Лекции по "Экономика"

Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:

1.       Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.

2.       Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген

     нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару.

3.       Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.

Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:

Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:

1.       Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.

2.       Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.

Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттін ұлттық және салалық бағдарламаларынан бас тартуға болмайды.

Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономика жүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.

Нарықтық экономикаға өтудің Қазақстан  республикасындағы басты міндеттері мыналар:

1.       Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру.

2.       Қазақстандық кәсіпкерлердің әлеуметтік  жігінің қалыптасуы (еңбекке қабілетті  тұрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).

3.       Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы, басты нәрсе – тауар мен қор биржасы және басқа да әртүрлі нарықтық құрылуы.

4.       Бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы монополиясыздандыру.

5.       Бағаны  либерализациялау, сұраныс пен ұсыныс негізінде нарықтық сипаттағы бағаға көшу.

6.       Экономиканың қаржылық  тұрақтануы.

7.       Өтпелі кезеңде тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесін мықты қамтамасыз ету.

Қазақстан республикасының нарықтық экономикаға өтуінің ерекшеліктері:

Біріншіден, өтпелі экономиканың ерекшелігі сонда Қазақстан нарықтық экономикаға өтуді тұтастық шеңберінде, егемендікте және өз мемлекеттілігінде жүзеге асырды.

Екіншіден, нарықтық экономикаға өтуде Қазақстан алғашқы рет әлемдік практикада әкімшілік - әміршілікпен ғана емес, сондай-ақ қоғамдық меншіктегі жоспарлы экономикалық жүйеден, жеке және аралас меншік түрінде негізделген нарыққа өтуді жүзеге асырды. Әкімшілік-әміршілік экономикадан нарыққа өтудің халықаралық  тәжірибеде Жапония мен Оңтүстік Кореядағы басқарудың әкімшілік-әміршілік элементін  қолданғандығы қажет болды.  Бірақ та  әлемдік өркениеттің біздің ұлттық құндылығымыз бен  дәстүрімізге сай болатындай  тенденциясына бағыт ұсталды.

Үшіншіден, Қазақстанның  территориялық  географиялық жағдайы - өркениеттіліктің батыс пен шығысты қосатын ерекше орны болып табылып, өтпелі кезеңдегі экономикаға айрықша әсер етеді.

Төртіншіден, Қазақстан республикасындағы  экономиканы реформалау созылған экономикалық  дағдарыс  жағдайында өтуде болды.

Бесіншіден, өнеркәсіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі  кен-байыту, металлургиялық, химиялық және химия – мұнай кәсіпорнынан тұрады.  Ауыл шаруашылығында ірі  кәсіпорындар – кеңшарлар көп болды. Республикада  2059-ға жетіп, барлық ауыл шаруашылығы кәсіпорынның 75% құрады. Осындай ерекшеліктер жекешелендіру сипатына әсер етпей қоймады.

Негізгі түсініктер мен терминдер

Аралас экономика, Ашық экономика, Ғылыми-техникалық прогресс, Дәстүрлі жүйе,  Жабық экономика, Индустриалдық жүйе, Әкімшілік-әміршілік экономика, Нарықтық экономика, Экономикалық жүйе, Экономикалық реформа, Экономикалық үлгілер

2 БӨЛІМ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ФУНДАМЕНТАЛДЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

4 тақырып.  Меншік қатынастары, олардың

экономикадағы рӨлі.

1.       Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.

2.       Меншік   обьектілері мен   субьектілері.

3.       Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру:  кезеңдері, формалары, әдістері мен мәселелері.

Дәріс мәнмәтіні.

Меншік – қоғамдық құрылыстың негізі – қоғамдық бастаулардың негізіне  жатады. Меншік экономикалық категория ретінде  өндіріс құрал – жабдықтарын және  өндірілген өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар.

Меншік ќатынастарын д±рыс т‰сіну ‰шін, оны иемдену ќатынастарымен салыстыру ќажет. Иемдену – затты мењгеріп алудыњ наќты ќоѓамдыќ єдісі. Иемдену осы берілген меншіктіњ жєне оныњ наќты т‰рлерініњ негізі, тамырлы белгісін ќ±райды. «Меншік» жєне «иемдену» деген т‰сініктерді ажыратып, єрќайсы жеке танып білу ќажет: б±лардыњ жеке ±ѓымдар жєне экономикалыќ ќатынастар ж‰йесінде µздерініњ жеке орындары болады.

Иемдену – шаруашылыќ µмірдіњ ж‰йесімен сєйкестікте болады жєне сонымен бірге дамиды. Алѓашќы заманда адамдар кµбінесе табиѓат сыйларын жинап,  ањ мен балыќ аулап иемденген. Бара-бара екі типті шаруашылыќ ќалыптасады – иемденуші (табиѓаттыњ дайын сыйларымен айналысатын) жєне µндіруші шаруашылыќтар.

Меншік ол зат емес, меншік – заттарға байланысты адамдар арасындағы қатынастар, яғни меншік объектісін пайдаланудағы субъектінің құқығы.

Меншіктің экономикалық мағынасы келесі қатынастармен сипатталады:

1.       Иемдену – затты өз игілігіне пайдалану.

2.       Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шығару

3.       Жекелендіру - әр бір тауар  өндіруші мамандығы бойынша белгілі бір тауар өндірісіне жекеленеді.

4.       Қоғамдастыру – еңбектің қоғамдық сипатының дамуы.

5.       Өндірістің материалдық және жеке факторының бірігу тәсілі.

6.       Табысты бөлу әдістері.

Меншік, заң жағынан алып қарағанда, мүліктік қатынастарға жатады. Құқық нормалар мен актілерде материалдық байлық әр түрлі субъектілер арасында қалай иемделінетіні және  бөлінетіні анықталады. Экономикалық теорияда жеке меншік  құқықтың мынадай түрлерінде даму алады. (Оноре тізімі бойынша):

1.        Иемдену құқығы, яғни игіліктерге  міндеттелінген денелік (күш  қуаттылық) бақылау құқығы.

2.        Пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін қолдану құқығы.

3.        Басқару құқығы, яғни  игіліктерді қолдануды кім және қалай қамтамасыз етуді шешу құқығы.

4.        Табысқа деген құқық, яғни  игіліктерді пайдалану нәтижесіне ие болу құқығы.

5.        Егемендік құқығы, яғни игіліктерді жатсындыру, өзгерту, тұтыну немесе жойып жіберу құқығы.

6.        Қауіпсіздік құқығы, яғни игіліктерді сыртқы ортаның зияндылығынан қорғау құқығы.

7.        Игіліктерді  мұрагерлікке беру құқығы

8.        Игіліктерді иеленудегі мерзімсіздік құқығы.

9.        Сыртқы ортаға зияны келтіретін әдістерді қолдануға тыйым салау құқығы.

10.    Өндіріп алуға жауапкершілік құқығы, яғни қарыз үшін игіліктерді өндіріп алу құқығы

11.    Қалдық сипатты құқық, яғни бұзылған құқықтарды қалпына кеттіруді қамтамасыз ететін институттардың әрекет ету құқығы.

Адамзат қоғамының  даму тарихында меншіктің әр түрлі типтері белгілі. Ерте дүниенің өзінде ұжымдық, жеке еңбектік және мемлекеттік меншік түрлері қалыптаса бастады. Олардың ең бастылары: жеке және мемлекеттік меншік болып саналады.

Жеке меншіктің дамуы XIX – ғасырдың екінші жартысының ортасына дейін жүзеге асты. Жеке меншіктің дамуы еркін бәсекенің дамуына, кәсіпкерлердің тиімділігін көтеруге, тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді.

Нарықтық экономикаға көшу меншік қатынастарын өзгертугі талап етеді. Меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру нарыққа көшу барысындағы өте күрделі, маңызды мәселе. Орталықтандырылған мемлекеттік экономиканы аралас экономикаға көшіру мәселесі мемлекеттік тікелей басқарудан құтылып, бәсекені дамытуды қарастырады.

Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру – бұл нарыққа бет алған шаруашылық құралдарын дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етуге тиіс.  Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әр қилы.

Жекешелендірудің тәсілдері

    Қазақстан Республикасында  жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесі «Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алудың Ұлттық  бағдарламасына» сәйкес  жүргізіледі. Жекешелендіру үш негізгі бағытта  жүргізіледі.

1.       Кіші  жекешелендіру – еңбеккерлердің саны 200 адамға дейін.

2.       Жаппай  жекешелендіру – орташа және ірі кәсіпорындар (200-500 адам) және халыққа  жекешелендіру купондарының  бөлінуіне негізделді.

3.       Жеке жобалық жекешелендіру – ірі кәсіпорындар мен мемлекеттің ерекше маңызды  кәсіпорындары.

Қазақстан республикасындағы  жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесін 4 кезеңге бөлуге болады:

1.       1991-1992 ж.ж.- мемлекет меншігінің реформасы кең көлемде  нарықтық экономикаға көшуге жағдай жасау  үшін жүргізілді. Бұл кезде мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жекешелендіру жүзеге асырыла бастады. Негізгі мақсат өндірістік қатынастардың жаңа түрін қалыптастыру, меншік иелерінің жаңа тобын құру. Мемлекеттік меншікті азаматтарға бағалы қағаз түрінде мүлкін бөліп беруді көздеді. Бұл кезде ашық аукциондар мен конкурстар арқылы шағын, орта кәсіпорындар жекешелендірді.

2.       1993-1995 ж.ж. – мемлекет   иелігіндегі мүлікті  халыққа қайтару арқылы нарыққа көшу жағдайын жасауы. Бұл кезеңде шағын және жаппай жекешелендіру жүргізілді. Мұндағы негізгі мақсат нарықтық экономикаға өту жағдайын қалыптастыру, мемлекет иелігінен алу барысында әлеуметтік әділеттілікті сақтауға, жекешелендірудің тәртіппен, мемлекеттің бақылаумен жузеге асуын қамтамасыз ету. Жекешелендірудің әртүрлі бағыт бөлімінде халықтың меншік деген құқығы инвестиция тарту, оның ішінде шетелдік инвестицияларды мүмкіндігі жүзеге асуына жағдай жасалды.

3.       1996-1998 ж.ж. экономикадағы жеке сектордың басымдылығымен қатар мемлекеттің халыққа мүлікті қайтаруының  аяқталуы. Бұл кезеңде басты мақсат жекешелендіру саясатын аяқтау, экономикадағы жеке меншік үлесін арттыруы және тұрақтандыру, осыған байланысты жаппай жекешелендірумен бірге жекелеген жобалар бойынша жекешелендіру жүргізілді. 

4.       1999-2000 ж.ж. – мемлекеттік меншікті басқару мен жекешелендіру заңдылық негізін жетілдіру және басқарудың  тиімділігін көтеру. Мемлекеттік  үлеске қатысы бар кәсіпорындар белгіленді.

Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің негізгі мақсаты мынада:

       шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;

       бәсекелестік ортаны қалыптастыру арқылы, өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;

       шағын және орта бизнесты дамыту;

       жеке бизнес басымырақ ұйымдық шаруашылық құрылымды қалыптастыру;

       бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық құрылым жүйесін дамыту және нығайту.

Негізгі түсініктер мен терминдер

Жекешелендіру, Иемдену, Меншік , Меншік объектілері, Меншік субъектілері, Меншікті мемлекет иелігінен алу

5 тақырып  Қоғамдық шаруашылықтың түрлері.Тауарлы шаруашылық.

1.       Шаруашылық жүргізудің тәсілдері: натуралдық және тауарлық.

2.       Тауарлы шаруашылықтың мәні.

3.       Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.

Дәріс мәнмәтіні. Адамзат қоғамының  тарихында  қоғамдық  өндіріс екі  түрлі формаға бөлінеді: натуралды шаруашылық және тауарлы шаруашылық. Натуралды және тауарлы шаруашылық  төмендегі келтірілген ерекшеліктермен сипатталады:

5.1.              кесте

Натуралды және тауарлы шаруашылық сипаттамасы