Бағалы қағаздар нарығы

Нарыктык  -МБҚ алғашқы орналасуынан кейін еркін қайта сатылады.

Нарыктык, емес — қайта сатылмайтын, белгілі бір мерзім өткеннен кейін эмитентке қайтарылуы мүмкін мемлекеттің бағалы қағазы.

Дисконттык  - МБҚ номинал қүнынан томен багамен шығарылады, бірақ номинал қүны бойынша өтеледі. Нарықтық және номинал қүндардың арасындагы айырмашылық осы бағалы қағаз иесінің табысын қүрайды.

Купондык  — белгілі бір пайызды есептеумен номинал қүны бойынша шығарылады әрі өтеледі.

МБҚ әр түрлі  әдістермен (аукцион, сауда-саттық, ашық сату, жабық тарату және т.б.) орналастырылады. Кез келген занды және жеке тұлғалар, сондай-ақ резидент еместер де оның сатып алушылары болуы мүмкін. Негізгі инвесторларына түрғындар, екінші децгейлі банктер, зейнетақы және инвести-циялық қорлар, сактандыру компаниялары жатады.

Бағалы қағаздар нарығы, оның функциясы

ҚР  БҚН-да айналыска түскен мемлекеттік бағалы қағаздардын кейбір түрлері

Мемлекеттік бағалы кағаздардың атауы

Эмитент

Шығарылым жағдайы

МЕККАМ (ГККО)

ҚР Қаржы министрлігі

Бағалы кағаздар нарығын әртарап-тандыру, бюджет қатшылығын информациялық емес жабу көздері үлесінің үлғаюы, максатты мемлекет-тік бағдарламаларды каржыландыру. Номиналы - 100 тенге, дисконттык болып табылады, бір жылға дейінгі мерзіммен шығарылады.

МЕОКАМ (ГСКО)

ҚР Қаржы министрлігі

Бағалы кағаздар нарығын эртарап-тандыру, бюджет катшылығын информациялык емес жабу көз-дері үлесінің ұлғаюы, максатты мемлекеттік бағдарламаларды каржыландыру. Номиналы - пайыз-дың тіркелген мөлшерлемесімен 1000 теңге, 2-3 жылға айналыска шығады.

МЕАКАМ (ГДКО)

ҚР Қаржы министрлігі

Бағалы кағаздар нарығын әртарап-тандыру, бюджет катшылығын информациялык емес жабу көздері үлесінің ұлғаюы, мақсатты мем-лекеттік бағдарламаларды каржыландыру. Номиналы - пайыздың тір-келген мөлшерлемесімен 1000 теңге 10 жылға айналыска шығады.

ҚР Қаржы министрлігі

Нарыкка 1999 жылдың 12 сэуірінде жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшылары активтерінің деваль-вациясынан сактану максатында шы-ғарылды. Айналым мерзімі 5 жыл, 6,14% жылдык купондық мөлшер-лемесі АҚШ-тың долларына ірілен-дірілген. АВМЕКАМ айналыска зейнетакы қорларының портфель-деріндегі индекстелмеген МБҚ-ны айырбастау аркылы енгізілген. Бүл міндеттердің негізгі бөлігі Мемлекет-тік жинақтаушы зейнетақы қорының портфеліне тиесілі.

Қаржы нарығы және оның ерекшеліктері

Құрамдастырылған  — номинал құнынан төмен бағамен шығарылады, біршама пайызды есептеумен номинал құны бойынша өтеледі.

Бағалы қағаздар нарығында басқа елдің мемлекеттік және мемлекеттік емес облигациялары айналыста болуы мүмкін. Еурооблигация — бүл карыз алушынын еуронарықта үзақ мер-зімді қарызды алу барысында шығаратын қарыздық міндеттемесі. Оның мазмүнында борыш сомасына, оны өтеудің күні мен шартына қатысты ақпарат қамтылған және айтылған мерзімде пайызды алуға қүқық беретін купондар болады.

Еурооблигация эмиссияларының ерекшеліктері:

• бірнеше елдің нарықтарына орналастырылады;

• қарыз валютасы несие беруші үшін шетелдік болып табылады;

• орналастыру мен кепілдендіру бірнеше елдің банктері беретін эмиссиялык синдикатпен жүзеге асырьшады;

• эмиссия біршама деңгейде мемлекет тарапынан реттеледі, онда валюта қарыз валютасы ретінде пайдаланылады;

• әдеттегі жай облигацияға қарағанда купон бойынша пайыз толык сомада төленеді, оның иесіне «табыс көзінен» салық үсталынбайды.

Тәуелсіздік жылдары  кезеңінде Қазақстан Республикасы сырттан қарыз алу мақсатында еуропа нарықтарына орналас-тырылған егеменді еурооблигацияны төрт мәрте  шығарды.

Алғашқы эмиссия 20 желтоқсанда болды, оның өтелетін мерзімі — 1999 жылдың 20 желтоқсаны. Бүл эмиссияның айналыс мерзімі — үш жыл, купонның табыстылығы жылына — - 9,25%, купон бойынша толем жылына екі мәрте — 20 маусымда және 20 желтоқсанда жүзеге асырылады. Еурооблигацияның екінші эмиссиясы 1997 жылдың 2 қазанында болды, ол 5 жылдан кейін, яғни 2002 жылдың 2 қазанында өтелді. Купонный табыстылығы - 8,375%, оның иесі табысты 2002 жылға дейін жыл сайын 2 сәуірде және 2 қазанда төлеп отырады. Қазақстандық еурооблигацияның үшінші эмиссиясы Еуропада кабылданған есеп айырысу базасымен (бір айда 30 күн және бір жылда 360 күндік - есептік база) жылына 13,625% жарты жылдық купонның тіркелген мөлшерлемесімен және 98,870% дисконтпен 5 жылга 200 млн АКДІ доллары көлемінде Лондонда 1999 жылдың

Бағалы қағаздар нарығы, оның функциясы 

27 қыркүйегінде орналастырылды. Оның төленетін күні (ол — қайталама нарықта қағаз айналысының басталған күні) 1999 жылдың 18 қазанына белгіленді, ал соңғы купон сыйақысының өтелетін және төленетін күні - 2004 жылдың 18 казаны. Аталған дисконт 13,954%-да өтелетін қагаздың табыстылығына сөйкес, оның үстіне инвесторлар купондық сыйақы алады.

Коносамент  — тауар иесінің кұжаты. Ол оның иесінің онда көрсетілген жүкке иелік ететін және оны тасымалданғаннан кейін алатын құқығын айғақтайды. Ол үсынбалы, ордерлік немесе атаулы болуы мүмкін және бірнеше түпнұсқа данада жасалады. Жүк алғашқы үсынылған коносамент бойынша беріл-геннен кейін баска коносамент даналары өз күшін жояды. Тауар күжаты да басқа бағалы қағаз түрлері секілді оның иесінің мүліктік күқын айғактайды, яғни оның белгілі бір тауарға (мүлікке) қүқығы барлығын білдіреді. Коносаментке жүктің сақтандыру полисі міндетті түрде тіркеледі. Сондай-ақ оған жүкті тиеуге, оны сақтауға әрі кедендік рәсімді ресімдеуге және т.б. қажетті әр түрлі қосымша қүжаттар тіркеледі. Коносамент - ешқандай өзгеріс енгізілмейтін және бағалы қағаздар нарығында емес, тауарлык нарықта айналысқа түсетін құжат.

Коносаменттің негізгі реквизиттеріне мыналар  жатады: жүк тиеуші фирмалардың атауы, жүктің қабылданатын орны, жүкті жөнелтушінің атауы, оны алушының атауы, жүктің атауы және оның негізгі сипаттамалары, коносаменттің берілген уақыты мен орны.

Түрғын  үй сертификаттары — жалпы аудан бірлігіне нөмірленген, қүны ақша түрінде индекстелетін кез келген багалы қағаз немесе міндеттеме. Ол эмиссия проспектісінде анықталатын аталған багалы қағазды немесе міндеттемені орналастырудан альшған қаражаттың есебінен қаржыланды-рылатын күрылысты, ғимаратты меншікке беру жолымен, оларды өтеуді эмитенітен талап етуде анықталатын шарттарды сақтау және оларды иеленуге күқығы бар занды түлғалар мен азаматтарға орналастырылады.

Түрғын үй сертификаты - атаулы багалы қағаз. Ол күжаттандырылған немесе қүжаттандырылмаған формада шығарылуы мүмкін. Олардың нақты әрекет ететін мерзімі

Қаржы нарығы және оның ерекшеліктері

болады. Ол мерзім қаражатты тартатын құрылыс нысанының нормативтік мерзімінің екі есесінен асырылмайтын болуы тиіс.

Тұрғын үй сертификаты иесінің күқығы пәтер жалпы ауданның 100%-на сәйкес келетін облигацияны сатып алған жағдайда ғана жүзеге асады. Тек осыдан кейін ғана пәтердің калган қүнын белгілі бір толем шартымен сатып алуға эмитент-пен сату-сатып алудың келісімшартын бекіте алады.

Бағалы қағаздар нарығының туындының  қаржылық құралдары

Туынды  БК, — болашақта базистік активтің баға ауыткуынан пайда алуды көздейтін БҚ тобы.

Туынды БҚ-ның  негізгі ерекшеліктері:

• бағасы базистік актив негізіндегі бағаға күрылатын басқа БҚ (акция, облигация және т.б.);

• туынды БҚ-ның айналысының формасы негізгі БҚ-ның формасынан сырттай айырмашылығы болмайды;

• базистік активпен (акциялар — мерзімсіз, облигациялар — жылдар мен ондаған жылдарға созылады) салыстырғанда өмірлік кезеңі шектеулі болады;

• эмиссиялық емес бағалы қағаз болып табылады. Туындыларға  мыналар жатады:  варранттар,  фьючерстік

келісімшарттар, еркін айналыста болатын опциондар  және т.б.

Варрант өз иесіне компания шыгарған бағалы кағаздардың белгілі бір мөлшерін алдын ала тіркелген бағамен накты мерзім ішінде сатып алуына қүқық береді. Варранттың эмитенті — негізгі бағалы қағаздарды шығаратын компания. Қоғам оны акцияның немесе облигацияның эмиссиясымен бірге шығаруға құқылы. Варранттар шығарылғаннан кейін бағалы кағаздардан бөлінеді және варрантта көрсетілген бағалы қағаздар сатылғанға дейін бағалы қағаздар нарығында дербес айналыста болады. Варрант бөлініп алынғаннан кейін бағалы қағаздардың сатылу күны варрант құнына кемітіледі.

Варранттың багасы оны сатып алудың қүқығын ғана бейнелейді және варрантқа тіркелген құн мен бағамдық құнның

Бағалы қағаздар нарығы, оның функциясы 

арасындағы айырмашьшықкд  тәуелді болады. Оның айналыс мерзімін, өтеу тәртібін және бағасын оны шығару барысында қоғам өзі анықтайды.

Варранттар әрекет ету механизмі жағынан және өзінің экономикалық мазмүны жағынан кұқықтарға ұқсас. Алайда әрекет ету кезеңі жағынан олардың айырмашылығы бар: кұқықтар — нарықга 3-4 апта жұмыс істейтін қысқа мерзімді бағалы қағаз, ал варранттың әрекет ететін мерзімі — 3-5 жыл немесе одан да көп.

Құқықтар бағалы қағаздарды инвесторларға тартымды етіп корсету үшін акциялармен және облигациялармен бірге шыға-рылады. Варрант дербес бағалы қағаз ретінде шығарылады әрі оны өзі тіркелген акциядан немесе облигациядан бөлек сатуға және сатып алуға болады және ол қосымша акцияны сатып алуға құқық береді. Алайда ол көптеген жағдайларда басқа кұндылықтарды, атап айтқанда бағасы жеңілдетілген облигация-ларды, алтынды және т.б. алуға мүмкіндік береді.

Фьючерс — тараптардың бекіту барысында белгіленген бағасы бойынша келешекте сатылатын және сатып алынатын биржалық (базистік) активтің стандартты биржалык келісім-шартын білдіретін туынды бағалы қағаз.

Фьючерстік келісімшарттар көптеген елеулі ерекшеліктері-мен  айрықшаланады. Ең аддымен оның әрбір  нақты актив түріне стандартты болып табылатын шартты әзірлейтін биржада ғана бекітілетінін атап айту керек. Бұл шарт фьючерстердің өтімділігін жоғары етеді, олардың ауқымды қайталама нарығы болады, өйткені ол өзінің шарты бойынша барлық инвесторларға бірдей. Бұл арада биржа қайталамалы нарықгы тиісті келісімшарт бойынша кұруды, яғни оларды тұрақты түрде сататын немесе сатып алатын дилерлер институты негізінде ұйымдастырады. Осылайша, инвестор фьючерстік келісімшарттарды әрдайым сатуға немесе сатып алуға және кейін өз ұстанымын офсеттік мәмілелердің (кері операциялар арқылы ұстанымды жабу) көмегімен оңай жоюға сенімді болады. Бұл фьючерстік келісім-шарттардың иесіне артықшылыктар береді. Сонымен қатар келісімшарттағы шарттың стандартты сипаты конртагенттер үшін қолайсыз болуы мүмкін. Мәселен, олар тауардың фью-черстік келісімшарттарда қарастырылғандардан өзгеше бас-

Қаржы нарығы және оның ерекшеліктері

қа мөлшерде, баска орында және басқа уақытта тауардың жеткізілуін қажет етеді. Оның үстіне, биржада контрагенттер қызығушьшық танытатын активке қатысты фьючерстік шарттың мұлдем болмай қалуы да ықтимал. Демек, фьючерстік мәміледе нақты жеткізудің (активті қабылдаудьщ) мақсаты көзделмейді, онда контрагенттердің ұстанымын хеджирлеу немесе баға айырмашьшығынан ұту көзделеді. Фьючерстік келісімшарттар бойынша инвесторлар көптеген үстанымдарын келісімшарттың әрекет ету процесінде өздері жояды.

Опцион  — опциондык шарттың бекітілгенін айғақтайтын туынды бағалы қағаз. Онда қатысушылардың бірі айтылған баға бойынша біршама уакьіт ішінде бағалы қағаздарды сату күқығына немесе сатып алу қүқығына ие болады, ал баска қатысушы ақшалай сыйақы (опцион бойынша сыйақы) үшін қажет болтан жағдайда бағалы қағаздарда анықталған келісімшарт бағасы бойынша сатуға немесе сатып алуға міндеттенеді.

Опционның иесі оны сатып алуға (сатуға) немесе одан бас тартуға күқылы. Оның опцион бойынша сыйлыкақы төлеуден баска міндеттемесі болмайды. Сондықтан да сатып алушы өзінің коммерциялық мүддесінің негізінде оның әрекеті мақсатқа қаншалықты лайықты болатынын анықтайды.

Опционды сатып  алушы өзі сатып алған қүқықты опционный айналыс кезеңіндегі акция бағамының қозғалысына карай өткізетіні (немесе өткізбейтіні) жөнінде шешім қабылдайды. Сатып алушы мен сатушы болжаған биржалық бағам қозғалы-сының бағыты бір-біріне қарама-қайшы болады, сол себепті де олар табыс алуды көздейді. Опцион үшін сатып алушы төлеген толем сомасы опцион өткізілмеген жағдайда сатушының табысын қүрайды.

Опциондар «колл» және «пут» деп бөлінеді. «Колл» типіндегі опцион бүрын келісілген баға бойынша акцияны сатып алуға күқық береді, ал табыс ағымдағы биржа бағамы опционда айтылған бағамнан жоғары көтерілгенде ғана пайда болады, сол себепті де оны өткізу тиімді (пайдалы), яғни опционды сатушыдан акцияны сатып алу керек. Опционның екінші типі — «пут» — акцияны сатуға күқық береді. Мүндағы табыс ағымдағы биржа бағамы опционда айтылған бағамнан томен түскенде пайда болады, сол себепті де биржада акцияны сатып алған 

Багалы қағаздар нарығы, оның функциясы тиімді болады, содан кейін опционды сату қажет, яғни опцион сатушысын бүл акцияны айтылған бағам бойынша сатып алуға міндеттеу керек.

Американдық депозитарлық қолхаттар (АДК) 50-жыддары американдық инвесторлардың халықаралық нарықка шығу жолдарын іздестірудің нәтижесінде пайда болды. Олардың пайда болуына мәмілелер инвестор бағалы қағаздарды сатып алғысы келген елдердің биржасында емес, Америка биржасында жасалғанда ғана қатер деңгейінің кемитіні ең басты себеп болды.