv - ОЭСР) Kipeтiн елдердiң барлығында дерлiк өсу үстiнде. Тiптi экономикалқ өсудң жоғары қарқындары белгiленген дамушы елдердiң көпшiлiгi халық( санының өcyiнeн қалып қоймаулары үшiн бiршама жылдам қарқындармен жұмыспен к:амтуды ұлғайту мәселесiн әpeң игерiп отыр.

              Шығыс Еуропа және ТМД елдерiнде кепiлденген және толық жұмыспен қамтылғга ұзақ жылдар бойы дағдыланып қалған адамдар, кенеттен, мемлекеттiк секторды қайта құру мен жеке секторда жұыc орындарын ашудың баяу қарқындары ce6e6iнeн жұмыспен қамтылу кепiлдiгiнен айырылып, жқмыссыздыктың өсу про­6лемасын 6астан кешiрдi. Тiптi экономикасы өрлеу устiндегi елдерде де жалақы деңгейiнiк төмендеуi 6айк:алады.

              Жұмыссыздық - экономикалық өсу жетiсеіктерiнiң адам дамуына ықпалын азайтатын құ6ылыс. Бiрiншiден, ол адамдар мен уй шаруашылықтарының6ел­гiлi 6ip 6өлiгiн (кейде едәуiр көлемiн) экономикалық әpeкeт жағдай жасайтын мүмкiндiктерге қол жеткiзуден айырады. Олар үшiн адам даму жағдайлары едәуiр нашарлайды. Екiншiден, жұмыссыздық (әсiресе, ұзак мерзiмдi, тоқыраулы) ең6ек дағдыларын (машықтарын) жоғалтуга, яғни жинақталған адам капиталы­нан айырлуға ұшыратады және осылайша ол адам дамуына Tepic ықпалын ти­гiзедi. үшiншiден, жұмыссыздық тек жеке адамдардың ғана емес, сонымен бiрге жұмыссыздардың әл-ауқатының. деңгейiн колдауға, мемлекеттердің жұмыспен қамтуына түрлі бағдарламалардың іске асырылуына  байланысты елеулі әлеуметтік шығындарға ұшыратады, ал мұндай жағдай адам дамуына анағұрлым тиімді бағытталуы мүмкін ресұстарды коғамнан оқшауландырады . [13 76-81 б.б]

              Сонымен, жұмыссыздық құ6ылысы қоғам үшін қазыналық жоғары  шығындарды, адам капиталынан айырылуды, әлеуметтік саралаудың күшеюін, жа­стар про6лемасынын. шиеленiсуiн 6iлдiредi.

              Экономикалық өсуге қмтылу кезiнде елдерге көп жұмыс орындарын ашатын өсу мен аз жұмыс орындарын ашатын немесе олардың санын мулде ұлғайтпайтын өсудің арасында; жалқыны көтеруге жағдай жасайтын өсу мен осындай әpeкeтке кедергi келтiретiн өсудiн. арасында; еңбек жағдайларын жақсартуға жәрдемдесетiн өсу мен нәтижесiнде осы жағдайлар баламасыз болып қалатын өсудiң арасында және тiршiлiкке қажет каражаттар та­буды кепiлдейтiн өсу мен 6арлық кездейсоқ жағдайларға тұрмысты кipinтap ете­тiн өсудiң арасында таңдау жасауға тура келедi. Басқаша айтқанда, мемлекеттер адамдардың басым көпшiлiгiн жақсы сападағ  жұмысқа орналастыру мүмкiндiгiнқ камтамасыз eтетін өсу мeн осылардың ешқайсысын қамтамасыз стпейтiн өсудiн арасында таңдау жүргiзулерi керек.

              Жұмыспен қамтуды қамтамасыздандыруға 6ағдарланған экономикалық өсу  мен экономикалық өсу стратегиясының аясында жұмыспен қамтуды ұлғайтуға бiр мез­гiлде қатар қол жеткiзуге арналған әмбебап рецепт жоқ екені анық. Сонымен бiрге, егер осы салада жетiстiктерге жеткен елдердің тәжiрибесiне зейiн аударсақ. онда осындай стратегияға енгiзуге болатын кейбiр маңызды компоненттердi 6aйқауға болады, олар:

              1. Толык жұмыспен қaмтyды қaмтамасыздандыруға бағытталған  айқын саясат ұстау.

              2. Жұыспен қaмтуды камтамасыздандыруғаыруға бағдарланған жеделдетiген өсу.

              3.Адам дамуын қамтамасыз eтуге қаражаттарды бiртiндеп жүйелi бағттау­білікктiлiк деңгейiн көтеруге, өнiмдiлiк пен жалақыны өcipyre апаратын жол.

              4. Жұмыспен қамтуды ұлғайту мен еңбек рыногына ықпал етуге өзгеде іс- ша-

раларын ынталандыру.

              5.Өндірістік қорларға қол жеткiзудiң тек құқылы мүмкіндіктері.

              6.Әлеуметтiк қызмет көрсетулерге тең құқылы мұмкіндік жасау

              7.  лықты жайсыз топтары үшн мүмкіндіктер жасауды ұлғайту.

              Өтпеді кезеңдегі жұмыспен қамтуды ұйымдастыру стратегиясы өзіне негiзгі құрамдас бөлiктіенгiзуі мүмкін.

              1.Ынталандырулар құрлымы   экономиканың барлық секторларында, соның ішінде тапшы капитал мен уакытша .молыққан жұмыс күшiн ең пайдалы арақатынаста бipiктipeтiн инвестициялау улгiсiнде жұмыс күшiн тиiмдi пайдалануға жеткiзуi тиіс.

              2. Шағын және орта кәсіпopдapдың өcyiн қамтамасыз ететін арнайы норматитік база қүріу қжет. Шығыс жәнe Oңтүсtiк-шығыс Азиядағы өзге Cәтті елдермен салыстырғанда Қазакстанда осы сектор осал дамыгғн [14].

              3. Қогамдык Жұмыстардың жалпы багдарламасын ұйымдастыру. Осы бағдарламаның мiндеттерi – (i) өтпелi кезеңде кедейленгендердi Жұмыспен қамтамасыз ету және (ii) экономикалық өcудің жеделдеуiне жәрдемдесетiн жобалардың күрделi құрылыстың осы жобала­ры ұрпқтан қрпаққа ауысып отыратын нақты активтерге айналулары үшін мұқиат таңдаулары тиic. Кейбiр жобалар жалпы ұлттық мәнде (дәрежеде) болулары мүмкін,мәселен, инфрақұрлым объектiлерiнiң құрылысы, Қазакстаннын жаңа елордасы - Астанадғгы тұpғын ұй және кеңсе құрылысы, ал өзге жобалардың аймқтық сипат алулары ықтимал (жергiлiктi жолдар­ды жөндеу, ирригациялык (суландыру) жүйелердi жөндеу және ұлғайту, көгалдандыру және суландыру жобалары, көпшiлiк ғимараттарының, мектептердiң, ауруханалардың құрылысы).

              Қазакстанда  экономикалық  реформалар басталған кезде, демографиялық үдерістердің, еңбекке жармды жаста кipeтiн және ол жастан шығатын адамдардың ара салмағының ықпал eтуімен, еңбек рыногында құрылымдық терең өзгерiстер жүрдi. 1991 жылмен салыстырғанда 2002 жылы республикадағы жалпы халық саның 9,5 %-ға аза­юы кезiңде, экономикзлық белсендi халықтың саны 13,1 %-ға кемiді. Бұл орай­да егер 1991 жылы жалдамалы жұмыскерлердiң саны экономикалық  белсендi халқтың 95,8 %-ын құpaca, ал 2002 жылы осы көрсеткiш 54,5 %-ға дейiн азайды. Сонымен бiрге еңбек ресурстары қрылымында өздiгiнен Жұмыспен камтылған хальқтьң Және Жұмыссыздардың үлесi өстi. Жалпы Жұмыспен камтылудьң не­гiзгi қрамдас бөлiктерiнiң бiрi ретiндегi өздiгiнен Жұмыспен камтылу 1991 жыл­мен салыстырғанда 10 белсендi халыктьң 9,3 %-ы [15]..