Қазақстандағы жұмыссыздық

              Өнеркәсiп және ауылшаруашылық объектiлерiнiң аумақтық әркелкi есеге өстi және 2,7 миллион адамға жеттi немесе 2002 жылғы экономикалық белсендi халыктьң 39,9%-ын құрады. Статистикалык органдардьң деректерi бойынша, 2002 жылы жұмыссыздар саны 690,7 мьң адам болды, немесе ол экономикалык орналасула­ры, бiрқатар аймақтарда халыктың ықшам қоныстанулары eңбек ресурстарында әр турлi қажеттiлiктердi туындатады. Қазақстан халкының. Жұмыспен қамтылу про­блемасы мынадай ерекшелiктермен сипатталады: халыктың ұдайы өсiп-өнуi негiзi­нен ауылдьқ жерлерде шоғырланган (әcipece елiмiздiң оңтүстiк аймақтарында), ал қажеттiлiк қалалар мен өнеркәсiп инфрақұрылымы дамыған аймақтарда жоғары. Кейбiр аймақтардың. еңбек ресурстары төмен жұмылдырумен ерекшеленедi. Бұл сол аймақтардағы жұмыссыздық деңгейiне өз таңбасын түсiрiп, адамдарды аймақтар мен экономикалық өсу орындарына тартуға кедepгi жасайды. [2 - схема]

              Жұмыспен қамтылған халықтың салалық құрылымында да сондай-ақ елеулi езгерiстер байқалды. Мәселен, 2002 жылы құрылыста жұсыс iстейтiндердiң. саны 1991 жылмен салыстырғанда 3 есеге жуық, өнекәсiпте - негiзiнен өндеушi өнеркәсiпте жұмыспен қамтылғандар санының елеулi қысқаруыньң есебiнен- 2 есеге, денсаулық сақтау саласында 1,6 есеге азайды_ Сонымен қатар осы кезен аралығында саудада жұмыс iстейтiндердiң. саны - 1,5 есеге, ауыл шаруашыльғында 1,4 есеге өстi, оған шаруа және жеке аула қожалықтар санының .ұлғаюы себеп болды.

              Көлем санаты жағынан екiншi орындағы даму үpдici - халықтың өздiгiнен жұмыспен қамтылуы соңғы 3 жылдың iшiнде құбылмалы болды. Бұл орайда олар­ды есептеу әдісі жетілдірілмеген, сондықтан өздігінен жұмыспен қамтылғандардың кейбiр бөлiктерi жұмыссыздар қатарына есептелулерi мүмкін.

              2000 жылдан берi жұмыссыздардың саны ұдайы азайып келедi. 1999 жылмен салыстырғанда жалдамалы жұмыскерлер санын 20,2 %-ға ұлғайтудың есебiнен, жұмыссыздардың саны 2002 жылы 27,3 %-ға Keмiді. Алайда жалпы жұмыссыздар санындағы жастар мен әйелдер жұсыссыздығының деңнейі әлі де жоғары қалпында_

              Барлык жұмыс iстейтiн азаматтар арасындағы әйелдердiң үлесi 1998-2000 жыл­дарда 45,8 %-дан 42,2 %-ға дейiн темендеді еңбектiң біріңғай төлем жасау қағидаты сақталғанына және ол Қазақстандағы ХЕҰ тиісті    тиiстi конвенцямен бекiтiлгенiне (ратификацяланғанына) қарамастанастаl-l, әйелдердiң орташа жалақысы epкектердің осындай жалақыларыменрымен салыстырғанда 1998 жылғы 75,8 %-дан 2001 жылы 58,7 '%-ғa дейiн азайды. Оның себебi, бiрдей еңбек үшiн әйеллерге қapaғнда еркектерге артық артык төлем жасаудан емес, әйелдердiң мемлекеттiк сектордағы көбіне аз  iне аз төленетiн қызметтерге орналасуларына болады. Мәселен, 6iлiм (76,47,6 %) және ленсаулық сақтау(81,5 %) сскторларында жұмыс iстейтiн әйелдер ледер жұмыспен  қамтылғандардың үштен екіден астам бөлігін құрақұрайды және олар әлеуметтік жеңiлдiктерге. Көмекке немесе қолдау  колдау көрсетуге мүмкіндіктері жоқ өздігінен жұмыспен қамтылған халықтың арасында  (52,3%) басым.Жастар жұмысқа орналасуға ең осал топ болып табылады , осы себептен олар кедейшiлiкке де бейiм. Жастар арасындағы Жұмыссыздьқтың жоғары деңгейіне және толық жұмыспен камтылуға, әcipece ауылдык жерлерде көп кез­дeceеiн жұмыссыздыққа ұшырататын әеуметтiк және экономикалық проблемалар­мен олар бетпе-бет кездеседi. Қазiргi кезде бiлiм жұйесi еңбек рыногынын талапта­рына бейімделген.

Схема 2 -Қазақстандық еңбек рыногінің үлгісі

              Жұмыссыздық деңгейi бойынша аймактар арасындағы айырмашылықтар сақта­лып отыр. Жергiлiктi бiлiктi кадрлар санынын жеткiлiксiздігі,шетелдiк Жұмыс күшiн тарту және облыстардағы өндіpic ұйымдарындағы Жұмыстың кезекшiлiк (вахталык) әдicтepiнiң басымдығы мұнай өндipeтiн аймактарда Жұмыссыздық денгейiн шамалы темендетуге cenтiriн тигiздi .

              Көптеген облыстар үшiн ұзак мерзiмдi «жұмыссыздык» тән. Мәселен, СолтүстiкҚазакстан, Маңғыстау, Павладар және Атырау облыстарында 1 жылдан астам Жұмыссыз дәрежесiн иеленген адамдардьң саны 20-дан 27 %-ға дейiнгi шаманы құpaca, ал Солтүстiк Қазакстан, Шыгыс Қазак:стан, Жамбыл, Павлодар, Oңтүстік Қазакстан облыстарында 6 айдан 12 айға дейiн Жұмыс iстемейтiндердiңүулесi едәуiр деңгейдi көрсетедi.

              Қазакстандағы шағын және орта кәсiпорындар жалпы Жұмыспен камтудың 20 %-ын қамтамасыз eтeдi. Жетiлдiрiлмеген нормативтiк Құқықтық база шағын және орта кәсiпорындар (ШОК - МсП) секторының өсyiн тежейтiн негiзгi себептердiң бiрi болып табылады. Кәсiпкерлiк машьқтардң (дағдылардң) кемдiгі - осы бағыттағы тағы бiр тосқуыл. Сондай-ақ капитал мен үй-жайларға қол жеткiзу Мүмкiндіiri және жақсы дамымаған акпарат жүйесi де проблемалар туындатады.

              2000 жылы жалақынң нақты мөлшерi 5,5 %-ға  өскeнiнe қарамастан, мем­лекеттiк қызметтегi, ауыл шаруашылыгындағы, бiлiм мен денсаулық сақтау салаларындағы төмен ақылы еңбек төлемi проблема күйiнде қалып отыр. Орташа жалақы сектордан секторға карай елеулi айырмашылықтарды көрсетедi (7 есе) және 2000 жылғы ахуал бойынша аймақтар арасында (3,6 есе) алшақтықтар бар. Негiзгi табыс көзi болып табылатын жалақыньң үлесi, азаматтардың жалпы табыстарында 1998 жылғы 74 %-дан 2000 жылы 71 %-Fa дейiн төмендедi.

              Мемлекеттiк еңбек инспекциясы еңбек зңнамасын caқтaуғa мемлекет бақы­лауын жүзеге асыру мак:сатында жыл сайын өндiрiс объектiлерiне тексеру жүргiзедi, еңбектi қоргау тур  алы заңнама ережелерiн бұзың салдарынан зар­дап шеккендер саны өндiрiсте 2001 жылы 3282 адамды құрады, олардың 307-ci өлiммен аяқталды, соның iшiнде 12 әйел бар. Кәсiптiк сырқаттан 2001 жылы зардап шеккендердiң саны - 382 адам. Жазатайым Оқиғалардың негiзгi себептерi - Жұмыс берушiлердiң еңбектi Kopғay туралы заңнама ережелерiн сақтамауы, технологиялық үдерiс нормаларының талаптарын бұ-зулары, медициналық байқауларды Және Жұмыскерлерді Куәлiктендiрудi уақтылы жүргiзбеу, сондай-ақ еңбек катынастарына катысушылардың нормативтiк құқықтық актiлердi жетiк бiлмеулерi болып табыла­ды.

              Жұмыспен камту саласындағы Және 2003-2005 жылдарда еңбек ресурстарын дамыту жөнiндегi мақсат - жұмыспен камтылған халык санының өcyi Және еңбек ресурстарының мамандыктарын арттыру.

              Осы керсетiлген максатты iскe асыру ұшiн келесi мәселелердi шешуге тура келеді:

              * барлық секторларда экономикалык өсудi камтамасыз ету;

              *жұмыспен қамтудың белсендi (активтi) нысандарын дамыту. iшкi еңбек ры­ногын қopғay, елдегi енңек ресурстарын тиiмдi пайдалануды қамтамасыз ету бағытгарында нормативтiк құкықтық базаны жетiлдiру;

              *жұмыс орындарын құpy (ашу) мониторингi, республикаFғ шетелдiк жұмыс күшiн тарту кезiнде қазакстандық aзaмaтrapды даярлау және кайта даярлау бойынша ақпаратrык база жасау;

              *еңбек қатынастарын жария ету, жаңа жұмыс орындарын ашу және азаматардың еңбек pынoгын кәсiптiк даярлық тарын жетiлдiру (apттыру).

              Жоғарыда мазмұндалған Мәселерердiң негiзiнде Қазакстандык еңбек рыногының үлгісі, қолданыстағы ең артықшыдықты үлгілердің элементтері мен оларды қолдану мүмкiндiктерiн, сондай-ақ демографиялық, саяси және әлеуметтiк-экономикалық даму ерекшелiктерiн ескеру арқылы халықаралық стандартгарға сәйкес калыптасуы тиiс.

              Қазiргi уакытқа дейiн Қазакстан еңбек жөнiнде адамның негiзгi кұқықтарын мазмұндайтын 8 конвенцияны қосқанда ХЕҰ 16 конвенциясын бекiттi (ратифика­циялады), 1999 жылы бекiтiлген ХЕҰ "Ж-ұмысқа қабылдау кезiнде Және мамандық бойынша кeмciтyre жол Бермеу туралы" N111 Конвенциясы Қазакстанды базалық кағидалар мен еңбекке берiлетiн құқықтарға сәйкестігін ұлттық заңдар әзiрлеуге міндеттейлі.

              Үкіметтің көптеген жарлықтары мен бағдарламалары әзiрленiп. қолданысқа енгiзiлдi, сондай-ақ шағын және орта кәсiпорындар (ШОК - МСП) секторындағы кейбiр халықаралық бағдарламалар жүзеге асырылуда. Тиiстi қызмет ұшын ұлттық және жергiлiктi деңгеилерде институционалдық алғышарттар құрылды. Таяудағы кәсіпрындардың жалақы қорына салынатын әлеумттiк салықты 21 %-ға деи­н және қосылған құнга салынатын салықты (КҚС - НДС) 20-дан 16 %-ға дейiн азайтқаннан кейiн белгiлi бiр iлгерi қадам жасалды [16].

              Қазіргі таңда қазақстанда жұмыспен қамтамасыз ету шамасы қандай? Біздің елдегі еңбек ресурстарының саны 1992 жылы 9,4 миллион адамға жетті, немесе халықтың жалпы санының (17 миллион адам) 55 процентін құрады. Халық шаруашылығы қызыметінің барлық салаларында 7,4 миллион адам жұмыспен қамтылған. Олардың 6 миллионға таяуы немесе 81 проценті экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс істейді. Бұл мемлекеттік кәсіпорындардың әлі де басым екендігін, яғни нарықтың еңбекпен қамту қатынастарының қалыптасуы өте  баяу жүріп жатқандығын көрсетеді.

              Болжаммен, үстіміздегі жылдың аяғына қарай Қазақстанда тұгел тіркелген жұмыссыздырдың саны 250-500 мың адам болуы мүмкін деп күтілуде. Сондықтан мемлекет дүние жүзінде жинақталғантәжірибеге сүйене отырып бұл процессті реттеуді үйренуі қажет. Жұмыссыздықтың әлеуметтік жіне саяси өткірлігін азайту үшін, нарық қатынасары дамыған елдердің үкіметтері соңғы 30 жыл бойына жұмыссыздырға жәрдем берудің әртүрлі жүйелерін қолдануда. Халықты еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизімін құқтың негізінде әрекет  ететін  мамандандырылған мекемелердің, экономикалық тұтқалардың жүйесін қалданады. Бұндай жағдайда, мемлекет қайта мамандандыру, жаңа жұмыс орындарын құру және жұмыссызжыққа жәрдемақы төлеу сияқты әлеуметтік саясат шараларын жүзеге асыруы қажет.

              Қазақстан Республикасының “Халықты жұмыспен қамту туралы ” Заңына сәйкес, жұмыстан босан қалып жұмыссыз деп тіркелгеназаматтарға бұрынғы жұмыс орындағы негізгі жалақысының 50% -тен кем емес мөлшердегі, бірақ республикада қалыптасқан орташа жалақы мөлшерінен жоғары және өмір сүру минимумінен төмен болмайтын жәрдем ақша беруге кепілдік беріледі.

              Осылармен бірге, мемлекет жұмыс күшінің үсынымын азайту үшін иммиграцияны (шетел аазматтарының келуі) шектеу – шетел жұмысшыларының репатрияциясын (отанына қайту) ынталандыру, жұмыс орнын бөлу және мерзімінен бұрын демалысқа (пенсияға) шығару сияқты жұмыспен қамту саясатын жүргізеді. Мемлекет қлсымша жұмыс орындарын жасау үшін қаржы бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сөйтіп жұмыссыздықтан мейлінше жапа шаккен, бірінші кезекте жастар мен үнемі жұмыссыз болатындарға жәрдем көрсетеді.

              Нарық қытынастары дамыған көп елдерде жұмыссыз жүрген әр түрлі топтағы адамдарға, әсіресе жастарға арналған арнайы шаралар қолданылады.

              Жұмыссыздық мәселесiн толығырақ қарастыру мақсатында Алматы қаласындағы  жағдайға тоқталайық.. Алматыда  республика халқының 7.7 пайызы, еңбек ресурстарының 8.4 пайызы, экономикалық белсендi және жұмыс­пен қамтылғaн халықтың 7.4, жaлданып жұмыс iстейтіндердің 10,1 пайызы шоғырланған.                             .

              Мәселен. қалада жұмыс iстейтiн­дердің 21,5 пайызы сауда саласында, 13,6 пайызы өнеркасiпте. 12.5 пайызы жыл­жымайтын мүлiкпен операция, жалғa беру және кәсiпорындарға қызмет көрсету, 11,2 пайызы бiлiм беру. 11 пайызы көлiк пен байланыс сала­ларында шоғырланған. Мұнда рес­публика бойынша жылжымайтын мүлiкпен операция жасайтындардың, жалғa берумен және касiпорындарға қызмет көрсетумен шұғылданатын­лардың 62,3 пайызы, қаржы қызметiн­дегiлердiң. де 22,6 пайызы, ұқсатушы өнеркәсiптегiлердiң 14,2 пайызы, мей­манханалар мен мейрамхана қызмет­керлерiнiң 13,6 пайызы. құрылс­шылардьң 12,7 пайызы, денсаулық сақтау мен әлеуметтiк қызмет сала­сындағылардьң11.6 пайызы жұмыс iстейді.

              Алматы экономикалық белсендi емес халықтың саны да көп, еңбек ресурстарының кұрамындағы үлес салмағы да жoғaры. Оныи себебi күндiзгi оқу орынларында окитындар. үй шаруасындағылар, зейнеткерлер денсау­лығына байланысты жұмыс iстeyгe жарамайтынлар үлесi көп.

              Статистика жөнiндегi агенттiктiң дepeктepi бойынша 2001 жылы Ал­матьда 60 мың адам жұмыссыз болды, жұмыссыздық деңгейі туралы 10,8 пайыз. өт­кен жьлы сол 60 мыңньң тек 11425-i ғанa жұмысқа орналастыру орган­дарына өтiнiш берген. Сонда 48,6 мың адам жұмыс сұрап тиiстi органдарға келмеген ғoй.

              Кейiнгi кезде еркектер жұмысты өз бетiмен С.Сейфуллин, айелдер өз денесін саулалап Саин даңғылдары бойында тұрып iздейтiнi туралы көп айтылып, көп жазылып жүр. Сей­фуллин даңғылы бойьнда 2-3 мың адам тұрады дегендi жиi естимiз. Осыны нақты анықтау мақсатымен eкi күн бойы Сатбаев көшесiнен бастап бiрiншi Алматы вокзалына дейiн тұрған адам­дарды санап шықтық. Бұл даңғылдың бойында тұратындардың саны 400-дей. Адамдар көбiрек шоғырланып тұратын тұстар - Абай даңғылынан Сатбаев көшесiне дейiн, Кұрманғазы мен Қа­банбай көшелерiнiң арасы, Төле би мен Әйтеке би көшелерiнiң арасы. Мақатаев көшесi мен Райымбек даңғылының арасы, Рыскұлов көшесiмен киылыс. Осы аталған бес жерде 40-50 адам нан тұрады. Сол 400 адамның 30-нан астамымен әнгiмелеcтiк. солардың 96­сы сұрақтарымызға жауап берiп, әңгімеге араласты. Қалғaндары одан бас тартты. Көбiнiң айтатыны: сiздердiң жұмыссыздықты, бiздiң жағдайымызды жазғандарыңызбен ештеңе де шық­пайды, ештеңе де өзгермейдi, ешкiм де оны ескермейдi, керек етпейдi. Демек, олар ceнiмінeн айрылып, түңiлген, ашынған. Сауалдарымзғa жауап берiп, ангiмелескендердiң көпшiлiгiнiң бас­қару Органдарына, acipece құқық қорғау органларының кызметкерлерiне өкпeci қара қазандай.

              Сейфуллин даңғылы бойындағылардың 40-50-i ғана орыстар, қалғаны қазақтар. Орыстар түгел дерлiк Алматы тұpғындары, қалада тiркелгендер. Ал қазақтардьң 90 пайыздайы басқа жақтан келгендер. Көбi қалала тiркел­мегендер. Бiз сауалнама жаcaған 96 адамныи 28-i ғaнa Алматы тұpғындapы.

              Жұмыс iздеушiлердiң көбi басқа жерден келгендер болғандықтан, олар үшiн ең күрделi мәселе қалада пәтерге тiркелу. Тiптi, уақытша тiркелулің де машақаты аз емес. Осыны желеулeтiп, полиция қызметкерлерi, бiр жағынан тiркелудi талап етсе, екiншi жағынан мұны кейбiреулерi қара басының қамын күйттейдi. Адамдардың айтуынша., кейде полмцияғa алып барып, тiнтедi_ақша сұрайды. әнгiмелескен адамдардың бiреуi: кешке үйге қайтуға төлейтін қалтамдағы 20 теңгені де алып қойған, дейдi. Кейде полиция қызметкерлерi аудандық мекеме маңын тазартуға. Басқадай жұмыс iмтeyгe тегін пай­даланадыl. кейде қылмыстьi тергеу барысында куа болуға шақыpaды, келiспесек боқтайды, деп шағым ай­тады. Осы шағьмдардың тiптi кейбiреуі ғана рас болғанла да. Бұлар полиция қызметкерлерiне абырой апермейдi. Жұмыс iздеп шеттен келген, қалада тiркелмеген аламдар жқмыска орна­ластыру оргaндарына бармайды, өйткенi олармен онда ешкiм сөйлеспейдi де.