Еңбек өнімділігі және оларды өлшеу әдістері

 
 
 
 
 
 
 
 

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС 

Тақырыбы: Еңбек өнімділігі және оларды өлшеу  әдістері  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     МАЗМҰНЫ

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ 

      Экономикада ресурстарды пайдаланып өндірілетін  және жасалатын  заттардың бәрі экономикалық өнім деп аталады. Кейде  материалдық  қана емес, рухани, ғылыми, интелектуалды өнімдерді де өнім деп атайды. Ғылыми институт өндіріске енгізу  үшін ғылыми өнім шығарады.

      Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының классиктері  А.Смит пен Д.Рикардоның теориясына негізделген.

      А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен емес.Оның пайымдауынша,еңбек табиғи бағасы бар  «тауар» деп саналады. Ал,табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады,яғни жұмысшының және оның отбасының тіршілігіне қажетті құнмен есептеледі. А.Смит «табиғи жалақы» деп жұмыс күшінің құнын түсінді. Еңбек ақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне қажетті құн минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани элементтерді қамтиді, осымен байланысты Смит еңбек ақы мөлшерінің ұлттық айырмашылығы болатынын түсіндірді. Рикардо еңбек ақы теориясын Мальтустың халық өсімі теориясымен байланыстырды. Еңбек ақы, осы теория бойынша, халықтың табиғи өсуіне сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады.

      Маркстік  тұжырымдамаға сәйкес еңбек ақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек тауар емес, олай болса оның құны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал еңбек ақы осы тауардың бағасы, оның құнының ақшалай көрінісі. Жұмысшы еңбек ақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек қажетті еңбек мөлшерінің құнын алады. Еңбек ақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы өндірістің жеке факторының орны толтырылады, адамның материалдық және рухани қажеттіліктері қанағаттандырылады, білім алуы, еңбекке дайындығы жүзеге асырылады.

      К.Маркс жұмыс күшінің құны мен еңбек ақы күнкөріс заттарының физикалық минимумымен емес, күнделікті қажетті тұтыну заттарының құнымен анықталады деді.Еңбек ақының мөлшері жұмыс күшінің құнына әсер ететін еңбек өнімділігіне, еңбке қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді.Еңбек рыногында сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда жұмыс күшінің құнына тең еңбек ақы бөлінеді.

      Еңбек  ақы жөніндегі саясат кәсіпорында  басқарудың құрамды бөлігі болып  табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін пайдаланудағы  нталандырудың маңыздысының  бірі. Міне , сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға болмайды.

 

1. Өнім түсінігі

         

      Экономикада ресурстарды пайдаланып өндірілетін  және жасалатын  заттардың бәрі экономикалық өнім деп аталады. Кейде  материалдық  қана емес, рухани, ғылыми, интелектуалды өнімдерді де өнім деп атайды. Ғылыми институт өндіріске енгізу  үшін ғылыми өнім шығарады.

               
 
 

             

                      Сурет 1.1 Өнім түрлері

    

      Өнім  дегеніміз-адам еңбегімен жасақталған өндіріс құралының көмегімен адами қажеттіліктерге айналған табиғат заттары, материалдық нәтиже.Өндіріс процесінде өңделуге ұшыраған еңбек құралдары нысанын өзгертіп өнімге айналдырады, олар өндіріс (машиналар, шикізат, материалдар), одан жеке тұтыну құралдарына айналады (тамақ өнімдері, киім, аяқ киім).

      Материалдық деп адамдардың заттай өнімдерін  айтады.Материалдық қажеттіліктерді  қанағаттандыру үшін жаңа заттарды көптеп шығару керек. Әрбір 30 жыл сайын адамдар  өз қажеттіліктері үшін жаңа заттар ойлап табады.Алдымен адамдар өздерінің физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру қажет. Егер адам қоршаған ортадан өз ағзасына қажетті заттарды уақытылы алмаса, өмір сүруіне қажетті өнімдерімен айырбастамаса, өліп кетеді. Бұл температуралық режимге де байланысты.

      Рухани  өнім әр түрлі. Экономикалық, өндірістік және шаруашылық қызмет оны қанағаттандыруға септігін тегізеді. Рухани азықты адам ой еңбегі арқылы жасайды.Жасанды интелекті, ойлайтын машинаны жасау әреккеттері  еқолға алына бастады.Бұдан адамдардың рухани қажеттіліктері мен оларды қанағаттандыру көздері экономикамен байланысты емес деуге болмайды.Мысалы, кітапті алайық.Кітап шығару үшін алдымен қағаз дайындау керек, оған мәтінді жазу керек, мұқабалау керек, сосын дайын өнімді сатып алушылар үшін дүкендерге шығару керек.Осының өзі- экономика. Рухани құндылықтар материалдық жеткізушілердежазылуы  

мүмкін. Мәтінді грампластинкаға, аудиокассетаға  немесе компакт-дискіге жазу керек,көрінетін  ақпаратты-бейнекассетаға немесе кинотаспаға  жазу керек. Суретшілер мен қолөнер шеберлерінің шығармалары да материалдық негізге ие, мысалы, холст және бояу, гипс және мәрмәр.

      Интеллектуалды  өнім- адамның ой еңбегі (лат. Intellctus-таным, түсінік, пайым-бұл ойлау қабілеті, тиімді танымы).

      ″Интеллект″ термині нус (″ақыл″)-ежелгі грек ұғымының латынша аудармасы (Платон мен Аристотельдің нус туралы ілімінде адам жанының ойлау қабілетін бөлігі;  ″ақыл″  әлем эманациясының шамалық деңгейі, неоплатонизмнің бірыңғай басы, т.б.).

      Ғылыми  өнім- бұл функциясы болмыс туралы обьективті білімді теориалық жүйелеуді жасау және қолдану болып табылатын адам қызметінің саласы; қоғамдық сананың бір нысаны. Ғылым дамуының барысында өнім қоғамның  өндірістік күшіне әрі маңызды әлеуметтік институтқа айналады. ″Ғылым″ ұжымына жаңа білім алу жөніндегі қызметпен қатар осы қызметтің нәтижесі- әлемнің ғылыми көрінісін  жиынтығын құрайтын осы сәтті алынған ғылыми білімнің  қосындысы да кіреді. ″Ғылым″ термині сонымен қатар ғылыми білімнің жекелеген саларын белгілеу үшін қолданылады.

      Тікелей ғылыми өнімнің мақсаты-өзі ашқан  заңдылықтар негізінде оның зерттеу  пәнін, яғни кең мағынада- болмыстың  теориалқ  бейнесін құрайтын болмыстағы процестер мен құбылыстарды қолдану, суреттеу,түсіндіру және болжау.

      Интелектуалды өнім- адамның ой еңбегі (лат.Intellectus-таным, түсінік,пайым-бұл ойлау қабілеті, тиімді таным).

      ″Интелект″  термині нус (″ақыл″)-ежелгі грек ұғымының латынша аудармасы (ПЛАТОН МЕН Аристотельдің  нус туралы  ілімінде адам жанының  ойлау білетін бөдігі; ақыл әлем эманациясының шамлық деңгейі, неоплатанизмнің бірыңғай басы, т.б.).

      Бұл термин ортағасырлық схоластикада құдай  бейнелі,(″ratio″) ″ақыл-ойға″ қарсы  ″интеллект″ термині ретінде  қолданылды.Ал И.Кант мұны керісінше (нем.Versant-пайым) түсініктерді құру қабілеті, яғни ақыл-ой (нем. Vernunft)-метафизикалық идеяларды құру қабілеті деп түсіндіреді.Гегель пайым және ақыл-ой тұжырымдамасында абстракциялық-талдау қабілеті алғашқы ″ақыл-ойлық″ нақты-диалектикалық түсінік деп пайымдайды.

      Қазіргі экономика қызметкердің интеллектуалдық  еңбегімен ерекшелінеді, одан логикалық ойлау қабілеті, өндіріс технологиясымен жұмыс істей алуы талап етіледі.

 

2. Еңбек өнімділігі 

 

      Еңбек өнімділігі  дегеніміз-кәсіпорында  жұмысшылардың  нақты еңбегі мен  қабілетінің нәтежесінде,белгілі  бір жұмыс уақыттында саны мен сапасыжоғары өнімді өндіру деңгейін сипаттайтын маңызды экономикалық катерория.

      Еңбек өнімділігінің деңгейін өнімгекеткен еңбек шығынын еңбек үрдісінің  қорытындысы мен салыстыру арқылы анықтайды.

      Еңбектің  көп саладағы жұмсалған алуан  түрлі шығындарынекі топқа бөлуге болады:

   а)Жанды еңбек шығыны-нақты өнімді  өндіру мен тікелей айналысатын  жұмысшылар категориясының жұмыс  уақыты;

   б)Мүліктенген  немесе затқа  айналған шығын немесе өткендегі  еңбек шығыны.Бұл затқа айналған  еңбекте өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс құралдарын жасауға кеткен еңбек шығындары, яғни шикізат,материалдарды, жабдықтарды т.б. өнеркәсіп салаларындағы өнім өндіруде қолданылатын құралдарға кеткен, өткен мезгілдегі еңбек шығындары.

      Осыған  орай еңбек өнімділігі жанды еңбек  өнімділігі және қоғамдағы еңбек өнімділігі болып бөлінеді.

      Қоғамдағы еңбек өнімділігі барлық жанды еңбек  шығыны мен өткендегі еңбек шығындарын қосып есепке алса, жанды еңбек  шығыны тек кәсіпорындағы өнімге кеткен шығынды қамтиді.

      Сонымен, жанды еңбек өнімділігі өнеркәсіптің әрбір өндіріс бұйымдарындағы-бригада, цехтардан бастап салаға дейінгі еңбек өнімділігінің тиімділігін сипаттайды.Тек жанды еңбек- өнімді тікелей дайындайды.

      Затқа айналған еңбек шығыны- өндірістің бастапқы кезеңінде жанды еңбектеніп,жанды  еңбектің материалды жағдайын көруге қызмет атқарып,жанды еңбек өнімділігіне қатыспайды.

      Қоғамдық  еңбек өнімділігінде ғана жинақталған  қорытындыны, тиімділікті анықтағанда  жанды және затқа айналған жалпы  еңбек шығындары бірге есепелінеді.

      Еңбек шығынын азайтып,еңбек өнімділігін арттыру арқылы өнімнің өзіндік құнын азайтуға болады.Өнім өндіруде еңбек шығыны азайған сайын, өнімнің өзіндік құны арзандап, кәсіпорынның пайдалылығы өседі.

      Еңбек өнімділігі- бір жұмысшының белгілі  бір уақытта (сағат, күн,ай, тоқсан, жыл) істеген мезгілінде өндірілген өнім саны немесе өнімді өндіру  бірлігіне жұмсалған еңбек шығынымен өлшенеді.

      Еңбек  өнімділігі – жалпы ішкі өнім көрсеткіштерін экономикадағы жұмысбастылыр санына бөлгенге тең. Жалпыға ортақ тұжырым – ол бизнестің бәсекеге қабілеттілігін дамытуда капитал мен еңбек өнімділігінің өсуі үлкен маңызға ие. Еңбек өнімділігі - капиталдың алғашқы жиналымының және алдағы ұлттық экономика капитализациясының қайнар көзі. Еңбек өнімділігінің артуы өнімнің бір данасына есептегенде капитал қайтарылымының өсуіне, материалдық қолданыстың азаюына және қосымша құнның ұлғаюына ықпал етеді, ЖІӨ, ЖҚҚ және т.б.

      Экономиканың дамуындағы басты алғышарт – еңбек өнімділігінің артуы болса, еңбек өнімділігінің арттыруда еңбектің капиталмен қарулану деңгейінің жоғары болуы аса маңызды. Бірақ бұл әлі күнге дейін барлық зерттеушілермен ескеріле бермейді. Еңбек өлшемі бойынша да ақша өлшемі бойынша да еңбектің капиталмен қарулануы тек қана ресми статистикамен жоққа шығарылмайды, сондай-ақ экономикалық категория экономика оқулықтарында да сирек кездеседі. Олардың көпшілігінде тіпті «еңбектің каиталмен қарулануы» деген ұғым бола бермейді.

      Еңбек өнімділігі бірінші жағдайда-өнімді өндіруге кеткен уақыт бірлігінде, екінші жағдайда-еңбек сыйымдылығы - дайындалған өнім бірлігінде есептелінеді.