Өндіріс саласының экономикасы

Нарықтық қатынастың даму жағдайында инфрақұрылым үлкен мәнге ие болады. Инфрақұрылым – бұл, өндірістік және әлеуметтік-тұрмыстық қажеттіліктерді қамтамасыз ету үшін материалды құралдардың жиынтығы. Ол өндірістік және әлеуметтік болып бөлінеді. Өндірістік инфрақұрылым көліктен, байланыстан, қойма және қораптық шаруашылықтан, материалды-техникалық қамтудан, инженерлік құрылыстардан, жылу трассаларынан, су қоймаларынан, коммуникация және байланыстан, газ және мұнай құбырларынан т.б. тұрады; әлеуметтік – жолаушылар көлігі, қалалар мен жергілікті пунктердің коммуналды-тұрмыстық шаруашылығы. Өндірістік те, әлеуметтік те инфрақұрылым халық шаруашылығының кешенінде және жаңа аймақтарды игеруде орасан зор рөл ойнайды.

 

3. Жалпы алғанда, соңғы жылдардағы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы нәтижелері құбылмалы әсер қалдырады, бірақ теріс өрдістер анық пайда болуда, оларды бекіту қазақстандық экономиканы сапалы модернизациялау мүмкіндігін және республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақтылығын күмәнға қояды. Көбіне бұл, қазақстандық экономиканың сыртқы экономикалық конъюктурасына тәуелді болуына байланысты.

Республикадағы  әлеуметтік-экономикалық жағдайдың  дамуын талдау, орта статистикалық  жетістіктермен жасырынатын бірнеше  жағдайды белгілеуге мүмкіндік береді. Жоғары орта республикалық көрсеткіштердің артында, әлеуметтік саясаттың басымдығын, әлеуметтік мәселелерді шешуде үкімет пен жергілікті билік органдары әрекеттерінің басымдылығын дұрыс бағалауға мүмкіндік беретін бөлшектер жасырынып тұр. Қазақстан жеткіліксіз көңіл бөлуінде мүмкін болатын бірнеше мәселені атап көрсетуге болады; сыртқы дүниежүзілік даму, жоғарылаудың айтарлықтай тежелуіне әкеліп соқтырады.

Қазақстандық  экономиканың қолданыстағы үлгісі өзінің экономикалық өсу потенциалын іс-жүзінде  жоғалтты.

Конъюктуралық зерттеу материалдары бойынша өндірістік қуаттарды қолдану табу өнеркәсібінде 90%-дан артық, өңдеу өнеркәсібінде 70%-ды құрайды.

Өңдеу өнеркәсібінде, қара және түсті металлургия мен  тамақ өнеркәсібінен басқа, өндірістік қуаттар физикалық және моральды ескірген, оларды түпкілікті жаңарту қажет.

Республикада  өңдеу өнеркәсібін приоритетті  дамыту бойынша экономиканы диверсификациялау  бойынша көптеген бағдарламалардың қабылданғанына қарамастан, өнеркәсіптік өндірістің құрылымы сәл жақсарып жатыр. Өнеркәсіптердің техникалық және технологиялық артта қалуына байланысты өңдеудің өндірісінің төмендеуі, республика ішіндегі салааралық және аймақаралық экономикалық интеграция төмендеуі, қазақстандық өнімнің  бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуі, тауарлық және салалық құрылымының кесіндісінде де, экспорттық ағым географиясында да қазақстандық өнеркәсіптердің сыртқы экономикалық қызметінің  әртараптандырылуының төмендеуіне себепшісі болып отыр.

Мұның себебі, әлемдік  нарықтағы конъюктураға жоғары тәуелділігі, соның ішінде энергия тасушылардан және отандық тауарлар мен қызметтердің сыртқы нарыққа шығу мүмкіндігінің шектелуі, сондай-ақ жаһандық экономика шеңберінде кең қол жеткізу және ресурстарды тиімді қолдануды қамтамасыз ету мүмкіндігі болып табылады.

Экономикалық  өсуді тоқтататын факторлар:

• жергілікті халықтың көп бөлігінің  төмен дейңейде өмір сүруі, әсіресе ауылды жерлерде. Әлеуметтік тұрақтылықтың кепілі болып табылатын халықтың орта бөлігінің мүлдем жоқтығы. Халықтың төмен төлей алатын сұраныстары.
• Адамдық потенциал сапасының нашарлауы. Соңғы жылдары барлық әлеуметтік институттар күрт құлдырады: білім, денсаулық сақтау, мәдениет. Нарықтық экономикаға көшу кезінде ұлттық басымдылық ретінде қарастырылған халықтың жоғары жалпы білім деңгейі мен еңбек ресурстарының сапасы сұранысқа ие болмай қалды және де бірнеше жылдан кейін жоғалуы мүмкін.
• Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, әсіресе жастар, әйелдер арасында, кіші және орта қалаларда, ауылды жерлерде.
• Өндірістік-технологиялық аппараттардың артта қалуына, олардың физикалық және моральды тозуына байланысты қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі.
• Әлемдік нарықтағы шикізат тауарларына Қазақстанның баға конъюктурасына тәуелділіктің жоғарылығы.
• Мемлекеттің инвестициялық функцияларды орындау үшін барлық қаржылық мүмкіндіктерді қолданбауы.
• Мемлекеттік қарыздың тез қарқынмен өсуіне алып келетін сыртқы және ішкі пайдалану саясаты.
• Инвестициялық белсенділіктің төмендігі.
• Республика халқының шамамен жартысы айналысатын аграрлық сектордың құлдырауынан сақтау қарқыны.
• Экономиканың аймақтық сегментациясын күшейту, басымдылық моноөндіріспен кіші және орта қалалардың, өзге депрессивті аймақтардың проблемасына үңілу.
• Нарықтық экономикада  институттар тиімділігінің  жеткіліксіздігі.
• Инвестицияны кеңейтуге бағытталған экономикалық және қаржылық құрылымның тиімсіздігі.
• Кредитке жоғары пайыздық ставкалар.

Тиімді  факторлар:

• экономиканың дамуында жеткіліксіз, қажетті болып табылатын бақыланатын макроэкономиканың тұрақтылықты сақтау.
• өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық өндірісінің өсу тенденциясы.
• Бастапқы кезеңмен салыстырғанда сапасы төмендеген білікті жұмыс күшінің бар болуы. Қазіргі уақытта республикада қайта даярлауға минималды шығындармен өндіріске тартылуы мүмкін өздігінше жұмыс бастыларға жатқызылған 2,7 млн. адам саналуда.
• Қолданылмайтын және әрекетсіз тұрған қуаттарды аз инвестициямен іске қосуға мүмкідіктің болуы.
• Инветицияларды қуаттарды көтеруге емес, олардың сапалы жаңаруына бағыттауға мүмкіндік беретін өндірістің капитал сыйымсыз өсу мүмкіндігі.
• Үлкен экономикалық қайтарымға ие және экономикалық өсу нүктесі болуы мүмкін ұлттық бағдарламалар – мультипликаторларды өңдеу және іске асыру.
• Еңбек ақыны көтеру арқылы біріншіден халықтың төлеу мүмкіндігі сұранысын, жинақы сұранысын кеңейту.
• Халықты жұмыс бастылықпен қамтамасыз ету және төлеу мүмкіндігі сұранысын көтеру үшін кіші және орта бизнесті қолдау.
• Нарықтық экономика институттарының бар болуы.

Осыған сәйкес, экономикалық саясаттың маңызды  тапсырмасы болып, экономикалық өсудің барлық қолдағы факторларын қолдану  табылады.

 

4.    Қазақстан өнеркәсібінің құрылымын талдау, экономиканың шикізаттық бағытын куәландырады, сонымен қатар экономиканың өңдеу салаларындағы өсуде оң тенденциялар ұйғарылады.

 Венчур инфрақұрылымды  дамыту мақсатымен АҚ «Ұлттық  инновациондық қор» (ҰИҚ)  отандық және шетел инвесторларымен венчурлық қор құру бойынша жұмыс жүргізіледі.

Венчурлық қорлар венчурлық  капиталдың нарықтағы субьектілердің негізгі институционалдары болып  табылады.Венчурлық қорлар жоғары деңгейлі менеджмент пен интеллектуалдық  меншік негізінде қызметті өздері өткізетін өнімге қосқан құнға жетуге бағытталған жаңа құрылған компанияларға капитал ұсынады.Акционерлік капитал түрінде айрықша инвестициялар пайдалануына мүмкіндік береді және жасауға бағытталған  немесе  коммерциялық инновациялардың кезеңдеріне :

Қолданбалы зерттеулердің , байлаулылардың ой жеткізуімен жаңа өнім ұшқыштық үлгілерінің жасауына дейін және оның сауда потенциал  бағалауы;

Бастапқы сериялы өндірістер және  бірінші сату көлемі;

Өндірістің  ерте ұлғаюы  және өнім өткізудің жаңа нарығына шығу.

          2006 жылда 31 желтоқсанда жарғылық  капиталда 5 Отандық венчурлық   қор қатысады )ҰИҚ жалпы көлемі 11212,8 млн.теңге (84 млн.АҚШ.долл.) және  ҰИҚ қатысуымен соммасы 5494,3 млн  . теңге (41,2 млн . АҚШ долл . ).

1.АҚ« ВФ ФВТ Арекет »,АҚ-мен бірге « ТуранАлем Секьюритис »( жарғылық капитал -540 млн . теңге , қор үлесі -264,6 млн . теңге ),

2.АҚ« ВФ Адвант »,  АҚ-мен бірге « Lancaster Group Kazakhstan »( жарғылық капитал -2700 млн  . теңге , қор үлесі -1323 млн . теңге ),

3.АҚ« АИФРИ Сентрас », ЖШС-пен бірге  « Сентрас капитал »( жарғылық капитал -2679 млн . теңге , қор үлес -1312,7 млн . теңге ),

4.АҚ« АИФРИ Glotur Technology Fund », АҚ-мен бірге « Glotur »( жарғылық капитал -2693,8 млн . теңге , қор үлес -1319,9 млн . теңге ),

5.АҚ« Halyk private equity », АҚ-мен бірге « Қазақстан халық банкісі »( жарғылық капитал -2600 млн . теңге , қор үлес -1274 млн . теңге ).

Инвестициялық саясаттың венчурлық қордың нысаны мыналар:

Инновациялық  және жобалардың жоғары технологиялық қаржыландырылуы;

Жаңа технологиялық  хабарланған компанияларға арналған старттық капитал беруі ,бастапқы кезеңде орналасқан инновациялық  жобалардың коммерциялау сатылары ;

Компаниялардың қаржыландыруы,өндіріс көлемдерінің кеңейтуіне арналған қосымша  салымдар және инновациялық өнімнің өтімі қажет ( жұмыстардың , қызметтердің ) немесе  олардың техникалық  деңгейінің жоғарылауы  жаңа нарықтарға шығуға үшін арналған;

инновациялық қаржыландыру көлемдерінің артуына арналған инвесторлардың құралдарын  және жобалардың жоғары технологиясын тарту;

потенциалды инвесторларға  арналған кәсіпорындардың тартымдылық  жоғарылауы қор қатысу шотының артынан  жарғылық капиталда  және  компаниялармен,жобаларды  басқару.

 Жобалардың портфелі ,ҰИҚ құрған венчурлық қорлармен  қарастырылады, 251 жобаны,коммерциялау потенциал перспективасы бар болушыларды қосады.Отандық венчурлық қорлармен қаржыландыруға мақұлданған 14 инвестициялық жобалардың жалпы соммасы 25 млн.АҚШ долл.,сондай аймақтарда,жаңа материалдарды, ақпараттық технологиялар , шала өткізгіштердің өндірісі , биотехнологияның , тұтыну тауарлар , фармакология жасалынады.

 Ұлттық инновациялық  қор  5 шетелдік венчурлық қорлардың  акционері болып табылады:

1. Еуропалық венчурлы  технологиялық  қор « Wellington Partners Ventures III Technology Fund L .P.»( орын тіркеуі – АҚШ,инвестицияның географиясы - Германия , қалғаны Еуропа ),жарғылық капитал 150 млн .евро мөлшерде ұйымдасқан.Қор қатысу соммасы -7,7 млн . евро .Ең ірі қордың сыбайластары : European Investment Fund , Stichting Pensioenfonds voor de Gezondheid , , The Wellcome Trust Ltd ., және т.б.саналады.

2.Орталық - Азия қорының  кіші өнеркәсіптерге қолдау жасау  - CASEF ( орын тіркеуі – АҚШ,инвестицияның  географиясы  - орталық Азия)жарғылық  капитал 4,2 млн . АҚШ долл . құрайды.Қор  қатысу -2,058 млн . АҚШ долл . . Мақсаттық инвестиция қорымен паралельді инновациялық акциялары CASEF халықаралық қаражаттық бірлестікпен  (IFS ) және Швейцария мемлекеттік хатшылық пен экономикалық байланыстарымен (SECO )істелген болатын. Инновациондық          акциялардың эмиссиясының құралдары CASEF Қазақстанның кіші және орта компанияларды қаржыландыру  үшін қолданылады , кімнің негізгі қызметі жасау , қолдану және инновациялық  технологиялардың дамуы болып табылады.

3.« Flagship Ventures Fund 2004,L.P.» (орын тіркеуі – АҚШ,инвестицияның географиясы – АҚШ-тың шығыс жиегі ),жарғылық капитал 150 млн . АҚШ долл . ,ҰИҚ қатысу -10 млн . АҚШ долл . мөлшерде ұйымдасқан .Ең ірі қордың сыбайластары:Мичиган штат қаржы мекемесі,Калифорния штатының зейнетақылық жүйе, Делавзр штатының зейнетақылық жүйе , Cornellus Capital Partners , , Mayo Foundation ,Next generation partners IV, L.P. саналады.

P .( 4. - JAIC ASEAN Fund Ltd . орын  тіркеуі – Малайзия,инвестицияның  географиясы  - ел АСEAN ),жарғылық  капитал 50 млн . АҚШ долл .ҰИҚ қатысу -5 млн . АҚШ долл мөлшерде ұйымдасқан. Қор сыбайластары Mayban ,Japan Asia Investment Company , Ltd бастаушы жапон инвестициялық банкілер саналады.

P .( 5. Vertex III Fund L . орын тіркеуі  - Израиль,инвестицияның географиясы  - Израиль және израиль компаниялары ),ал жарғылық капитал 150 млн . АҚШ долл. ҰИҚ қатысу -5 млн. АҚШ долл. мөлшерде ұйымдасқан. Қор сыбайластары Siemens Venture Capital, Hitachi, Creative, Fujitsu болып саналады.

Қор қауымдастықтар - қорлардың  европалық мүшесі және Сингапур қауымдастықтар саналады.

 Қаңтар – желтоқсан  айларында химиялық өнеркәсіпте  2007 жыл өнімге туындатылған 26,7% жоғарырақ  , немен қаңтар – желтоқсан  айларында  2006 жылды минералды  азоттық тыңайтқыштардың, натрий  триполифосфатасы , фосфорды , ортофосфорлық  қышқылдың , хром тотықтары , хром ангидридты және натрий бихроматың артуы арқасында. Ағымдағы жылда солтүстік - қазақстандық облыста биоэтанола өндірісі басталды , дәнді мәдениеттерден алынған.

Сонымен қатар, минералды  фосфорлық тыңайтқыштар өнімдеріне сұраныстың төмендеу себебінен күкірт қышқылы мен хромдық дубительдің өндірісі қысқарды.

 

5  Қазіргі кезде экономикалық өсімнің жалпы көрінісінің бейнесінде  елде қала және ауыл тұрғындарының арасындағы өмір сүру деңгейінің диспропорциясы, аймақтар табыстарындағы айырмашылық байқалады.  Ауылдық жерлерде  ел халқының 43 %-ы тұрады, соның ішінде ресми статистика көрсеткіштері бойынша үштен бірінің табысы өмір сүру минимумынан төмен болып отыр. Мұндай жағдайдың келешек консервациясы ел халқының өмір сүру деңгейі бойынша дифференциациясын күшейтеді, ал бұл қоғамның әлеуметтік-саяси өмірінде теріс әсерін көрсетеді және адамның даму көрсеткіштері мен елдің инвестициялық имиджінде байқалуы мүмкін.

Өнеркәсіпті дамытуға кластерлік әдісті қолдану. Бұл әдіс өндіріс факторларын және олармен сыбайлас салаларды бір нүктеге шоғырландыруға  мүмкіндік береді, ал бұл ақырғы өнімнің дүниежүзілік және аймақтық нарықтарда бәсекеге қабілетті болуы үшін қажет. Осы мәселелер тұрғысында ауыл шаруашылық және тамақ өнеркәсіп саласындағы кластерлердің дамуы ауылдық аймақтардағы  әлеуметтік және экономикалық жағдайдың дамуына ықпал етеді.

Көріп отырғанымыздай, ауыл шаруашылығындағы ағымдағы өндіріс  пен ұйымдастырушылықтың төмендігінен  тамақ өндірісіндегі кіші және орта өнеркәсіптері, шаруа қожалықтары өздігінен технологиялық артта қалуды өтіп,  үлкен көлемдегі қазақстандық өнімдерін экспорқа шығаруды ұйымдастыра алмайды.  

Соған байланысты кіші және орта кәсіпорындардың экономикалық мүмкіндіктерін  шоғырландыру технологиялық  жаңартудың локомативі ролінде болады және де бұл белгілі бір аймақтық кластердің бәсекеқабілеттілігінің өсуіне ықпалын тигізеді.

Кез келген жүйе сияқты кластердің де белгілі бір қасиеттері бар. Бұларға  өнім өңдеудің тереңдігі, өндіріс айналымын  қамтуы, осы өндіріс түрлерінің күрделілік деңгейі, қайта жасау шамасы, ғылыми негізделгендігі, қаржыда, кадрларда, құрал-жабдықтарда, машиналарда, механизмдерде  қажеттілігі,  ілеспелі өндірістердің өнімінде қажеттілік, ұлттық экономика кластеріне қатыстыру дәрежесі жатады.