Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын жасау жағдайының көрсеткіштері

     Құрылыс материалдарын өндіруді жоспарлау  шартты қуаттылығы миллион данамен  есептелсе, консерві өндіру шартты банкамен. Тауардың бірдей түрін өндіретін, бірақ  қуаттылығында, көлемінде, еңбек сиымдылығында айырмашылығы бар кәсіпорындарда да шартты және шартты – натуралды көрсеткіштер қолданылады. Ал біздің зерттеп отырған кәсіпорын “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС - өндіретін өнімі данамен өлшенеді. Өнімді натуралды түрде өндіру мен өткізу нақты өндірілген өнімді нарық қажеттілігімен, өндірістің қуаттылығымен және қажетті өндіріс ресурстарымен сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді қолдану көп арналымды диверсификациялық кәсіпорындарда өндірістің жалпы көлемі мен құрылымын табуды, шығындарды есептеуді, сатудан түскен табыс пен таза табысты есептеуді қамтамасыз ете алмайды. Оны есептеу үшін ақшалай түрдегі өнім өндіру жоспарын жасау қажет.

     Ақшалай түрдегі өнім өндіру жоспары келесі көрсеткіштерді қамтиды. Өткізілген өнім(жалпы  табыс), тауарлық өнім, жалпы өнімдер. Бұл бөлімнің негізгі бағалық көрсеткіші болып сатылған өнім табылады. Өткізілген өнім болып құны тұтынушымен немесе өткізуші ұйыммен төленген өнім болып табылады. Оның көлемі жоспарлау бойынша жабдықтауға арналған өнімдер бағасының соммасымен тапсырыс берушімен төлеуге арналған дайын өнімдер, жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер, халық тұтынатын тауарларға, жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және тағы басқа келісім – шарт бойынша өткізіліп жатқан өнімдер бағасы болып табылады.

     Өткізілген  өнімнің жоспарлы көлемі (Пр) ақшалай  түрде келесі формуламен есептеледі.

                                                  ⁿ

Пр=∑(П_Ti ± ∆Оnn_i ± ∆On_i)           (1)

                                                       ⁱ⁼¹

Мұндағы: П_Ti – і-лік өнім түрінің тауарлық көлемі, кәсіпорынның көтерме бағасы бойынша; ∆Onn_i – жоспарлы жылдың басы мен аяғына кәсіпорынның қоймасында і – лік дайын өнімнің қалдығының өзгерісі; ∆On_i – жоспарланған жылдың басы мен аяғына қарай і – лік дайын өнімнің жөнелтілген, бірақ тапсырыс берушімен әлі төленбеген қалдығының өзгерісі; n – тауарлық өнімнің түрлер саны (і =1,2,3,…,n).

  Өткізілген  өнім жоспарлы жылғы кәсіпорынның  жалпы табысын (Дв) сипаттайды. Осы  сатылған өнім бірлігінің санын  бағасына көбейткенге тең.

                                                                 _n

     Дв=Пр=∑Дві;         Дві=Ці*Oni;      (2)

                                                          _i=1

Мұндағы: Дві – і –лік өнім түрін сатқаннан  түскен кәсіпорынның жалпы табысы.

     Ці-і  –лік- өнім түрінің бірлік бағасы (көтерме,келісім бойынша), Oni – натуралды түрдегі і – лік өнім түрінің сатылуы қажет өнім көлемі.(i=1,2,3,…,n).

     Жоспарда  жалпы табыстан басқа орташа табыста  ескерілуі қажет. Бұл кәсіпорынмен өнімнің бір данасын сатқаннан  түсетін табыстың сатылған өнім бірлігіне қатынасымен анықталады. 

Дсі=Двi/Оni;                 (3)

Жоспарлы  кезеңде өткізу бағасын өзгерту  жағдайы болғанда орташа табыс еріксіз  орташа бағаға айналады.

                                         

Дсі=Ці                                 (4) 

     Тауарлық  өнімдер өз құрамына: өндіруге жоспарланған дайын өнім (техникалық бақылау бөлімімен  қабылданып, комплектіленіп дайын өнімдер  қоймасына өткізілген), жартылай фабрикаттар, комплектілік бөлшектер мен қосалқы  бөлшектер, кооперацияланған жабдықтар бойынша басқа жаққа жіберілуге арналған тауарлар, толықтай жөндеуге, құрал – жабдықтар мен құрылғылар құнының қосындысынан тұрады. Ол көтерме бағамен және салыстырмалы бағалармен сипатталады. Алғашқысы қаржылық жоспармен қатыстыру үшін қолданылса, екіншісі өндіріс құрылымының өзгерісін, өсу қарқынын, динамикасын есептеу үшін қолданылады.

     Тауарлық  өнімнің жоспарлық көлемі (Пт) келесі формуламен есептеледі:

                                                  ^{n                               m}

Пт=∑(Ani х Ці) + ∑Yi;             (5)

                                                       _{i=1                            j=1}

Мұндағы: Ani – натуралды түрдегі і –  лік өнім түрінің өндіру жоспары;

Ці –  і –лік өнім түрінің қазіргі бағасы; n – тауарлық өнім түрлер саны.(i=1,2,3,…,n); m - өндірістік сипаттағы жұмыстар түрлер саны.

     Тауарлық  өнім өндірілген дайын өнім көлемін  сипаттайды және ол, өндіріс шығындарын, қаржылық жетістіктерді, рентабелділікті  және басқа өндіріс тиімділік  көрсеткіштерін есептеу үшін қолданылады.

     Жалпы өнім – барлық шығарылған дайын  өнім мен көрсетілген қызметтер  құнының қосындысынан тұрады, соның  ішінде аяқталмаған өндіріс. Ол әдетте салыстырмалы бағамен анықталады.

     Жалпы өнім көлемі (Пв) келесі формуламен анықталады. 

Пв=Пт+(Нк-Нн)+(Ик-Ин)        (6) 

Мұндағы: Нк,Нн – жоспарлы кезеңдегі жылдың басы мен аяғына аяқталмаған өндірістің қалдықтары ақшалай түрде. Ик, Ин –  жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына өздері жасаған құрылғылар мен құрал  – жабдықтар қалдықтары.

     Жоспарлы  кезеңде есепті жылмен салыстырғанда өндіріс көлемі қомақты өзгергенде, бөлек тауар түрлерін өндірістен алып тастағанда, тауардың жаңа түрлерін өндіретін болса, жалпы өнімнің құрамындағы аяқталмаған өндірістің қалдықтарының өзгеруі жоспарланады.

     Ішкі  шаруашылық айналым мен аяқталмаған өндірісі жоқ кейбір кәсіпорындарда, мысалға тамақ өнеркәсібінде өзіндік құрамы бойынша жалпы өнімдер тауарлықпен сәйкес келеді. Жалпы өнімді жалпы айналымнан ажырата білу қажет, оның мазмұны – барлық бірліктегі өнімдердің соммасы ретінде түсіндіріледі. Тауарлық және жалпы өнімнің көрсеткіштері кәсіпорынның іс- әрекетінде кең өріс алғанымен бір үлкен кемшілігі бар. Олар кәсіпорынның соңғы жетістіктеріне қосқан өзіндік үлесіне қате мәлімет береді. Ол кейбір кәсіпорындарда кездесетін шығындар құнымен түсіндіріледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Кәсіпорындағы өндірістік  бағдарламаның жүргізілуі

           Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы жоспарлы кезеңде өндіріс  қуатына сәйкес өнім шығаруға байланысты қалыптасады. Мұндағы мәселе кәсіпорынның өндірістік қуаты, өндіруге жоспарланған көлемнен көп немесе аз болуы мүмкін. Кәсіпорынның мүмкіндігін анықтайтын негізгі фактор ретінде өндіріс қуаты табылады. Сондықтан да кәсіпорынның өндіріс қуаты өткізу көлемінен жоғары болса, өндіріс шығындары біршама көп болады. Ал қарама – қарсы болғанда өнім көлемі өндіріс қуатынан жоғары болса, мұндай жағдайда өндіріс жоспары орындалмайды. Бұл орайда өндірістік бағдарлама өндіріс қуаты мен өндіріс көлемі арасындағы ортақ шешімге келтіруші рөлін атқарады. Өндірістік бағдарлама өнім көлемін белгілеп қана қоймай кәсіпорынның құрылымдық бөлімдерінің жоспарларын есептеудің негізі болып табылады. Құрылымдық бөлімдердегі өндірістік жоспарды жасағанда тек қана тауарлық өнімдер ғана ескеріліп қоймай, сонымен бірге аяқталмаған өндірісті есептеу қажет. Соңғы өнімді өндіру әдетте өндірістік бағдарламамен белгіленеді. Цехтар бойынша өндіріс көлемі өнімнің жоспарлы өзіндік құнына сәйкес немесе есепті ішкі өндірісті бағамен есептейді. Кіші – гірім кәсіпорында цехтардың өндірістік бағдарламасы натуралды және шартты натуралды түрде есептеледі, ал үлкен кәсіпорындар құнды және натуралды көрсеткіштермен есептелінеді. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы бір жылға есептелінеді және ол кварталдарға бөлінеді, ал кварталдар айлар бойынша көрсетіледі. Құрылымдық бөлімдерде өндірістік бағдарламаның кішірек кезеңдерге бөлуге болады. Өндірістік бағдарламаны жасау күрделі процесс болып табылады, өйткені онда әртүрлі факторлар ескерілуі қажет. Бағдарламаның қалыптасуының типтік алгоритімі.[4]

     Жоспарлы  немесе есепті кезеңдерде, жоспардың орындалуының негізгі міндеттері болып:

• құндық және натуралды көрсеткіштер бойынша өнімді шығару мен өткізу жоспарының орындалуын тексеру;
• жоспарлы көрсеткіштердің оң немесе теріс орындалуын әсері мен себептерін талдау;
• келешектегі өсу қорын анықтау және өндірістің тиімділігін көтеру;
• талдау барысында анықталған қорларды пайдаланудағы іс шараларды жасау мен өнім көлемін және оның сапасын арттыру;
• жеке шараларды енгізудің күнтізбелік мерзімін белгілеу, өндірістік қызметкерлер мен жұмыстардың орындалуына жауаптыларды белгілеу, сонымен қатар іс - әрекеттердің тиімділігін анықтау.

     Өндіріс көлемін талдау тауарлық және жалпы  өнімнің динамикасын зерттеуден, базисті және үзілісті өсу мен  өсім қарқынын есептеуден басталады. Номенклатура бойынша жоспарды талдау нақты және жоспарлық өнім шығаруды салыстырумен сипатталады.

     Мемлекеттік тапсырысты қамтитын өнімдерге көңілді  ерекше бөлу қажет. Ассортимент бойынша  жоспардың орындалуын бағалау келесі түрде жүре алады:

• ең кіші пайыздық әдістеме бойынша (жоспардың ең кіші пайыздық орындалуын қамтитын номенклатура қалпы);
• тауардың жалпы тізімінде үлес салмағы бойынша;
• орташа пайыздың көмегімен, ал ол өз кезегінде нақты өндірілген өнімнің өндіріс көлеміне қатынасымен анықталады (жоспардан тыс немесе өндірістік бағдарламада қарастырылмаған өнімдерді өндіру ассортименті бойынша жоспарға кірмейді).

     Мұнда сонымен қатар ассортимент бойынша  жоспардың орындалуына сыртқы және ішкі себептер анықталу қажет. Жеке номенклатуралық  ұстанымнан қиыс кету өндірістік бағдарламада өзгерістер туғызады. Өндіріс құрылымындағы өзгеріс барлық экономикалық көрсеткіштерге әсер етеді.

       Шығарған өнім құнының өзгерісі  өндіріс құрылымының әсерін орташа  бағам әдісімен анықтауға болады. Бұл үшін ең бірінші өнімнің  нақты құрылымындағы өнімнің орташа бағамын анықтау одан соң, жоспарлы кезеңдегісін анықтайды. Екеуінің айырмасы нақты шығарылған өнім көлемімен көбейтіледі.(натуралдық түрде)

     Дәл осындай жетістікке қарапайым түрде  жетуге болады. Өнім өндіру жоспарындағы құндық және натуралдық түрлерінің айырмасын жоспарланған өнім өндіруге көбейту керек (құндық түрде). Өндірістік бағдарламаның орындалуын талдағанда басты орындарының бірін өндірістің ырғақтылығына беруге болады. Өндіріс ырғақтылығы - өндіріс жоспарымен белгіленген өнімді өндірумен сипатталады. Өнімді шығару ырғақтылығын есептеу үшін ырғақтылық коэффициенті қолданылады. Ол нақты шығарылған өнім көлемі соммасының талдап отырған уақыт кезегіндегі жоспарлы өнім шығаруға қатынасымен анықталады. Сонымен бірге ырғақтылық бойынша жоспарды орындағанда нақты өндірілген өнім көлемі есептеледі, бірақ ол жоспардың көлемінен артық болмауы қажет.

     Ырғақтылық  коэффициенті (Кр) келесі формуламен есептелінеді.

                            ⁿ

              ∑   Aзi

                  _i=1

      Kp=

             ⁿ

             ∑   Ani

                 _i=1

Мұндағы:

Ani –  i-лік кезеңде жоспарлы өнім  өндірудің натуралды немесе құндық  түрі;

Азі – орындалған жоспарда ескерілген нақты өнім шығару;

n –  есепті кезең ұзақтығы.

     Ырғақтылықты  бағалау үшін ырғақсыздық коэффициентін  есептеуге болады, ол жоспар бойынша өндірістегі оңтайлы және теріс ауытқуларының соңғысы ретінде анықталады. Ырғақсыздық коэффициенті – ырғақтылық коэффициентіне қарсы көрсеткіш. Кәсіпорын неғұрлым ырғақты жұмыс істесе, соғұрлым ырғақсыздық коэффициенті төмен болады.

     Кәсіпорын ырғақтылық коэффициентін есептеу өнім өндірудің бірқалыптылығын анықтаумен қатар, кәсіпорынның жіберіп алған мүмкіндіктерін есептеуге де мүмкіндік береді. Ырғақтылықтың жоғарлауына негізделген өндіріс көлемі қорының өсуін әртүрлі әдіспен есептеуге болады. Оның ең қарапайым талданып отырған кезеңде жоспарлы және есепті кезеңдердегі өнім шығарулардың айырмасы ретінде анықталады. Берілген кезеңдегі талдау өнім сапасын бағалаумен аяқталады. Өнім сапасын талдау келесі көрсеткіштер жүйесі бойынша жасалуы мүмкін:

• жалпылама көрсеткіштер(жалпы өндірістегі жаңа өнімнің үлес салмағы, сертификацияланған өнімнің үлес салмағы, бәсеке қабілетті өнімнің үлес салмағы);
• өнімнің қасиеттерін сипаттайтын бірретті және кешенді көрсеткіштер (пайдалылық, сенімділік, технологиялық, эстетикалық);
• жанама көрсеткіштер (ақаудан болған шығындар, сапасыз өнімдер үшін пеня мен штрафтар, рекламацияны жою үшін шығындар).

     Талдау  барысында жоғарыдағы көрсеткіштердің  динамикасын зерттеу керек, олардың  деңгейі бойынша жоспардың орындалуын, олардың өзгерісінің себебін анықтап, сапаның бағалық көрсеткіштерінің әсерін анықтау. Өнімнің сапасын жалпылама бағалау үшін келесі әртүрлі әдістер қолданылады.[5]