Депозиттің теориялық негізі

 Банктердің  депозиттік саясатының мақсаты  —  олардың активтері мен пассивтерінің үйлесімділігі мен тиімділігін қолдау үшін жеке және заңды тұлғалардың ақшалай қаражаттарын тартуды оңтайлы басқару болып табылады.  

Банктің депозиттік саясатының негізгі міндеттері:

-               халықтың қысқа мерзімді депозиттеріне қарағанда ұзақ мерзімді депозиттерді дамыту және осының негізінде қаражаттардың тұрақты көздерін қалыптастыру;

-               талап еткенге дейінгі депозиттердің баламасы ретінде карточкалық шоттарды (пластикалық карточкаларды) кезеңдер бойынша көбейту;

-               клиенттерге көрсетілетін депозиттік және онымен байланысты банктік қызметтер ауқымын кеңейту;

-               қаржылық және қаржылық емес салалардың клиенттерінің депозиттерін арттыру;

Банктердің депозиттік саясаты олардың тарифтік, мүдделік саясаттарымен өзара байланысты болады және келесі мәселелерді шешуге бағытталады:

-               барынша аз қаржылық шығындарды жұмсап, жеке және заңды  тұлғалардың бос ақшалай қаражаттарын тарту;

-               ақшалай қаражаттарды шоғырландыру үшін депозиттердің жаңа түрлерін дайындау және енгізу;

-               инвестицияны қаржыландыру мен несиелеу үшін депозиттердің жеткіліктілігін қамтамасыз ету;

-               депозиттерге қызмет көрсету бойынша банктің шығындарын азайту және т.б.

Депозиттік  саясаттың қағидалары:

-               ақшалай қаражаттарды депозиттерге орналастырудың еріктілігі және оларды қабылданған номиналдары бойынша қайтарымдылығы;

-               нарықтық конъюктура тұрғысынан қарағанда депозиттік өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі;

-               жинақтарды жинақтау үшін депозиттердің шартының қолайлылығы;

Депозиттік саясат депозиттер бойынша сыйақы ставкаларын, жинақтарды тарту әдістерін, депозиттерді сақтау мерзімдерін оңтайландыру, қызмет корсету аясын кеңейтуді, клиенттерге  қызмет көрсету технологиялық үрдісін  өзгертуді икемді реттеу жолымен  жүзеге асырылады.[13.17-19б]

Банктің депозиттік портфелінің оңтайлылығы және диверсификациясы өтімділікті ойдағыдай басқаруға  қажетті шарт болып табылады. Банктің  негізделген және заңды клиенттерінің  қажеттіліктерінің қабілетсіздігі тиімді келісім-шарттардың тез арада  жоғарылауына, оның бәсекелік позициясының әлсіздігіне және ақырында, нарықтық қатынастың өміршең қабілетті субъектісі ретінде банктің күйреуіне әкеледі. Банк қызметінің мақсаты (басқа да экономикалық қызметтер сияқты) – минималды  тәуекелділікте максималды мүмкін пайда (табыс) алу. Басқаша айтқанда, бұл  анықтама –тәуекелдің табысқа немесе табыстың тәуекелге қатынасы. Табыстылық пен тәуекелдің оңтайлы комбинациясы тәуекелдің табысқа қатынасы үшін минимумға  жету немесе эквивалентті бөлу табыстың тәуекелге қатынасы үшін максимумға жету болып табылады. Табыстылық пен  тәуекелдің оптималды комбинациясын  Морковиц-Шарп моделіндегі бағалы қағаздар портфелінің оңтайлы бір уақытта  ұштастырылуы мынадай екі шартты орындайды: бұдан басқа ешбір  табыстылық пен тәуекелдің бұдан  басқа ешбір комбинациясы берілген табыстылықтың көп немесе тәуекелдің аз деңгейінде қамтамасыз етілмейді; табыстылық пен тәуекелдің бұдан басқа ешбір  комбинациясы берілген аз немесе табыстылықтың  жоғары деңгейінде қамтамасыз етіле  алмайды.

Мұндай комбинация тәуекелдің бір түрін ғана қабылданғанда  және табыс көздерінің баламасыздығын тек біреу ғана болған кезде қалыптасады. Көп қабылданған тәуекел және сараланған табыс көзднрін қолдану  кезінде мұндай оптимумдар бірнешеу болуы мүмкін, ол тәжірибеде ереже  болып табылады. Бұндай жағдайда табыстылық пен тәуекелдің ара қатынасының  оңтайлылығын іздеу кезеңі бойынша  өткізіледі, тәжірибеде жүзеге асыру  жолында тізбектілік итерацияда негізгі бағыттарды байқай отырып “градиент” сияқты кеңестік ықтималдық жоғары жағдайында.

Дегенмен, саналы тәуекелді  қабылдаудан басқа, оны минимизациялауды банк өзінің қызметін мыныдый түрде: минимумды жоғарылытуды өзіне анықталған табысты қамтамасыз етуде іске асыру  керек. Мұндай минималды табыс деңгейі  деп табыстылықтың жеткіліктілігін  айтамыз. Онда табыстылықтың тәуекелділігін бірнеше аймаққа бөлуге болады, оның әрқайсысы қызметтің айрықша жағдайымен сипатталады. [14.25-29б]

Болашақтағы сұраныстың анықталмаған жағдайында өтімділіктің қалыпты мөлшерін анықтау қиын. Коммерциялық банктердің өтімділік жағдайын нақты  бағалау үшін анықталған кезеңде  қолма-қол ақшаның түсуі және қолма-қол қаражаттарының қажеттілігі, күтілген деңгейде өтімді активтердің  нақты болжамдары қажет.

Несиелік саясатты әзірлеу кезінде:

1.базистік кезең  деңгейімен салыстырғанда салымдар  мен ссудалардың әр түрінің  күтілген өзгерістеріне сүйенуі  мүмкін.

2. банктің өтімділік  ресурстарының қажеттілігін есептегенде.

Коммерциялық банктердің несиелік саясатын анықтайтын өтімділік  динамикасына мынадай үш негізгі  фактор әсер етеді:

А) салым сомасының  азаюына немесе көбеюіне байланысты қаражаттарды сатып алу немесе жоғалту;

Ә) инвестиция және ссуда сомаларының қысқаруы мен  өсуіне байланысты қаражаттардың түсуі  немесе жылыстауы;

Б) салым сомасының  қысқаруынан немесе өсуінен міндетті резервтік мөлшерінің төмендеуі  немесе өсуі.

Коммерциялық банктердің депозиттік саясатын анықтауда нарықтың ерекшеліктерін талдауға сүйенеді, сондай-ақ банктің ресурстарының оңтайлы  комбинациясының критерийлерін, негізгі  талаптарын жасауға болады. Сонымен  бірге, біздің көзқарасымыз бойынша, жеке, таңдаулы банктің депозиттік саясатының ерекшелігі айырықша көрінеді және барлық банктер үшін жалпы критерийлер  болуы керек.

Қазақстан банктерінің депозиттік саясатының жалпы оңтайлы критерийлерімыналар:

-         банктің қаржылық тұрақтылығы, оның сенімділігі, тұрақтылықты ұстап тұру үшін қажетті банктің депозиттік, несиелік және басқа да операцияларының өзара қатынасы. Жекелей алғанда, активтер мен пассивтердің келісуі қажет (сомасы, мерзімі, өтімділігі, тәуекелдік және табыстылық дәрежесі бойынша), яғни банктің депозиттік саясатты жүргізгенде депозиттер портфелінің оңтайлылығын банкке деген салымшылар (заңды және жеке тұлғалар) талабының жиынтығы ретінде ең артынан қарауының, өтімділіктің және табыстылықтың, тәуекелдің дәрежесін анықтайтын критерийлердің негізінде жіктеліуінің (несиелік ұйымның берілген ресурс түрінің айналымы мен мерзімі, талап ету дәрежесіне, проценттік ставка деңгейі және т.б.) қалыптасуына үлкен көңіл бөлу қажет.

-         банк ресурсының тәуекелдігін минимизациялау мақсатында диверсификациялау;

-         депозиттік портфельді сегменттеу (клиент, өнім және нарық бойынша);

-         әр түрлі клиенттер тобына саралау тәсілдемесі (тұрғындардың жоғарғы депозитіндегілер, байлар, кедейлер үшін әр түрлі өнімді жинақтау);

-         банктің өнімі және қызмет көрсетуі басқа бәсекелес банктің өнімінен өзгешеленуі керек (сапасы, бағасы бойынша және т.б.);

-         жоғары тәуекел жағдайында банктің депозиттік портфеліндегі тұрақты ресурстарының үлесі жоғарылағанда  тұрақты  және “ұшпалы” ресурстардың оңтайлы үйлесуін қамтамасыз етуде ресурстардың тиімді комбинациясының қажеттігі сонымен қатар депозиттік операциялар бойынша да;

-         депозиттік портфель мен салымдардың гаммасын тұтасымен қалыптастыру процесінде өміршендік кезеңде есепке алу концепциясы.

Депозиттік саясаттың  оңтайлы критерийлерін ерекшелігі әр банкте жеке-жеке анықталады (банктің  мөлшеріне, оның персоналдарының квалификациясына, олардың орындаған операциялары және қызмет көрсетулерінің өзіндік  құны және т.б.) Мысалы, әлеуметтік бағытталған  саясатты жүргізуде (халықтың тұрмысы  төмен жіктері үшін; VIP-клиенттер  үшін; халықтың тұрмысы жоғары жіктегілер үшін) нақты аймақта өзінің операцияларын  дамыта отырып немесе операцияларымен  қызмет көрсетудің анықталған түрлеріне  арналған нарықтық стратегияны банк таңдайды, оның оңтайлы көрінісі біршама  дәрежеде сәйкес келеді.

Халыққа банктік  қызмет көрсету нарығын маркетингтік зерттеу нәтижесі жоғарыда айтылғандай, сонымен қатар шетелдік ьанк тәжірибесін  зерделеу мынадай қорытындағы әкеледі, банк қызметінің түбегейлі бағыты депозитке  қаражаттарды тарту, бұл – салымдар гаммасының кеңеюі. Берілген жағдайды негіздеу үшін депозиттер нарығының  қазіргі жағдайын және жекелей алғанда, Қазақстандағы банктердің салымдар жүйесін зерттеу өте қажет.

Халықтың ақшалай  жинақтарын талдау қазіргі кездегі  Ресей жинақтау жүйесінің үш негізгі  элементтен қалыптасқанын көрсетеді  банк шотында салым түріндегі  жинақ ақша, сақтандыру полисі түрінде  және бағалы қағаздар түрінде. Ең маңызды  рөлді банк шотындағы салым түріндегі  жинақ ақша алады, және жоғарыда көрсеткендей жинақ, банктегі салымдар тарихи басымды.

Салымдар бойынша  операциялар несиелік айналымның және халықтың жинақ ақшаларын оңтайлы  ұымдастыру мәселесіне тікелей байланысына  қарамастан, осы уақытқа дейін  “депозит” жинақ ісінің теориясы мен тәжірибесінде “салым” түсінігінің  біржақты анықтамасы жоқ. [15.17-21б]

Осы зерттеу жұмысында  депозиттер – банк кітабындағы келісім  және шарт бойынша қаражаты немесе банкке анықталған талабының бар  екенін куәләндыратын тіркеу ретінде  қарастырылады. Сондықтан, бағалы қағаздарды жатқызуға болады және банктерге  клиенттердің ақшалай қаражаттарын тартуға қызмет көрсетеді. Депозиттерді әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады. Бірақ бағалы қағаздарды жіктеу мәселесі экономикалық әдебиеттерде жеткілікті дәрежеде өңделген, ал салымдардың жіктелуі- пікірталас тудырып отырған мәселе.

Депозиттік операцияларды  жүргізген кезде, әр банк онымен жасаған  депозиттік саясатты ұстанады. Оның ережелері:

1) депозиттік операциялар  банктік пайданы алуға немесе  болашақта пайда алу үшін жағдай  жасауға әсер етуге болатындай  ұымдастырылады;

2) ұйымдастыру процесінде  депозиттік операциялар субъектілерінің  әр түрлілігін және әр формадағы  депозиттердің сәйкестігін қаматамасыз  ету керек;

3) бакнтік операцияларды  жүзеге асырған кезде депозиттік  операциялар мен депозиттер және  несие салымдарының сомалары  мен мерзімдері бойынша қарыздарды  беру операциялары және депозиттік  операциялар арасындағы өзара  байланыстылығы мен өзара келісушілікті  қамтамсыз ету қажет;

4) депозиттік операцияларды  ұымдастыру процесінде банк балансының  өтімділігін сақтауды ең жоғары  дәрежеде қамтамасыз ететін мерзімді  депозиттерге ерекше көңіл бөлінеді;

5) депозиттік операцияларды  ұйымдастыру кезінде банк депозиттік  шоттардағы бес (активті операцияларды  тартылмаған ) қаражаттардың резервтері  минималды болдыруына тырысу  керек.

6) банктің қызметтерін  дамытуы және клиенттерге қызмет  етуге, мәдениеті мен сапасын  арттыруы шараларын қолдану керек.  Бұл депозиттерді тартуға әсер  етеді.

Депозиттік саясаттың  маңызды тетігі – банктің салымшыларына  тартылатын ресурстар үшін төлейтін проценті. Депозиттер бойынша процентті  орнатуға әсер ететін бірқатар факторлар  болады. Шартты түрде оларды сыртқы (олар объективті және банктің қызметінен және оның контактілік аудиторияларына  тәуелді емес) және ішкі (олар банктің  ішкі саясатының және контрагенттердің әсерінен қалыптасады) деп бөледі.

Сыртқыларға:

-         елдің орталық банк анықтайтын проценттің есептік ставкасы;

-         қорлану нормасы;

-         ақпараттың деңгейі;

-         банктік қызмет нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың қатынасы;

-         әлемдік қаржы нарығындағы проценттік ставкалардың деңгейі.

Ішкілерге:

-         операцияның мазмұны, яғни депозиттің түрі, мерзімі, сомасы және т.с.с.

-         клиенттің сипаттамасы;

-              берілген банкте қолданылытын баға белгілеудің әдістері неғұрлым өз   экономикалық мазмұны бойынша әр түрлі болса, соғұрлым ол бойынша әр түрлі процент ставкалар орнатылады. Банктің депозиттің әр түрі бойынша операцияларынан кірістер мен шығыстары әр түрлі болады. Төменде шығындарды функционалды талдау беріледі.

Ең арзан депозиттер- бұл чектік депозиттер, соның ішінде кәдімгі пайысыз мерзімді депозиттер. Чектерді жасау мен есептуге байланысты шығындар, шығындардың ең үлкен бабын  құрап тұрғанмен, кәдімгі чектік депозиттер бойынша салымшылар шамалас  пайыздық табыс алады, бұл банктің  қаражаттарының басқа көздеріне қарағанда шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.

Коммерциялық фирмалар үшін ашылатын чектік шоттар орташа мәнде  азаматтарға ұсынылатын чектік шоттар сияқты банктер үшін онша қымбат емес. Коммерциялық фирмалардың депозиттеріне  түсетін қаражаттардың долларға кететін щығындары азаматтардың чектік шоттарды жүргізуімен байланысты шығындарының жартысынан аз бөлігін  құрады. Жеке чектік шоттың орташа мөлшері  коммерциялық шоттың орташа мөлшерінің 1/3 бөлігінен аспайды, сондықтан  банк өзі инвестициялайтын қаражаттардың  ең көп бөлігін коммерциялық салымдардан  алады.

Мерзімді депозиттер (әсіресе ақшалай нарықтық шоттар) жен жинақ салымдары ранг бойынша  жалпы талап еткенге дейінгі  депозиттерден кейін жүреді, себебі банк үшін ең арзан емес болады. Жинақ  салымдары банк үшін өз төмен проценттік ставкасына байланысты, ал көп жағдайда салымшылар үшін шоттардан айлық  көшірмесінің жоқтығына байланысты операциялардың үлкен саны жүргізіледі, көптеген салымшылар оларды чектік шоттар ретінде қолданады. Көптеген банктер  өз жинақ депозиттерінің ағымдылығын  болдырмау үшін шоттардан қаражаттарды алуға шектеулер қояды және қызметтері үшін төлем мөлшерін орнатады.

Жалпы, мерзімді депозиттер, депозиттік сертификаттар және ақшалай  нарықтық шоттардың қаражаттарды салу және алуды жүргізу тұрғысынан жинақ  шоттарына қарағанда қозғалмалылығы аздау. Мерзімді депозиттер мен ақшалай  нарықтағы шоттардың көбісі бойынша  ең жоғары проценттік ставкалар жинақ  салымдарымен салыстырғанда олардың  артықшылығын кемітеді. Үлкен емес банктердің ірі банктерге қарағанда  жинақ депозиттер және ақшалай нарықтық шоттарға қызмет ету бойынша жоғары шығындары жиі болады, бірақ олардың  басқа банктерге қарағанда мерзімді депозиттер бойынша шығындары орташа төмендеу болады. Сонда да ірі банктер  депозиттердің орташа мөлшерінің көптігіне  байланысты чектік және жинақ депозиттері  операциялардан ең жоғары мөлшерде табыс  алады.

Депозиттерді ұстау  бойынша қызметтердің бағаларына қатысты  мәселелерді шешкенде банктің басқармасы ескі дилеммаға тап болады банктер  клиенттердің салымдарын тарту мен  сақтау үшін жеткілікті мөлшерде жоғары проценттік табыстарды қамтамасыз ету  керек, бірақ депозиттерден алынатын қаражаттарды пайдаланудан алатын пайдадан асатын шектен тыс проценттік ставкалардан жалтару керек. Депозиттер үшін қатаң  бәсекелестік күрес бұл мәселенің  шешуін күрделіндіреді, себебі бәсеке депозиттер бойынша проценттік шығыстардың  өсуіне әкеледі және бір уақытта  тартылған қаражаттар айналымынан  күтілетін пайдаларды төмендетеді.

Депозиттік нарықтың даму үрдісінде депозиттердің қалыптасуына түрткі әрі себеп болған жинақтаулар  ерекше рөлге ие. Жинақтаулардың экономикалық категориялар ретінде мәні қайта  бөлу функциясы арқылы жүзеге асады. Соның арқасында ақша қаражаттарының банктік жүйеде шығарылуы және сондай-ақ олардың жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатындағы ары қарайғы пайдаланылуы жүзеге асады.