Кәсіпорын шығындарын басқару

Шығындарды  талдау - бақылау функциясының маңызды  элементі бола отырып, негізді жоспарлануы  үшін ақпараттарды дайындайды.  
Шығындарды басқару жүйесінде талдау функционалды циклды аяқтайды және онымен бір мезгілде оның басы болып табылады. Шығындар жалпы кәсіпорын бойынша және де, сонымен қатар, өндірістік бөлімшелер, шығындардың экономикалық элементі мен калькуляция баптары, қызмет түрлері, өнім (жұмыс, қызмет) бірліктері, өндіріс процесі кезеңдері мен есептеудің басқа да объектілері бойынша талдауға түседі. ^[5]

Шығындар  бюджеті өндірістік, қызмет көрсетуші  және        функционалды-басқарушылық бөлімшелері бойынша есептелініп, бекітілетін кәсіпорындарда олардың  жүзеге асырылуын талдау жалпы бөлімшелердің  барлық бюджеті мен жекелеген  элементтерге бөлек жүргізіледі.

Кәсіпорынның  негізгі қызмет түрі бойынша шығындарды талдау өзіне негізгі жұмыстарды орындауды қосады:

1) өндіріске деген шығындардың жалпы сомасы мен экономикалық элементтері бойынша өнімнің өтімін талдау. Талдау өндіріске деген шығындарды зерттеу және экономикалық элементтер шегінде негізгі қызмет түрі бойынша өнімді (жұмыс, қызмет) ұсынуды болжайды.

Талдау  есепті кезеңнің экономикалық элементтері  бойынша нақты шығындардың үлес салмағын өткен кезеңнің аналогиялық  көрсеткіштерімен, сонымен қатар  жоспарлы мәліметтерімен салыстыру  арқылы жүргізіледі. Бұндай тәсіл шығындар құрылымындағы өзгерістерді анықтауға  және  
өнімнің материал сыйымдылығының, қор сыйымдылығының, еңбекақы сыйымдылығының және еңбек сыйымдылығының өзгерісін анықтауға көмектеседі.

Жекелеп қарастыратын өнім (жұмыс, қызмет) өтімі  мен өндіріске кеткен шығынның жалпы  сомасындағы материалдық шығын  үлесінің өзгеруін талдау кезінде жекелеген  ұйымдардың қызметтеріне кеткен  
төлемдердің шығындарын ұлғайтуды және олардың өсу себептерін анықтауды талап етеді.

Еңбекті өтеуге кеткен шығындар үлесін салыстырмалы ұлғайту кезінде материалдық  шығындардың үлес салмағын азайту өнім құрамындағы құрылымдық жылжумен байланысты.

Шығынның  жалпы сомасындағы амортизация  үлесінің өзгерісі өндірістің қор сыйымдылығының динамикасы мен жұмыскерлердің еңбек  қорымен қамтамасыз етілгенін, сонымен  қатар аморизацияны есептеудің жаңа тәсіліне ауысуын көрсетеді. Амортизацияға  деген шығын үлесін азайту негізгі  қорлар мен олардың тасымалдануының  массалық тозуын куәландырады, ал осы  шығындар үлесінің артуы өндіріске  жаңа техниканы енгізумен және жеделдетілген  амортизациямен байланысты болуы мүмкін.  
Экономикалық элементтері бойынша кәсіпорынның жалпы шығындарын талдау шығындар сомасының элементтері мен олардың құрылымы бойынша өзгеруінің нақты себептерін ашу керек.

2) калькуляциялау баптары бойынша дайын өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын талдау. Оның талдау объектісі болып кәсіпорынның (немесе өндірістік бөлімшелердің ) дайын өнімнің өзіндік құны мен жекелеген бұйымдар (жұмыс, қызмет) табылады. Ол алдыңғы кезеңмен немесе жоспармен салыстырғанда қандай баптар бойынша үнемдеуге қол жеткенін,  
ал қандай баптар бойынша шығын шыққанын анықтауға көмектеседі.  
Басты назар ең көп өзгерістер мен шығын шыққан бапқа аударылады.

Калькуляцияны құру уақытына қарай алдын – ала  есептелетін калькуляция және соңынан  есептелетін калькуляция деп  бөлінеді. Алдын – ала есептелетін  калькуляция жоспарлық, сметалық және жобалық деп бөлінеді. ^[3][2]

Жоспарлы  калькуляциялау – бір дана өнімді өндіру үшін кететін шығындарды баптар бойынша есептеу. Ол өнімнің барлық түрлеріне есептелінеді. Есептеу  барысында еңбек және өндіріс  құралдары шығындарының прогрессивті мөлшерлері қолданылады. Бұл мөлшерлер  өндірісті басқару тәжірибесінде  өндіріс шығындарының төмендету  жолдарын және өзіндік құнды төмендету  арқылы пайданы молайту тәсілдерін анықтау мақсатындағы салыстыру  эталоны ретінде қолданылады.

Сметалық  калькуляция – бұл жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалатын калькуляция.

Жобалық калькуляция – бұл келшекке құрылған жоспарлы калькуляцияның бір түрі. Ол күрделі салымның, жаңа техника  мен технологияның тиімділігін  анықтау үшін қолданылдады.

Соңынан есептелетін калькуляцияға есептік  калькуляция немесе нақты шығындар бойынша құрылатын калькуляцияны  жатқызады. 
Мұндай калькуляция бақылау және басқару жұмыстарын жүргізуде бөлімше басқарушыларының қызметіне байланысты шығындарды есептеуге қажет болады. Кәсіпорында шығындарды толық және дұрыс есепке алу өнімнің толық өзндік құнын калькуляциялауға мүмкіндік береді.

Тура  калькуляциялық баптар бойынша шығындардың  өзгеру себептерінің бірі өнім (жұмыс, қызмет) көлемін ұлғайту (немесе азайту) және оның құрамын өзгерту болып  табылады. Тура материал шығындарының өзгеру себептері болып шығындар нормасының өзгеруімен материалға, жанармайға,жартылай фабрикаттарға деген бағалар (тариф) мен ұйымдардың өндірістік мінездегі  қызметтерінің өзгеруі табылады.

Жанама  шығындардың (жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық) өзгерісін талдау кезінде олардың есепті жыл сметалары  өткен жылмен салыстырылып зеттеледі.

Кәсіпорынның  негізгі қызмет түрі бойынша шығындарына  талдау жүргізу кезінде есепті кезеңнің нақты шығын деңгейін өткен кезеңмен немесе белгіленген жоспармен салыстыру  арқылы  құралы мен құрылымы  
бойынша шығындардың өзгеру себептері мен көлемін анықтау, шығынның өсуі немесе азаюын шарттастыратын факторларды белгілеу, оларды азайтудың мүмкін болатын қорларын анықтау қажет.

Шығындарды  басқару жүйесінде өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын  талдау үлкен мағынаға ие. Ол берілген көрсеткіштің өзгеру тенденциясын анықтауға, оның деңгейі бойынша жоспардың  орындалуына, оның өсуіне факторлардың әсерін анықтауға, өзіндік құнды  төмендету мүмкіндіктерін қолдану  бойынша кәсіпорын жұмысына баға беру мен қорларды белгілеуге көмектеседі.^[4]

Өзіндік құн кірістер мен шығындарды өлшеудің негізі , сонымен қатар, қорларды тиімді қолдану мен интенсификацияның  жалпылама көрсеткіштерінің бірі болып  табылады. Өзіндік құнды талдаудың  міндеттері:

• өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны бойынша жоспардың шиеленістігі мен негізделуін бағалау;
• өзіндік құн бойынша талдаудың орындалу деңгейі мен динамикасын белгілеу;
• өзіндік құн көрсеткіштерінің динамикасына әсет ететін факторлар мен олар бойынша жоспардың орындалуын анықтау, жоспарлы шығындардан нақты шығындардың ауытқу көлемі мен себептерін анықтау;
• өзіндік құнды төмендету резервтерін анықтау;
• шығын мен түсімнің оптималды арақатынасын анықтау мен бағалау.

Тауар, жұмыс  және қызметтің өзіндік құнын  талдау үшін ақпараттық база болып  есеп мәліметтері, өзіндік құнның есептік  және жоспарлық калькуляциялары, негізгі  және қосымша өндіріс бойынша  шығындардың синтетикалық және аналитикалық есебі табылады.

2 Шаруашылық субъектісінің қызметі  барысында қалыптасатын жағдайды  және шығындарын талдау

2.1 «ҚазТрансОйл » АҚ-ның құрылуы, қызметі, мақсаты, қаржылық  шаруашылық жағдайы және оның қаржылық тұрақтылығын талдау

      Мұнай тасымалдау, мұнай және  мұнай өнімдерінің экспорты мен  импорты мәселелерінде Қазақстан  Республикасының мүдделерін сақтау  мақсатында Қазақстан Республикасы  Үкіметінің 1997 жылғы 2 сәуірдегі  №461 қаулысымен мемлекет жарғылық  қорына 100 пайыз қатысатын «ҚазТрансОйл»  мұнай тасымалдау жөніндегі ұлттық  компаниясы» жабық акционерлік  қоғамы («ҚазТрансОйл» МТҰК» ЖАҚ)  құрылды. 
2001 жылы «ҚазТрансОйл» МТҰК» ЖАҚ («ҚазТрансОйл» ЖАҚ болып қайта аталды) акцияларының мемлекеттік пакеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 2 мамырдағы №591 қаулысына сәйкес құрылған «Мұнай және Газ көлігі» ұлттық компаниясы» жабық акционерлік қоғамының жарғылық қорына берілді. Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 ақпандағы №811 Жарлығымен «Қазақойл» ұлттық мұнай-газ компаниясы» мен «Мұнай және Газ көлігі» ұлттық компаниясы» жабық акционерлік қоғамдарының бірігу жолымен қайта құрылуы негізінде «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы» жабық акционерлік қоғамы құрылды, ол «ҚазТрансОйл» ЖАҚ-тың бірден-бір акционері болды. «ҚазТрансОйл» ЖАҚ 2004 жылғы 31 мамырда «ҚазТрансОйл» АҚ болып қайта аталды. Қоғам қызметінің мәні:

• мұнайды магистральды құбырлармен тасымалдау (айдау, ауыстырып құю, қотару, құю, сақтау, араластыру) жөніндегі қызметтерді көрсету;
• басқа мемлекеттердің құбыр жүйелері бойынша қазақстандық мұнайды тасымалдауды ұйымдастыру (бірыңғай бағыттау бойынша операторлық қызмет);
• өзге заңды тұлғаларға тиесілі магистральды құбырларды пайдалану және оларға техникалық қызмет көрсету жөніндегі қызметті жүзеге асыру;
• магистральды құбырмен су беру жөніндегі қызметтерді көрсету;
• жылу энергиясын өндіру, беру және тарату, электр энергиясын беру және тарату жөніндегі қызметтерді көрсету.

     Жүк айналымы 2000 жылғы 19,1 млрд. т. км-ден 2011 жылы 42,2 млрд. т. км-ге дейін өсті.Тасымалдау көлемі 2000 жылғы 27,8 млн.тоннадан 2011 жылы 66,9 млн.тоннаға дейін көбейді.^{[кесте 1]} Жиынтық пайда 2000 жылғы 5,7 млрд.теңгеден 2011 жылы 25,9 млрд.теңгеге дейін молайды.^{[кесте 2]} ҚазТрансОйл магистральды мұнай құбырлары жүйесінің 1 000 км-ден астамы ауыстырылып, сұйыққойма паркі 60% жаңарды. Мұнай қотаруға (құюға) арналған 4 темір жол аспақұярлығы салынды (қайта құрылды) және Ақтау кемежайы мұнай терминалдарының қуаты арттырылды. Атырау – Самара мұнай құбырының өткізу қабілеті ұлғайды. Жұмыс істеп тұрған МАС-тар қайта құрылды және жаңалары салынды. ТОН-2 мұнай құбырына меншік құқығы тіркелді.ҚТО нысандарында SCADA жүйесі енгізілді. 2001 жылы Каспий құбыр консорциумының (КҚК) Теңіз – Новороссийск мұнай құбыры пайдалануға қосылды. «ҚазТрансОйл» АҚ жүк жөнелтушілердің КҚК мұнай құбырына қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында өзінің «Атырау» мұнай айдау стансасында Өзен – Атырау, Кеңқияқ – Атырау, Мартыши – Атырау мұнай құбырлары арқылы және темір жолмен келетін көмірсутегі шикізатын КҚК жүйесіне ауыстырып құюға арналған нысандарды іске қосты.                          

Өндірістік  көрсеткіштер (шоғырланған)

Кесте 1

* - Мұнай тасымалдау көлемі «Batumi Industrial Holdings Limited» компаниясының мұнай өнімдерін ауыстырып құю деректерін қамтиды.^[12]

     Мұнай тасымалдау көлемі 2009 жылмен  салыстырғанда 2011 жылы 4,18%, мұнай  жүк айналымы 9,13%, су беру көлемі 11,97% артқан болса, компаниядағы  қызметшілер саны  2010 жылға қарағанда  кадрларды іріктеу нәтижесінде  2011 жылы 0,42% азайған. ^{[кесте 1]}

Қаржы көрсеткіштері(шоғырланған)

Кесте 2

        Ал енді қаржылық көрсеткіштеріне  тоқталатын болсақ, өнімді өткізу  мен қызметтерді көрсетуден алынған  кіріс 2009 жылмен салыстырғанда  2011 жылы -11,33%, өзіндік құн көлемі - 34,79%,  жиынтық пайда  66,98%, ал  алдыңғы жыл үшін дивиденттер  төлеу 3,2 есе артқан.

       2003 жылы Кеңқияқ – Атырау мұнай құбыры («МұнайТас» СБҚК» АҚ) пайдалануға берілді. Қазақстан – Қытай экспорттық жүйесінің бөлігі ретінде       2006 жылы Атасу – Алашаңқай мұнай құбыры, ал 2009 жылы Кеңқияқ – Құмкөл мұнай құбыры («Қазақстан – Қытай құбыры» ЖШС) іске қосылды. 
2008 жылы «ҚазТрансОйл» АҚ «Batumi Industrial Holdings Limited» компаниясының акциялары пакетінің 100%-ын сатып алу бойынша мәмілені аяқтады. 
       Қазақстан мұнайының транзитін жүзеге асырушы Ресей, Украина, Белоруссия және Әзербайжан мұнай тасымалдау компанияларымен берік серіктестік қатынас орнатылды. Мұнай компанияларымен (жүк жөнелтушілермен) тұрақты клиенттік негіз және сенімді шарттық қатынас жасалды. Мұнай тасымалдау саласындағы заңнамалық негіз бен мемлекеттік реттеу дамытылып, жетілдірілуде. Қоғам аса ірі дәрежелеу агенттіктерінен жоғары кредиттік дәреже алды: FitchRatings BBB– (Тұрақты), Moody’s Baa3 (Тұрақты), Standard&Poor’s BBB– (Тұрақты).