Банк жүйесі

 

Меншікті капитал. Екінші деңгейдегі банктердің жиынтықты меншікті капиталыныңесеп айырысу мөлшері ағымдағы жылдың басынан бастап 591,7 млрд. теңгеге (50,6%-ға) ұлғайды жəне 2007 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша 1 760,3 млрд. теңге болды. Бұл ретте, бірінші деңгейдегі капитал 56,0%-ға 1 273,5 млрд. теңгеге дейін ұлғайды, ал екінші деңгейдегі капитал 41,6%-ға немесе 545,7 млрд. теңгеге дейін ұлғайды (6-кесте).

 

 

 

 

Кесте 6 – Екінші деңгейдегі банктердің есептелген меншікті капиталының құрылымы, млрд. теңге

Атауы	01.12.2007 ж.	01.12.2008 ж.	01.12.2009 ж.	01.12.2010ж	01.01.2011 ж.
1-ші деңгейдегі капитал	1 273,5	1 514,7	-1 129,9	1 362,1	1 424,9
Жарғылық капитал	930,3	998,3	1 400,3	2 339,8	2 448,6
Қосымша капитал	3,8	4,8	4,5	4,8	9,3
2-ші деңгейдегі капитал	545,7	496,5	321,5	460,3	456,3
Реттелген борыш	448,9	560,3	603,1	509,3	503,2
3-ші деңгейдегі қапитал	1,6	0,8	1,7	2,3	2,5
Банктердің инвестициялары		73,3	233,7	50,6	50,6
Барлық есептелген меншікті капитал	1 760,3	1938,7	-1 040,5	1 774,2	1 832,5

 

Кірістілік. 2010 жылғы 1 желтоқсанда екінші деңгейдегі банктер табыс салығын төлегеннен кейін 1 470,1млрд. теңге мөлшерінде (2009 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша – 2909,6млрд. теңге) жиынтық таза кіріс алды (7-кесте).

 

Кесте 7 – Банк секторының кірістілігі, млрд. теңге

Көрсеткіштің атауы	01.12.2007 ж.	01.12.2008 ж.	01.12.2009 ж.	01.12.2010 ж.	01.01.2011 ж.
Сыйақы алуға байланысты кірістер	1 119,8	1 334,0	1 201,2	945,5	1 044,6
Сыйақы төлеуге байланысты шығыстар	590,8	722,1	793,0	679,9	737,2
Сыйақы алуға байланысты таза кіріс	529	611,9	408,3	565,6	307,4
Сыйақы алуға байланысты емес кірістер	497,4	1 264,8	5 339,4	4 940,6	5 340,6
Сыйақы төлеуге байланысты емес шығыстар	772,9	1 814,7	8 567,2	3 725,9	4 220,5
Сыйақы алумен байланысты емес таза кіріс (шығын)	-275,5	-549,9	-3 317,8	1 214,7	1 120,1
Көзделмеген баптар	0,2	0,0	0,0	0,0	0,0
Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кіріс(шығын)	253,9	62,0	-2 909,6	1 480,3	1 427,4
Табыс салығын төлеу жөніндегі  шығыстар	46,5	28,2	10,9	10,2	0,8
Табыс салығы төленгеннен кейінгі таза кіріс (шығын)	207,4	33,8	-2 920,5	1 470,1	1 426,7

 

Өткен бөлімде айтылып  өткендей, қаржы-несиелік мекемелердің, соның ішінде  қазір қарастырылып отырған банктердің басты қызметтерінің  бірі несие беру болғандықтан, олардың  экономиканы несиелендіру бойынша қызметінің нәтижелерін талдаған жөн. Статистикалық деректерге сүйенсек, банктердің экономиканы несиелендіруінің жалпы көлемі 2011 жылғы қаңтарда 7572,9 млрд. теңге болып, 0,3%-ға төмендеді.

Ұлттық валютадағы несиелердің  көлемі 4387,7 млрд. теңгеге дейін 0,1%-ға артты, шетел валютасында – 3185,2 млрд. теңгеге дейін 0,9% төмендеді. 2011 жылғы қаңтарда теңгедегі несиелердің  үлес салмағы 2010 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 57,7%-дан 57,9%-ға дейін ұлғайды.

2011 жылғы қаңтарда  ұзақ мерзімді несиелеу 6344,2 млрд. теңгеге дейін 0,1%, қысқа мерзімді несиелеу 1228,7 млрд. теңгеге дейін 1,4%-ға төмендеді. Нəтижесінде 2011 жылғы қаңтарда ұзақ мерзімді несиелердің үлес салмағы 2010 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 83,6%-дан 83,8%-ға дейін артты.

2011 жылғы қаңтарда  заңды тұлғаларға несиелер 5459,1 млрд. теңге болып, 0,4%-ға, жеке тұлғаларға  – 2113,8 млрд. теңгеге дейін 0,1% азайды. 2011 жылғы қаңтарда жеке тұлғаларға  несиелердің үлес салмағы 2010 жылғы  желтоқсанмен салыстырғанда 27,9% деңгейінде қалып, өзгерген жоқ.

Шағын кəсіпкерлік субъектілерін  несиелеу 2011 жылғы қаңтарда 1375,4 млрд. теңгеге дейін 1,0% төмендеді, бұл  экономикаға несиелердің жалпы  көлемінің 18,2% құрайды.

Банктердің экономикаға  несиелерінің неғұрлым айтарлықтай  сомасы салалық бөлуде сауда (жалпы көлемдегі үлесі – 23,2%), құрылыс (18,1%), өнеркəсіп (9,9%) жəне ауылшаруашылығы (4,0%) сияқты салаларға тиесілі.

2011 жылғы қаңтарда  банктік емес заңды тұлғаларға  ұлттық валютамен берілген несиелер  бойынша орташа алынған сыйақы  ставкасы 12,8% (2010 жылғы желтоқсанда – 12,9%), жеке тұлғалардікі – 22,7% (20,3%) болды (8-кесте).

 

Кесте 8 – ЕДБ-нің берген несиелері және олардың сыйақы ставкалары

Көрсеткіштің атауы	01.12.2008 ж.		01.12.2009 ж.		01.12.2010 ж.		01.01.2011 ж.
	млн. теңге	%	млн. теңге	%	млн. теңге	%	млн. теңге	%
Барлық берілгені	5 931 272	15,3	4 101 996	14,5	7 494 659	13,0	288 742	14,1
банктік емес заңды тұлғаларға	5 200 183	14,8	3 552 320	14,1	5 373 632	11,9	231 288	12,1
жеке тұлғаларға	731 090	18,6	549 677	17,3	2 121 027	19,8	57 454	22,2
Ұлттық валютада:	3 521 256	16,6	1 954 428	16,0	4 255 612	14,3	220 762	15,3
банктік емес заңды тұлғаларға	2 946 132	16,1	1 582 065	15,2		12,9	166 644	12,8
жеке тұлғаларға	575 124	19,4	372 363	19,4		20,3	54 118	22,7
Шетел валютасында:	2 410 016	13,4	2 147 569	13,1	3 239 047	9,6	67 980	10,3
банктік емес заңды тұлғаларға	2 254 051	13,2	1 970 255	13,2		9,4	64 644	10,1
жеке тұлғаларға	155 965	15,7	177 314	13,1		13,8	3 336	14,7
Несиелердiң жалпы сомасы iшiнде:
қысқа мерзiмдi	3 511 034	15,1	2 313 086	14,5	1 126 257	13,5	189 031	13,5
ұзақ мерзімді (1 жылдан жоғары)	2 420 238	15,6	1 788 910	14,6	6 368 402	12,2	99 711	15,3

 

Еліміздің екінші деңгейдегі банктердің жалпы қаржылық көрсеткіштерін экономикалық талдау жүргізілді. Алайда сол банк жүйесін құрайтын екінші деңгейдегі банктердің жағдайы жеке-жеке қарастыруды да талап етеді. Сондықтан отандық екінші деңгейдегі банктердің әрқайсысының қаржылық көрсеткіштерін бір кестеге жинақтап көрсетуді жөн көрдік (9-кесте).

 

Кесте 9 -2011 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша екінші деңгейдегі банктердің қаржылық көрсеткіштері

 

млн. теңге
№	Банк атауы	Активтер	Стандартты		Күмәнділер		Үмітсіздер
			Негізгі борыш	Қалыптастырылған провизиялар  сомасы	Барлығы	Күмәнді заемдар бойынша  провизиялар сомасы	Негізгі борыш	Қалыптастырылған провизиялар  сомасы
1	“БТА Банк” АҚ	1 616 536502	770 176 680	-	1 004 505 191	301 590 302	1 115 459 512	1 114 965 617
2	"Қазақстан Халық  Банкі" АҚ	2 221 968 181	1 247 264 972	-	862 507 452	120 842 293	208 895 863	208 895 863
3	"KASPI BANK" АҚ	422087928	157 074 900	-	247 023 094	35 853 566	23 791 611	23 820 123
4	"AsiaCreditBank" ББ" АҚ	27292142	28 692 130	-	1 064 688	115 662	1 066 468	1 066 468
5	"ТАИБ КАЗАҚ БАНКІ"  ЕБ АҚ	5 925 259	5 382 368	1 124	86 661	49 897	146 151	146 151
6	" Банк Позитив " АҚ	17635 738	15 831 649	-	1 626 323	174 429	1 313 586	1 313 586
7	«Темiрбанк» АҚ	253827975	104 988 481	-	76 510 668	12 481 571	104 202 214	104 085 125
8	"Банк "RBK" АҚ	38870535	38 995 026	-	2 553 898	113 641	45 891	45 891
9	"Ситибанк Қазақстан"  АҚ	346029111	353 029 202	-	20 101 001	529 086	1 652 898	1 191 923
10	"Банк ЦентрКредит"  АҚ	1063350598	632 840 485	-	420 845 628	57 606 813	78 040 948	78 040 948
11	"КЗИ БАНК" ЕБ	16947205	14 907 421	-	752 131	131 422	803 956	803 956
12	Хоум Кредит Банк  АҚ	45485725	36 532 110	188 901	1 345 984	334 932	1 010 810	745 056
13	"Сенім-Банк" АҚ	5968775	5 179 759	-	971 246	83 320	4 909	4 909
14	"Қазақстандағы Қытай  Банкі" ЕБ АҚ	58929570	57 241 265	50 368	444 864	22 000	45 000	45 000
15	«Рессей Жинақ банкі» АҚ ЕБ	490759144	415 785 768	-	85 156 973	10 029 796	19 466 557	9 702 303
16	"Казинвестбанк"  АҚ	77750609	57 827 230	-	13 833 955	3 865 280	5 980 062	5 980 062
17	"RBS (Kazakhstan)" ЕБ" АҚ	134849787	145 839 440	-	1 352 231	649 881	2 087 990	30 982
18	"ТПБК" АҚ	30431008	30 291 268	-	-	-	-	-
19	"ҚАЗАҚСТАН ЭКСИМБАНКІ" АҚ	86131257	59 918 303	-	33 130 473	7 925 649	3 535 724	3 435 724
20	"Альфа-банк" ЕБ" АҚ	105735967	90 321 457	-	18 427 095	2 653 983	1 695 954	1 695 954
21	"Еуразиялық Банк" АҚ	369615540	304 976 639	-	98 264 869	8 057 063	18 887 866	18 912 644
22	"HSBC БАНК ҚАЗАҚСТАН"  АҚ ЕБ	164640715	159 371 325	-	11 925 920	801 099	5 351 720	5 348 938
23	"АТФБанк" АҚ	938719556	541 219 698	-	354 152 084	38 520 189	210 585 964	134 385 783
24	"Нұрбанк" АҚ	267367237	119 736 397	-	84 783 163	22 583 430	75 898 099	75 628 932
25	«Delta Bank» АҚ	89000643	68 228 057	-	33 144 316	3 275 002	553 984	553 984
26	"PNB" - Қазақстан"АҚ  ЕҰ	12297738	9 912 998	-	1 171 929	59 442	289 712	289 712
27	"ЦЕСНАБАНК" АҚ	438116209	380 217 287	-	55 650 503	7 207 398	6 727 348	6 735 426
28	"Заман-Банк" АҚ	4670366	4 687 362	-	1 528 183	329 325	297 780	297 780
29	"Альянс Банкі"  АҚ	530075111	281 679 009	-	242 794 522	43 376 453	401 439 569	401 034 414
30	"КАЗКОММЕРЦБАНК" АҚ	2484886761	496 069 758	-	1 840 118 869	492 175 559	303 737 109	303 402 463
31	"Пәкістан Ұлттық  банкінің" Қазақстандағы ЕБ АҚ	4845582	4 691 883	-	3 191	638	39 182	39 183
32	«Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ	212876664	148 664 829	-	74 364 109	1 685 722	411 544	102 544
33	"МЕТРОКОМБАНК" АҚ	35361732	35 159 707	-	2 911 856	300 434	2 353 679	2 291 234
34	Астана-Финанс банкі АҚ	49767324	41 822 604	-	10 605 606	1 022 539	1 280 945	1 280 945
35	"Шинхан Банк Қазақстан"  АҚ	17638592	17 344 708	-	-	-	-	-
36	Банк ВТБ (Қазақстан) АҚ ЕҰ	62496594	64 702 870	-	4 833 618	438 405	32 373	32 373
37	"Банк Kassa Nova" АҚ	12821298	9 320 940	-	2 366 678	84 032	18 391	18 391
38	"Al-Hilal" Ислам Банкі"  АҚ	11166171	11 347 315	-	-	-	-	-
	Жиынтығы	12817876849	6 967 273 300	240 393	5 610 858 972	1 174 970 253	2 597 151 369	2 506 370 387

 

Банктердің соңғы жылдардағы жай-күйіне талдау жасай отырып, әлемдік қаржы дағдарысының салдары отандық екінші деңгейдегі банктердің қызметінде əлсіз тұстарын «ашып бергенін» жəне əсіресе активтер сапасына қатысты проблемаларды бетке шығарғанын айтуға болады. Күткендегідей, несие портфелі сапасының нашарлауы, соған бара-бар өтімділік тапшылығы қаржы секторының элементін құрайтын банк секторының тұрақты жұмыс істеуіне жəне даму перспективасына ықпал ететін басымды факторлар болып табылады. Өткен кезеңдерге тəн несиелеу өсімінің жоғары деңгейі мейлінше қалыпты қарқынмен ауысты, ол өз кезегінде елдегі қаржы қатынастарының даму деңгейіне ықпал етпей қоймады. Сондықтан Қазақстандық банк жүйесінде қалыптасқан күрделі жағдайлар өз кезегінде келешекте олардың негізгі өсу факторларын анықтау бойынша жаңа мүмкіндіктер мен пікірлер қалыптастыруы тиіс. Бұл бірінші кезекте ресурстық базаны одан əрі қарай түрлендіру, менеджмент тəуекелді басқару жүйесін жетілдіру жəне корпоративті басқарудың халықаралық қағидаттары негізінде басқару сапасын арттыру сияқты даму бағыттарына қатысты болуға тиісті. Қазіргі таңда бұндай шаралардың қолға алынуы банк секторының соңғы жылдағы нәтижелерінен де байқалып отыр.

Сонымен, Қазақстанның тәуелсіздік  жылдарындағы банк жүйесінің даму кезеңдерін қарап, жетістіктерді атап өтуге болады. Дағдарыс кезіндегі және одан кейінгі жылдары қабылданған шаралар қаржы жүйесін реттеудегі іс-қимылдардың маңыздылығын көрсетті. Кәзіргі таңда банк секторы үшін өтімділік тәуекелі оншалықты қаіпті емес, себебі банктердің депозиттік базасы өсуде, халықтың несиелік белсенділігі төмендеді. Сондықтан бос құралдар көбеюде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келгенде, нарықтық экономиканың тиімді ұйымдастырылып, тиімді қызмет етуінің негізі, жалпы экономиканың басты қозғаушысы қаржы секторы болса, ал оның басты құралы банктiк жүйе болып отыр. Сондықтан, экономиканы реформалауда ең бiрiншi банктiк жүйенi реформалау қажет. Өйткенi банктiк жүйе жүргiзетiн ақша-несие, валюталық реттеу және бақылау саясаттары арқылы экономиканы одан әрi реформалап, жан-жақты  дамытуға болады.

Сонымен, банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас құрылымдарының бiрi. Несие жүйесінің негізгі буыны – банктік жүйе болып табылады. Себебі масштабы және маңызы жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді.

Жалпы жұмыс барысында банктiк  жүйенiң екi деңгейлi болып келетiндiгiнiң  тиiмдiлiгiне көзiмiз жеттi.  Яғни бiрiншi деңгейдегi Ұлттық банк елдегi бiрден – бiр ақша эмиссиялайтын, экономиканың тиімді дамуын іске асыратын ақша-несие саясаттарын  және барлық екiншi деңгейдегi банктердi қадағалап отыратын «банктердің банкі» ретінде маңыздылығын түсіндім.  Ал екiншi деңгейдегi банктер осы Ұлттық банкпен шаруашылық салалары арасындағы қаржы делдалы қызметiн атқарушы болып табылады. Сондықтан елiмiздегi Ұлттық банк “банктердiң банкi” атағын алып, ал коммерциялық банктер экономикалық салаларды дамытуда басты құрал болып отыр. Олар арқылы экономикада қызмет атқарушы жеке және заңды тұлғаларға несие берiлiп, олар өндiрiстi алға жылжытады. 

Ұлттық банк арқылы коммерциялық банктер минималды резервтік талаптарға жауап беруге міндетті болады. Ақша-несие саясатының басты жетістіктерінің бірі Қазақстанда валюталық режимді ары қарай либеризациялау. /11,  3-4 б./

Айырбас бағамына қатысты саясатта Ұлттық банктің алдағы уақыттарда қандай да бір белгіленген шаралармен емес, еркін қалқымалы айырбас бағамы саясатын жалғасытра береді. Осылайша қазақстандық барлық қаржы жүйелермен бірге еліміздің Ұлттық банкі өзінің дамуы барысында сапалы түрде жаңа кезеңге өтті. Ол дамыған елдердің ақша-несие саясаты стандарттарына өте бастауымекн көрініс табуда.  Бұл стандарттардың негізі валюта режимдерін либеризациялау және инфляциялық таргеттеу принциптері, банкаралық төлем карточкалары жүйесін дамыту, қаржы жүйесіндегі алдағы уақыттардағы даму және тұрақтылықты сақтау, сонымен қатар Қазақстан Республикасы төлем жүйесін дамыту концепциясы.

Сондай-ақ Ұлттық банк еркін қалқымалы  ақша айырбасын сақтайды және елімізде 2007 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап валюталық режимдегі валюталық операцияларды лицензиялауды алып тастайды. Осы шара арқылы шетелдік валюталардың еркін қозғалысы негізінде инфляциялық тұрақтылықты және оның төменгі деңгейін қамтамасыз етеді. 

Коммерциялық банктер  нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады.  Өз қызметiнiң үрдiсiнде,  олар ақша нарығында тауар болатын,  жаңа талаптар мен мiндеттемелердi жасады. Клиенттердiң салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа мiндеттеме жасаса , ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қояды.  Осы жаңа мiндеттемелер мен талаптарды жасау үрдiсi қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Несие берушi қарыз алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметiнiң қозғалысы орын ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.

Өз кезегінде коммерциялық банктердің қызметтері мен операцияларын, оларды құру мен таратудың негіздерін, қайта құру мәселелерін,  коммерциялық банктердің басқа да әрекеттерін құқықтық қамтамасыз етудің маңызы зор болып табылады. Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін қоспағанда, өзге банкiлердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiне, яғни коммерциялық банктеріне жатады.

Жалпы елімізде бүгінгі  таңда коммерциялық банктердің активті операциялары ішіндегі дамыған түрлеріне несиелік, лизинг беру бойынша, бағалы қағаздармен және т.б. енді дамып келе жатқан операцияларды жатқызсақ болады. Әрине ендігі жерде жоғарыда атап өткеніміздей басқа да активті операцияларды дамытып, жүргізіліп жатқан операцияларды жетілдіру шараларын коммерциялық банктің Ұлттық банкпен біріге отырып іске асыруының маңыздылығы жоғары болып отыр.