Экономикалық Саясат

Қоғамда белгілі бір  тұрақты да объективті түрде қалыптасқан  әлеуметтік қатынастар жүйесінің қызмет атқару тәртібін «институт» деген ұғым түрінде білдіреді. Бұл қоғамдық «институт» ресми, немесе биресми түрде  қызмет атқаруы мүмкін. «Институт» ұғымымен әртүрлі әлеуметтік топтардың, тіпті жеке бір халықтың тарихи түрде тұрақты қалыптасқан экономикалық, саяси және т.б. сана-сезімін, тәртібін, дәстүрін, әдетін белгілейді. Мысал ретінде, «меншік институтын», «құқық институтын» айтуға болады.

Істің ұйымдық-құқықтық жағын баса айту, мемлекеттік реттеу әдістерінің қосымша бірталай түрлерін ажыратып көрсетуге мүмкіншілік береді. Институционализмнің көріністері ретінде мыналарды атауға болады:

1. Үкіметтің мақсаттарын іске асыру үшін арнайы құрылған мемлекет билігінің атқарушы құрылымдары.
2. Мемлекеттік меншік объектілерін қалыптастыру және сақтау, яғни  мемлекет секторы.
3. Экономикалық бағдарламалар мен болжауларды дайындау.
4. Экономика бойынша зерттеу орталықтарын, әртүрлі экономикалық ақпарат институттарын, сауда-өндіріс палаталарын, әртүрлі экономикалық одақтар мен мәжілістерді қолдау.
5. Экономика проблемалары бойынша ұйымдастырылған сарапшылар, кеңесшілер, көмекшілер институттарының қызмет атқаруына жағдай жасау.
6. Кәсіпкерлік және еңбек одақтарын құқықтық және мәліметтер жағынан қолдау.
7. Экономикалық интеграцияға қатысу, экономика бойынша өткізілетін халықаралық кездесулерді ұйымдастыру.

2.2 Қаржы-қаражат жүйесі және оның  шаруашылық механизмі

 

 

Қаржы мәні – ақша ресурстарын  бөлу және пайдалануға байланысты құн  ағымдарының жүйесі. Экономика ғылымында  бұл ең күрделі категориялардың  бірі.

Арасында ақша ағымдары үздіксіз ағатын негізгі субъектілер мыналар: мемлекет, кәсіпорындар және тұрғындар. Дәл осы субъектілердің үш тобы – көптеген экономикалық байланыстар түрлерінің қалыптасу орталықтары. Бұл байланыстардың көбі қаржылық қызметсіз өмір сүре де, дами да алмайды.

Теорияда «қаржы» ұғымымен қатар «қаржы шаруашылығы», «қаржы жүйесі» деген атаулар да пайдаланылады.

Отандық экономика ғылымында  «қаржы-қаражат шаруашылығы» атауы, макроэкономикалық мазмұны терең  және көпқырлы болса да, өкінішке қарай, пайдаланылмайды деуге болады.

Теорияда қаржы шаруашылығының сипаттамасы «мемлекет қызметінің кеңею заңы», немесе «мемлекет қажеттіліктерінің өсу заңы» деп аталатын заңдармен байланысты анықталады. Неміс экономисі А.Вангер анықтап берген бұл заң экономика мен қоғамдағы мемлекет ролінің арту тенденциясын көрсетеді. Қажеттілік шығындарды туындыратын болса, онда аталған заңдылық мемлекеттің қаржы қажеттіліктерінің өсу заңы ретінде анықталады.

Қаржы шаруашылығының ең маңызды белгілері мынандай: а) ақша ресурстарын міндетті түрде қайта  бөліп, жаңа табыс түрлерін жасау; б) табыстарды өндіріске емес, қажеттіліктерге жұмсау.

Қаржы шаруашылығы бірнеше  қызмет түрлерін атқарады. Олардың  ішінен мына қызметтерді ерекше бөліп  көрсетуге болады: ресурстарды қайта  жылжытып, жаңаша орналастыру; табыстарды қайта бөлу және тұрақтандыру.

Қоғамдағы экономикалық ресурстарды қайта жылжытып орналастыру  қызметі батыс әдебиеттерінде «аллокация»  деп аталады. Бұл қызмет мемлекеттің  белгілі бір игілік түрлерін (қоғамдық игіліктерді) өндіріп немесе қаржыландырып, оларды қоғамға «тегін» немесе «жартылай» бағамен пайдалануға беруінен туындайды. Мемлекеттік табыстардың және шығындардың маңызды мақсаты осындай, жеке экономика секторы өндіріп ұсына алмайтын қоғамдық игіліктерді қаржыландыру болады.

Мемлекеттік табыстар деген  – жеке сектор қорларының ағымдағы ақшалай және мүлік түрінде мемлекетке аудармалары (трансферттері). Бастапқы кезде жеке сектор мемлекетке оның нақты бір қызметтері үшін төлем ретінде өз ресурстарынан қаржылай немесе мүлік түрінде аудармалар жасайтын. Кейіннен жеке сектор төлемдері мен мемлекет қызметтері арасындағы мұндай байланыс әлсіреп, күшін толық жойды. Енді бюджетке жеке сектордан төлемдер жалпы «ортақ» қазыналық жарна ретінде ғана түсетін болды.

Табыстар саясаты арқылы шешілетін міндеттерді екі топқа  бөліп көрсетуге болады: біріншіден,бюджетке жеке сектордан (фирмалар мен жеке отбасыларының) қаражат қоры әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты сақтап, экономиканың өсуіне ықпал жасау мақсатында жиналады; екіншіден,алынатын алым-салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет жеке кәсіпорындарға және өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.

Экономистердің анықтауынша, мемлекет табыстары, негізінен келесі экономика субъектілерінен жиналады: 1)жеке кәсіпорындар мен үй шаруашылықтарынан; 2) әкімшілік-аумақтық, экономикалық-әлеуметтік бірлестіктерден; 3) басқа қоғамдық ұйымдардан. Шетелдік трансферттік аудармалар мен төлемдар жеке көрсетіледі.

Табыстарды алу формалары.Мемлекеттік  табыстар түрлері мен оларды жинаудың көптеген әдістері бар. Жалпы алғанда  табыстар салықтық немесе салықтық емес болып бөлінеді. Бұдан басқа – қалыпты және төтенше деп аталатын табыс түрлері болады. Бюджеттік табыстар, негізінен, жее және мемлекеттік экономика секторларынан түседі. Өз кезегінде, мемлекеттік сектордан түскен табыстар – ұлттық мемлекет секторынан және шетелдерден түскен табыстар деп бөлінеді. Соңғысы өз ішінде тегін көмек ретідегі аудармалар және шетелдік айырбас операцияларынан түскен табыстар түрлеріне тағы бөлінеді.

Табыстардың екінші –  экономиканың жеке секторынан түскен тобы – мемлекеттің нарық процестеріне тікелей немесе жанамалы араласуына байланысты келеді. Мемлекеттің нарыққа тікелей қатысуынан түсетін табыстар: мемлекет мекемелерінің көрсеткен қызметтеріне төленетін төлем-ақшалар немесе мемлекет меншігіндегі объектілерді жалға бергеннен түскен жалгерлік төлемдер. Мемлекеттің нарыққа жанама қатысуынан салық, жинақ, айып, кеден, салым төлемдері түрінде табыстар түседі.

Салықтар және салық  саясаты. Көптеген мемлекеттік табыстардың  ішінде ең көп тарағаны және міндетті түрде алатыны – салықтар. Олар мемлекеттің ең маңызды табыс көзі. Салық арқылы дамыған елдерде (АҚШ-та, Жапонияда) ЖҰӨ-нің 27-29%-і бюджетке жиналады, ал Швецияда бұл көрсеткіш 53%-ке жетеді.

Көреген саясаттың және тартылған тікелей шетелдік инвестициялардың арқасында Қазақстан экономикасының өркендеу қарқыны тұрақты.болып отыр. Соңғы онжылдықтың ішінде ЖІӨ 8-ден астам есеге өсті (17 млрд.-тан 146,5 млрд. долларға дейін).

1- диаграмма

Қазақстан Дүниежүзілік Банктің жіктеуі бойынша, кірісінің деңгейі орташа елдердің қатарына жатады. Қазақстан жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейі бойынша ТМД елдері арасында үздік көрсеткіштердің біріне ие болып отыр, 2011 жылдың 1 қаңтарында жан басына шаққандағы Жалпы ішкі өнім 9 мың АҚШ долларын құрады.

2 - диаграмма

Мамандардың пікірінше, мына принциптерге негізделген салық жүйесі оптималды болмақ:

       1.Салық  жинау жүйесі өте ықшам, оған  жұмсалатын шығындар    мүмкін  болғанша төмен, ал тиімділігі  жоғары болуы қажет.

2.Салық төлеу процедурасы  төлеушілер үшін ыңғайлы, көп  уақыт алмайтын болғаны дұрыс.

3. Салық салмағын шамадан  тыс арттырып, кәсіпкерлердің белсенділігі  мен қажыр-қайратына нұқсан келтірмеуге  тырысуы қажет.

4. Салық салу принципі  өндіріс шығындарын арттырып, өндіріс  көлемінің өсуіне, өнімнің ішкі  және сыртқы нарықтық өтімділігіне кедергі болмауы өте маңызды.

5. Салықты алу процесі  конъюктуралық және жұмыстылық  саясатының іске асырылуына сәйкес  ұйымдастырылуы қажет.

6. Салықтарды алу принциптері,  сонымен бірге, табыстың мүмкін  болғанша әділетті болу принципіне  жақын болғаны дұрыс.

7. Жеке тұлғалардың  «Салық төлеу мүмкіншілігін»  анықтағанда, еркіндік құқығына  қайшы келмейтін, минималды көлемде  мәліметтер талап етуге болады.

8. Құрамындағы әрбір  салықтың мақсаты нақты анықталған  біртұтас салық жүйесін қалыптастыру  өте маңызды.

Әлемдік тәжірибеде салық  түрлерін топтастырып ажыратудың біршама  принциптері мен әдістері қалыптасқан. Мысалы, бюджет үшін маңыздылығына  қарай негізгі және қосалқы салықтар деп бөлінеді. Салым салу әдісіне  сәйкес, тікелей және жанама салықтарды бөліп көрсетеді.

Негізгі салық түрлерінің жеке табыс салығына дамыған елдерде  шамамен ЖҰӨ-нің 12%-і тең; қосылған құн салығына – 6%, корпорация пайдасына  салынған салыққа – 3%.

Қосалқы салық түрлері: мүлік салығы (2%) және мұра салығы; жекелеген  тұтыну салықтары (акциздер); арнайы салық түрлері (мысалы, автокөлікке салынатын салық).

Басқа бір классификация  бойынша, тікелей салық түрлеріне, олардың мақсаттық міндеттеріне қарай, жеке табыстар салығын, корпоративтік (пайдаға салынатын) салықты және мүлік салығын жатқызады. Жанама салықтарға – акциздер, айналым салықтары (қосылған құнға, импортқа салынатын) және кеден төлемдері жатады.

Салықтың экономика  цикліне қарсы икемделу механизмінің мазмұны мынандай. Біріншіден, нарық  конъюктурасы өскен жағдайда ұлттық табыстың көлемі артады. Прогрессивті салық алу принципінде құрылған салық жүйесі бюджетке бөлінген табыс үлесін арттырып, экономикалық белсенділікті тежейді. Екіншіден, мемлекеттің әлеуметтік төлем төлеу жүйесі, жеке табыстарды теңестіру саясатын іске асыру мүмкіншілігі артады.Үшіншіден,экономикалық мүмкіншіліктері шектеулі топтардың жеке табыстары өсіп, жалпы сұраным жалпы ұсынымға сәйкес өседі, ұлттық экономика жүйесінде тепе-теңдік сақталады. Нарық жағдайы нашарлағанда бұл процесс керісінше жүреді.

Өзін-өзі реттеп, нарық жағдайына бейімделген салық түрлері ғана экономика цикліне қарсы қызмет атқарады. Яғни, экономика конъюктурасын анықтайтын көрсеткіштерге негізделген салық жүйесін құру қажет. Дамыған елдерде салық жүйесі, оның негізгі элементтері нарық конъюктурасына сәйкес анықталған және ұйымдастырылып құрылған.

Салық саясатының жалпы  экономика көрсеткіштеріне ықпал  әсер жасауы туралы сөз болғанда мына бір маңызды мәселені естен шығармаған жөн. Ол «кешігу әсері» деп аталады. Оның мәні мынандай: жүргізілген қаржы саясатынан экономикалық нәтиже алу үшін белгілі бір уақыт қажет болады екен.

Салықтардың экономикаға  ықпал жасау әсерінің шамасы экономика  субъектілерінің салық төлеуден жалтару іс-әрекеттеріне де байланысты келеді. Салықтан бас тарту заңды  және заңсыз түрде болады. Мысалы, салықтан заңды түрде құтылудың көптеген нақты әдістері мен жолдары белгілі: тұтыну объектісінен бас тарту; салық төленетін іскерлік кәсіпті салық аз салынатын немесе салынбайтын салаға ауыстыру; баға  арқылы салық салынбаған басқа тұлғаларға ауыстыру, т.б.

Астыртын түрде салық  төлемеудің де әдіс-жолдары белгілі. Олардың ішінде ең көп тарағандары  – бухгалтерлік есеп жүргізгенде, шығындарды әдейі арттырып, пайданы азайтып  көрсету әдісі; қосымша табыстар көзін салық мекемесінен жасыру, т.б.

 

 

 

 

 

 

ІІІ. МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН МЕХАНИЗМІ                                                                                                        

 

3.1 Мемлекеттік мекемелер  жұмысын жаңаша ынталандыру және реформалау

 

 

Әкімшілік әлімжеттікке жол бермеу үшін және мемлекет қызметкерлерінің тиімдірек жұмыс атқаруына жағдай жасау мақсатында мемлекет мекемелерін  жаңаша ынталандыру реформасын жүргізу  қажет болады. Бұл реформаның негізгі принциптері: тиімді тәртіп ережелерін және шектеулерін жасау, бәсекелік ортаны қалыптастыру, азаматтардың рөлін көтеру, мемлекет пен жеке сектор арасында әріптестік қатынасын қалыптастыру.

Мемлекет тарапынан  әкімшілік әлімжеттіктің мүмкіншілігін  шектеу қажет. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте сыртқы сауданы жеңілдету, өндірісте жеке меншік секторды дамыту кедергілерін жою және мемлекеттік меншікті жекешелендіру сияқты саяси-экономикалық іс-шаралар көмектеседі.

Мемлекет қызметкерлері  арасындағы коррупцияға қарсы ресми тексерулер арқылы да болады, бірақ олар аз жүргізіледі.

Мемлекеттік қызметтер  жүйесін реформалау, саяси қолдауды шектеу, қызметкерлердің еңбек ақысын көтеру де сыбайлас жемқорлыққа қарсы  күресте көмектеседі, қызметкерлерді өз қызметтерін тәртіп бойынша атқаруға ынталандырады.

Сонымен, осы стратегияны  қолдану сыбайлас жемқорлыққа қарсы  күресті нығайта түседі.

Дамушы елдердің көбінде  мемлекеттік қызметтер төмен  деңгейде екен. Саясатшылар мемлекет мекемелерінің күнделікті жұмысына жиі араласады, мекеме басшыларының еркін қимылдауын, өзіндік іс-әрекет жасау мүмкіншілігін шектейді, сондықтан олардың жауапкершілігі де нақты емес.

Көптеген елдерде мемлекеттік  сектор қызмет көрсету саласында  монополияға айналған. Бұл қызмет көрсету сапасын арттыруда ынта-жігерді әлсіретеді. Бұл жағдайда мемлекет мекемелерінің қызметіне нарық принциптерін енгізуді қажет етеді. Америка, Европа және Азияның ондаған елдері жаңа технология процестерін пайдаланып, телебайланыс пен электроқуатын өндіру саласына бәсекелестікті енгізген екен. Бұл – қызметтің өзіндік құнын төмендетіп, көлемін тез өсірген. Қызмет көрсету бойынша аукциондар мен тендер жүргізу де бәсекелестікті арттырады. Мұндай жағдай өндірісі жоғары дамыған елдерде кең тараған. Осы айтылған әдіс дамушы елдерде де қолданылады (мысалы, Бразилияда – жолдарды жөндеуде).