Дебиторлық қарыздар есебі

Іс-сапары бойынша жұмсалған шығындар есебі. Іс-сапар шығындары деп кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің (еңбеккерлердің) басқа кәсіпорыға бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» заңымен қаралған шаралар бойынша беріледі. Іс-сапар шығындары өтелетін шығындар қатарына жатады.

Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда  жүргендерге екі ең төменгі есептік  көрсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де қоса есептелінеді. Нақты іс-сапар орнына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша іс-сапар күәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен жайларға жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс-сапарға шыққан және келген күндері куәлікте көрсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс. Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күннен аспауы керек.

Іс-сапарға  жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен мөлшерден артық емес көлемде өтеледі.

Іс-сапар  бойыншы өткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген норматив деңгейінде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іс-сапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындарымен қоса броньға кеткен шығындары да қоса алынады.

Егер  де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан  тыс жерлерге іс-сапарға жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.

Іс-сапар  шығындары еңбеккерлерге қай  елге барса, сол елдің валютасына алдын-ала қаралған смета бойынша  төленеді, ал егер де ондай валюта болмаса, онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.

Келгеннен кейін бес күннің ішінде алған  аванс бойынша есеп беруі керек.

19

Іс-сапардан оралғаннан кейін бас бухгалтердің көмекшісі алған аванстары бойынша  оларды растайтын құжаттарымен бірге  нақты жұмсалған шығындары бойынша есеп береді.

Іс-сапар  шығындарын есептеген кезде мына шоттар корреспонденцмясы көрсетіледі:

Дт:         333 «Есеп беруге тиісті тұлға» шоты.

т:    451 - кассадан есеп беретінтұлғаға авансын  төлеп берген кезде;

441 – авансты есеп айырысу шотынан  почта арқылы аударған кезде;

334 – есеп беретін тұлғаға чек  кітапшалары арқылы берген кезде;

451 – есеп беретін мемлекеттік  салық маркаларын, почта маркаларын және т.б.беру кезнде.

333 шоттың кредиті бойынша жазбалары  мынадай шоттардың дебетінде  жазылады: 201-206, 208, 222, 223 – сатылып  алынған тауарлы-материалдық құндылықтардың  және өндірістік дайындау-көлік  шығындарының сомасы; 821 немесе 935 –  іс-сапар, почталық, телеграфтық  және басқа да шығындар; 451 –  авансты кассаға қайтару кезінде; 681 – авансты еңбекақыдан ұстаған  кезде.

Есеп  беруші адамдармен есеп айырысу шетел  валютасымен жүзеге асырылуы мүмкін (қызмет бабымен іс-сапарға барған, шет елде өкілдік және басқа да шығындарды төлеген кезде). Есеп беретін  тұлғаға шетел валютасында берген кезде

Дт: 333

Кт: 452 «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма қол ақша» шоты.

Шығындарды  есептен шығару кезінде 821 «Жалпы және әкімшілік шығындар», 938 «Басқа да қосымша  шығындар» шоттары арқылы жүзеге асырылады.

333 және 432 шоттар бойынша валютамен  орындалған операциялар теңгелік  бағам бойынша көрсетіледі.

Бағамдық  айырмасы сәйкесінше 725 және 844 шоттарында көрініс табады. Өкілділік шығындарының есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер  өз қызметкерлерінің барысында өкілділік  шығындарын есеп беруге тиісті адамдар  арқылы қолма-қол ақшалардың көиегімен  жүзеге асыруы мүмкін. Ол негізінен  ресми адамдарға сыйлы қызмет көрсету үшін, іскерлік контракт жасау үшін, акцмонерлер жиналысына келген директорлар үшін және т.б.шаралар үшін алынуы мүмкін.

Ресми кездесу кезінде шақырылған жақтардан  қабылдаушы жақтардың 

қатысушылары  көп болмауы керек, яғни келген делегацияның саны аудармашылармен қоса есептегенде 5 адам болса, онда қабылдаушы жақтың да адамдары да 5 тен аспағаны жөн.

Өкілділік сипаттағы шаралардың алдын ала  қарастырылған шараға сай

 

20

 болғанын  қуаттайтын құжаттарды субъектінің  өзі әзірлеуі және есептік  саясатта көрсетілуі керек. өкілділік  шығындарды әзірлеу үшін негізгі  құжаттар ретінде, мыналар саналуы  мүмкін:

- басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін,  басқарма қатысушыларын, директорлар  кеңесін, бақылау комиссиясын  қабылдау бойынша жүргізілетін  шаралардың негізділігімен байланысты  бұйрығы;

- келісушілердің келетін күндерінің  және кәсіпкерлік жұмысты жүргізудің бағдарламасы, күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелер тізімі, т.б.;

- шығыстың әрбір баптарының негізділігімен  байланысты жасалған шығыс сметасы.

Осы аталған құжаттар толық талқыланып, оның негізінде бұйрық жасалып, сол  бұйрыққа кәсіпорын басшысы қол  қойғаннан соң, ол бухгалтерияға  жіберіледі, содан жауапты тұлғаға, яғни есеп беруге тиісті адамға бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді.

Шара  аяқталған соң, есеп беруге тиісті тұлға, бұйрыққа қаралған шаралардың орындалу деңгейін дәлелдейтін: аванстық құжаттарын, оның шығысын растайтын алғашқы  құжаттарымен (кассалық ордерлерімен, фискальдық кассалық чектермен, сатып  алу актілермен, шоттарымен, билеттерімен, жалға келісім шарттарымен, т.б.) және кәсіпорын басшысы бекіткен сметаның орындалуы туралы актісін бірге бухгалтерияға тапсырады.

Аванстық  құжаты мен сметаның орындалуы туралы актісін бекіткен соң, есеп беруге тиісті тұлғадан қабылданған құжаттың негізінде  шығындар сомасы 821, 811 шоттардың дебеті мен 333 шоттың кредиті бойынша есептен  шығарылады.

Есеп  беруге тиісті тұлғаның есебінен құжатсыз ешқандай ақша қаражаты есептен шығаруға рұқсат етілмейді.

Есеп  беруге тиісті тұлға есептен шығару актісіне бас директор бекіткен соң, олардың алғашқы құжаттарымен бірге  нақты жұмсалған қаражатқа есеп береді.

Аванстық  құжатта көрсетілген барлық шығындардың  сомасы 821 шоттың дебеті және333 шотының  кредиті бойынша көрініс табады. Өкілдік шығыстары бойынша шаруашылық операцияларын қарастырған кезде оның нормадан тыс шығыстары жылдық жиынтық табыстан шегерілмейді, яғни оларға табыс ретінде салық салынады.

Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша  есебі (есептеуі). 333 шотында жоғарыда келтірілген баптармен қатар, еңбеккерлердің кем шыққан және жоғалған мүліктерінің (ақша, тауарлы-материалдық құндылықтары т.б.) орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады.

Кем шығудың нәтижесінде кәсіпорын  шеккен зияны немесе құндылықтардың бұзылуы нарық бағасы бойынша  есептелінеді, егер де заңмен басқа  да тәртібі қаралмаса.

Кінәлі  тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп,

21

334 шоты кредиттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе  мүліктің нақты құнына; ал нақты  құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан  ұсталынатын ҚҚС сомасына 333 шоты  дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.

Талдамалық (аналитикалық) есеп әрбір еңбеккер бойынша жүргізіледі.

334 «Басқадай дебиторлық қарыздар». Бұл шотта жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына,  шағым-талап сомаларына, ТМҚ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемітулеріне, айыппұлдарына т.б. ақпараттарына шолу жасалады.

Шағым-талап  бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағым-талап деп – кредитордың  өзінің мүліктік құқығы мен мүддесінің бұзылуына байланысты қарыздарды өз еркімен реттеу жөніндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген тәртіп бойынша талап еткенге дейінгі кредитор алдын ала тікелей қарызданушыға шағым талабымен баруы керек.

Кәсіпорын шағым талап бойынша қарыздарды уақытына және толығымен өндіріп  алудың қажетті шараларын қолдануға  міндетті. Шағым-талапта: шағым-талап  қоюшы кәсіпорын атауы, шағым-талаптың нөмірі және түскен күні; тиісті (нормативтік) актілерге сілтемесі; мәлімдеушінің  талабы; шағым-талаптың сомасы және оның есебі; мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу реквизиттері; тіркелген құжаттардың тізімі; кәсіпорын басшысының қолы көрсетілуге тиісті.

Кем шыққан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе комплексті (жиыны) түгел емес өнімдер құнының орнын толтыру жөніндегі және осындай өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым-талаптар бір айдың ішінде қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-талаптар екі айдың ішінде қойылады.

Тиісті  құжаттардың негізінде шағым-талап  сомаларын 334 шоттың дебетіне – жабдықтаушыларға шағым-талап қойылған жағдайда:

Кт: 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу» шоты;

Қате  аударылып есептен шығарылған сомалар бойынша банкке шағым-талап қайған жағдайда:

Кт: 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма қол ақша» шоты.

Қойылған  шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты дебеттеледі де, 334 шоты кредиттеледі.

Қойылған  шағым-талап бойынша қойылған сомалардан бас тартқан кезде 334 шоты кредиттеледі де, 821 шоты дебеттеледі.

Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық – бұл кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдермен және басқа да ерекшеленген бөлімшелермен және жеке (дербес емес)

балансқа  шығарылғандармен (күрделі құрылыс, қосалқы ауыл шаруашылығы, ағаш дайындау) есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесінде кәсіпорындар мен жеке балансқа шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін айтады.

22

334 шоты бойынша аналитикалық (тандамалық) және жинақтық (синтетикалық) есептерін  ұйымдастырудың тәртібі 32 «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық  қарыздар» бөлімшесінің шоттары  бойынша жүргізіледі.

334 шотында мынадай есеп айырысулар  есепке алынады: шаруашылық ішінен  бөлінген бөлімшелердің негізгі  құралдары бойынша; тауарлы-материалдық  құндылықтардың босатылуы бойынша;  өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс  және қызмет бойынша; бөлімшенің  қызметкерлеріне еңбек ақы төлеуі  бойынша; егер қордың тиісті  бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.

Жоғалту мен  кем шығу есебі. Субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде әр түрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар: нормаланатын және нормаланбайтын болуы мүмкін.

Нормаланатын  жоғалтулар негізінен тауарлардың  физикалық-химиялық қасиетінің өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының сынуы т.б.). Бұлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың жоғалтулары белгіленген  деңгейде нормаланады.

Нормаланбайтын  жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б.нәтижесінде болады.

Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына  жатқызылады, ал нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады  және ол бойынша «Кем шығу, жоғалту  және құндылықтардың бұзылуы» деген  субшоты ашылады да, ол мына шоттармен  корреспонденцияланады:

Дт: 334 «Басқа да» шоты

Кт: 123-125 – негізгі құралдардың жетіспеген баланстық құнына;

201-206,208,221-223 – материалдық құндылықтардылықтар  жетіспеген баланстық құнына;

451-452 – жетіспеген ақша қаражаттарына.

         Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333 шотына есептен шығарылады, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал егерде кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.

 

3.1. Аудит барысындағы  дебиторлық қарыздар есебін жүргізу.

 

Дебиторлық  қарыздар – бұл басқа заңды  тұлғалардың немесе жеке азаматтардың шаруашылыққа берешек қарызы. Дебиторлық қарыздар шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады. Есептеу  әдісін қолданып, қолма қол емес есеп айырысу операциялары кезінде  дебиторлық қарыздардың пайда болуы  заңды

23

 құбылыс  болып табылады.

Аудитор дебиторлық қарыздарды тексеруге кіріскен кезде тексеру барысында қаралатын  және анықтауды талап ететін материалдарын  жеке сұрақтарға бөліп, аудиторлық тексерудің бағдарламасын жасап, тексеру барысында  анықталған факторларға байланысты толықтырулар мен түзетулер енгізіліп, басшылыққа алып қадағалап отырады. дебиторлық қарыздарды тексерудің аудиторлық бағдарламасы мынадай мәселелерді  қамтуға тиісті:

- баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы, есеп регистрларындағы және машиножазбалардағы мәліметтерімен салыстырып тексереді;

- аналитикалық және синтетикалық  есептерінің дұрыс жүргізілгендігін  тексереді;