">     Егер  шоғырландырылған бюджеттің құрылымы туралы айтар болсақ, онда жергілікті бюджет рөлінің біршама күшейгенін (оның үлесі 2%-ға ұлғайды) және Ұлттық қор рөлінің елеулі түрде күшейгенін (оның үлесі 7%-ға ұлғайды) атап өту қажет.

     Бюджетке түсетін қаражат түсімдеріне қатысты мемлекеттік және республикалық бюджеттер жөніндегі деректер неғұрлым көрнекі болып табылады. Жыл өткен сайын бюджет кірістерінің тұрақты өсімі байқалады. 2008 жылмен салыстырғанда мемлекеттік бюджеттің кірістері 2 338,0 млрд теңгеден 2 887,8 млрд теңгеге дейін өсті. Егер ЖІӨ-ге қатысты кірістерді қарастыратын болсақ, онда мынадай серпінді байқауға болады: 2006 жылдан бастап елеулі өсім болды – көрсеткіш 5,7%-ға өсті; 2007 жылдан бастап көрсеткіш төмендей бастайды, әйтсе де 2008 жыл мен 2009 жыл арасындағы өзгеріс елеулі емес және бар-жоғы  0,3% пайызды құрайды. 
 

     

     Мемлекеттік бюджеттің кірістері 

     Республикалық бюджетке келетін болсақ, оның түсімдерінің серпіні жалпы тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджеттің серпінін қайталайды: кірістердің тұрақты  өсуі байқалады, атап айтқанда, 2008 жылғы 1 847,2 млрд теңгеден 2009 жылы 2 221,5 млрд теңгеге дейін. ЖІӨ-дегі кірістердің үлесі де 2007 жылдан бастап төмендейді, бірақ 2008 жыл мен 2009 жыл арасындағы өзгеріс бар жоғы 0,8%-ды құрайды. 

       

                                  Республикалық бюджеттің кірістері 
 
 

Көздер  бойынша бюджеттің құрылымы

 

Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрылымы 

     2009 жылы мемлекеттік бюджеттің жиынтық кірісі 2 887,8 млрд теңгені құрады, оның 80%-дан астамы (2 356 млрд теңге) салық түсімдеріне келеді.

     Түсімдердің ең көп үлесі (34%) корпоративтік салықтан (758,3 млрд теңге) тұратын табыс салығына келеді – бұл ұйымдардың, және жеке (221 млрд теңге) кірістері – жеке тұлғалардың пайдасы.

     Түсімдердің көлемі (29%) бойынша екінші орынды тауарларға, жұмыстарға және қызметтерге салынатын ішкі салықтар алады. Оның ішінде барынша көп кірісті қосылған құн салығы (629,3 млрд теңге), акциздер (58,8 млрд) және табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер (132,2 млрд теңге) алады. Қосылған құн салығы (ҚҚС) – бұл кәсіпорынның (фирманың) ол өндіретін тауардың немесе қызметтің нарықтық құндылығына қосқан үлесіне салынатын салық. Қазақстанда ҚҚС-тан түсетін кірістің ауқымды бөлігін республиканың аумағына импортталатын тауарлардан алынатын салық құрайды. Акциз – елдің ішінде негізінен жаппай тұтынатын заттарға (темекі, шарап және т.б.) белгіленетін жанама салық түрлерінің бірі. Олардың ішінде республика бюджетіне барынша көп кірісті алкоголдік ішімдіктерге, темекіге және бензинге қойылатын акциздер әкеледі.  Ресурстарды пайдаланғаны үшін алынатын түсімдердің ішінде барынша ауқымды үлесті қоршаған ортаға  эмиссия үшін төлем әкеледі.

     Пайдалылығы жөнінен үшінші орында әлеуметтік салық (барлық түсімдердің 10%-ы), ол 295,7 млрд теңге пайда әкеледі. Оған азаматтардың (заңды тұлғалардың де, жеке тұлғалардың да) мүлкіне салынатын салықтар, көлік құралдарына салынатын салықтар, жер салығы кіреді.

     Төртінші  орында жергілікті бюджеттерден және Қазақстанның Ұлттық қорынан трансферттер есебінен алынған кірістер. Олар 258 млрд теңгені құрайды.

     Тағы 6%-ды салықтық емес түсімдер әкеледі. Олар мемлекеттік меншіктің кірістерін (63,9 млрд теңге), айыппұлдардан, өсімпұлдардан, алымдардан (11, 5 млрд теңге) түсетін  кірістерді және басқа да кірістерді қамтиды.

     Қалған 9% халықаралық сауда мен сыртқы операцияларға, мемлекеттік бажға  салынатын салықтарға, консулдық  алымға және басқаларға келеді. 

     Халықаралық сауда мен сыртқы операцияларға, мемлекеттік бажға салынатын  салықтар, консулдық алым және басқа да салықтар 

 

     2009 – 2013 жылдарға арналған мемлекеттік  бюджеттің кіріс бөлігі экономиканың  шикізаттық емес секторына   салық жүктемесін төмендетуді  көздейтін жаңа Салық кодексінің ережелерін ескере отырып, орта мерзімді кезеңге арналған  макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамдық параметрлерінің базасында анықталды. 

     ҚР Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке түсетін түсімдер көлемінің 2009 – 2013 жылдарға арналған болжамы мұнайға қойылатын әлемдік бағаның төмендеуінің ағымдағы үрдісін ескере отырып, 2009 жылы мұнайдың әр баррелі үшін 40 АҚШ доллары және 2010-2013 жылдары 50 АҚШ долларымен есептеді.

2.2 Бюджеттің шығыстары

     Қазақстан Республикасы республикалық бюджетінің шығындары 2009 жылы 2 716 млрд теңгені құрады. Бұл 2008 жылмен салыстырғанда 31,3%-ға көп. Бюджеттің шығыстары ЖІӨ-ге қатысы бойынша 2009 жылы (19,3%) 2008 жылдың деңгейінде сақталды.

     

     Қазақстан Республикасының  республикалық бюджеті  шығыстарының жалпы  көлемі. 

     Қазақстан Республикасы бюджеті шығыстарының функционалдық  жіктемесі

     Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде республикалық бюджеттің шығыстары  үшін мынадай функционалдық топтар бойынша жіктеме көзделген:

     - жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер; 

     - қорғаныс;

     - қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі;

     - білім беру:

     - денсаулық сақтау;

     - әлеуметтік көмек және әлеуметтік  қамтамасыз ету;

     - тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық;

     - мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық  кеңістік;

     - отын-энергетикалық кешен және  жер қойнауын пайдалану;

     - ауыл, су, орман, балық шаруашылығы,  ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар  дүниесін қорғау, жер қатынастары;

     - өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы  және құрылыс қызметі;

     - көлік және коммуникациялар;

     - өзгелері;

     - борышқа қызмет көрсету;

     - трансферттер. 

     Әр түрлі деңгейлер  бюджеттерінің жалпы шығындардағы үлестері

     Қазақстан Республикасы шоғырландырылған бюджетінің шығындары жергілікті бюджеттердің, республикалық бюджеттің шығындарынан және Ұлттық қордың шығыстарынан тұрады. Көптеген функционалдық топтар бойынша  шығыстар жергілікті және республикалық  бюджеттен жүзеге асырылады, сол уақытта Ұлттық қордан республикалық бюджетке ҚР Президенті айқындайтын мақсаттарға нысаналы трансферттерді қаржыландыру жүзеге асырылады.

      

     Әр  түрлі деңгейлер бюджеттерінің  жалпы шығындардағы үлестері, 2009 жыл, % 

     Кестеден  көрініп отырғанындай, республикалық  бюджеттің рөлі қорғанысқа, борышқа  қызмет көрсетуге, әлеуметтік көмек  пен әлеуметтік қамтамасыз етуге, қоғамдық тәртіп пен жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерге арналған шығыстарды қаржыландыру үшін ерекше маңызды. Өңірлік және жергілікті бюджеттер ТКШ, денсаулық сақтау және білім беру сияқты функционалдық топтар бойынша шығыстардың негізгі көлемін жүзеге асырады 

3 Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық жоспарындағы салық – бюджет саясатының негізгі бағыттары

3.1 Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттер

1997 жылы  Қазақстанда «Қазақстан-2030» ұзақ  мерзімді даму стратегиясы қабылданды. Ол ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін мынадай жеті негізгі басымдықтарды қамтиды: ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы; экономикалық өсу; Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты; энергетика ресурстары; инфрақұрылымды, әсіресе көлік және байланысты дамыту; кәсіби үкімет

Бұл ұзақ мерзімді басымдықтар елдің даму жоспарлары мен бағдарламаларын  әзірлеу кезінде тұрақты бағдарлар  болып табылады. Қазақстан кеңестік қоғамнан кейінгі кеңістікте бірінші  болып стратегиялық жоспарлау жолын  таңдап алды.

Нақ осы  «Қазақстан-2030» стратегиясы Мемлекет басшысының 1997 жылы халыққа арнап  сөз сөйлеген бірінші жолдауы  болды. 11 жыл өткеннен кейін экономикалық реформаларды мақсатты жүргізудің, қолайлы  инвестициялық ахуал қалыптастырудың, қоғамда тұрақтылықты қамтамасыз етудің арқасында Қазақстан экономикалық өсу қарқыны бойынша әлемдік көшбасшылардың біріне айналғанды деп тұжырым жасауға болады.

2000-2009 жылдар ішінде ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына орта есеппен 10%-ды құрады. 2009 жылдың қорытындылары бойынша елдің ЖІӨ көлемі 104,1 млрд АҚШ долларын құрады, ал жан басына шаққандағы ЖІӨ 2000 жылмен салыстырғанда 5 есеге жуық өсіп, 6 727,9 долларға жетті.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Қазақстан ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті  түрде жүргізуде. Экспорттың ілгерілей  өсуі оң сауда теңгерімі мен ел резервтерінің сенімді өсуін келіседі. Республиканың 2009  жылғы сыртқы сауда айналымы (80,5 млрд АҚШ доллары) 2000 жылмен салыстырғанда (10,8 млрд) 7,4 есе ұлғайды.