Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекеттік реттеу

7 Шағын және орта бизнес субъектілерін қорғау инфроқұрылымын құру.

Бүгінгі таңда шағын және орта бизнес өзінің құқықтық мәртебесі жағынан жеткілікті қорғалған институтқа жатпайды, бұл әсіресе шағын бизнеске қатысты. Шағын бизнестің ортақ мүдделерін және әр субъектінің мүдделерін қорғау мемлекеттік емес ұйымдардың рөлін күшейту мақсатында, әр түрлі заңдарды жүзеге асыру керек. Шағын және орта бизнесті тіркеуді бастаушы бизнеспен шұғылданушыларға өз ісін бастауда үлкен кедергі келтіреді. Жаңадан құрылып жатқан шағын және орта бизнестің тағы бір мәселесі – бұл жарғылық қорды төлеу мәселесі. Жарғылық қорды төлеу заңмен бекітілмесе де, Президент Жарлығы негізінде жүргізіледі. Кейбір кәсіпкер бұл талапты орындай алмайды. Лицензия беру мәселесін де заңдық жағынан қайта қарау қажет.    

8 Шағын және орта бизнесті қаржыландыру мәселелері.

Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау бағыттарының бірі – ол мемлекеттің қаржы – несиелік және инвестициялық саясаты. Қолайлы инвестициялық климат жасау және несиелеу жүйесін жетілдіру басты мәселелер болып саналады. Республикада кіші және орта бизнесті тиімді қаржыландыру үшін қажетті ресурстарға деген үлкен тапшылық орын алып отыр. Қаржы бойынша бірқатар мәселелер шешімін таппай тұр:

- несие алудың  шектеулілігі;

- коммерциялық  банктердің кепілдік міндеттемені  жоғары деңгейде ұстауы;

- берілген несиенің пайыздық мөлшерлемесінің жоғары болуы және қысқа мерзімділігі;

- шағын және орта бизнеске микро несие берудің заңдылық негізінің жоқтығы;

- банктердің шағын және орта бизнестерді несиелеу саясатының анықсыздығы.

Осыған байланысты шағын және орта бизнесті қаржылай қолдаудың басты бағыты осы секторға несие мен инвестицияны кеңінен тарату. Сонымен бірге шағын жіне орта бизнеске қатысты қаржылық – несиелік саясат салалық, аймақтық  басымдылықтарға және төмен пайыздық, ұзақ мерзімдік несиелеу жүйесіне негізделуі қажет.

Бүгінгі таңда  Қазақстандағы экономикалық өзгерістер құқықтық саладағы қайта құрулардан көп ілгері кеткен. Мұндай жағдай шағын және орта бизнес саласында да орын алған.

2004 жылы 15 желтоқсандағы  жағдай бойынша Қазақстан Республикасы  Үкіметінің 10195 – қаулысы әрекет етсе, оның ішінде күшін жою және өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы келісімдер де бар. Үкіметтің қолданыстағы қаулыларының ішінде 420 дербес нормативтік құқықтық кесім тікелей шағын және шағын бизнес қызметтерін реттейді.

Бір жағынан, қолданыстағы заңнаманың заңсыз кесімдері қолданыстығы заңнама жүйесінен шығарып тастауды қамтамасыз ететін тетігі жоқ сияқты.

Шағын және орта бизнес мәселелері бойынша нормативтік құқықтық келісім қабылдау қажеттігін негіздеу кезінде шағын және орта бизнестің жекелеген проблемаларын мемлекеттік реттеудің орындылығын және кейінгі тиімділігін жан – жақты талдау жүргізілмейді.

Бұдан басқа  қазіргі уақытта нормативтік  құқықтық кесімдердің қолданылудың нәтижелілігін бақылау тетігі жоқ, сондай – ақ мұндай нәтижеліліктің көрсеткіштері мен өлшемдері анықталмаған. Әкімшілік тосқауылдары айтарлықтай жеткілікті шағын және орта бизнес субъектілерінің тіршілік әрекетін 3 кезеңге бөлуге болады:

- тіркеу және  қайта тіркеу;

- жұмыс істеу  және даму;

- тарату.

Жоғарыда көрсетілген кезеңдердің әрқайсысында шағын және орта бизнес субъектілерінің икемділігіне, белсенділігі мен ұтқырлығына әсер ететін көптеген проблемалар кездеседі, олар түпкі нәтижесінде кіші және орта бизнес субъектілерінің дамуын тежеуі ықтимал.

Тіркеу, қайта  тіркеу және тарату кезеңдері. Бұл ретте  рұқсат беру  жүйесінің қолданыстағы заң базасын атап өту қажет. Ол 216 заң актілерін қамтиды және бизнес жүргізу бойынша шығындар көлемінің жоғары болуына себеп  болып табылады.

Тіркеу және қайта тіркеу рәсімдері қолданыстағы заңнамаға сәйкес әр түрлі мекен – жай бойынша орналасқан түрлі ұйымдар беретін құжаттардың белгілі бір санын талап етеді. Рынок конъюктурасына байланысты шағын және орта бизнес субъектілері жүйелі түрде қызмет түрін өзгертіп отырады. Бұл құрылтай құжаттарына өзгерістер мен толықтырулар енгізуді және тіркеу органын хабарландыруды сондай – ақ түрлі рұқсат түрлерін алуды қажет етеді.

Көптеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілеріне, олардың қызметін қолау үшін «жалғыз терезе» қағидаты бойынша тіркеу және қайта тіркеу жағдайлары жасалған. Мысалы, 2,4 млн. шағын және орта бизнес субъектілері бар Францияда тіркеу процесі 24 сағатты құрайды, қалған заңды тұлғалар 10 күннің ішінде «бір терезе» қағидаты бойынша тіркеледі. Бүгінгі таңда Қазақстанда да осындай жүйе енгізілген, оны бизнес қауымдастық қолдауда.

Теориялық бөлімде  жазылғандай шағын және орта кәсіпкерліктің қалыптасуы нәтижелі инфроқұрылымдарды  құруды стратегиялық жоспарлау әдісімен дамытудың бағдарламасын жасаудың көмегімен болады. Шағын және орта бизнесті оңтайландыру қағидасында мемлекет тарапынан аз мөлшерде араласу қажет, өйткені кәсіпкерлік бәсекелестік қатынас болып табылады. Павлодар облысында шағын және орта кәсіпкерлігіндегі қалыптасуындағы сараптаулар шағын кәсіперліктің белгілі сатыларынан өткенін көрсетеді.     Шағын кәсіпкерліктің алғашқы сатысында болған ол қылықтар қазіргі уақытта екінші – жоспарға кетті – заңды база қалыптасты, бизнестің рентабелді, пропорцианалды межесі анықталды, бизнестің қаржыландыру жүйесі жасалынды. Қазір бірінші орынға сапасы жаңа проблемалар көтерілуде – мемлекеттік ұйымдармен ынтымақтасу, кәсіпкерліктің мәдениетін дамыту, сапа менеджментін, жаңа технологияларды енгізу, шағын және орта бизнесті дамытудың жаңа сатысына көтерудің шешімдерін жасайтын және т.б.

Бұл үрдіс, дамудың  барлық сатыларында нақтылы талап  ететінін атап өту қажет. Шағын және орта бизнестің инфроқұрылымдарын  жетілдіруде даму үрдісінің негізгі  маңызды барлық төрт сатысын белгілеу қажет: ағымдағы экономикалық жағдайдың  сараптамасы мен бағасы; даму үшін стратегиялық мақсатпен міндеттердің жасалуы, кедергілерді алдын-ала болжау және анықтау, кедергілерді жоюды анықтау және стратегияны орындауға жұмыс істеу.

Павлодар облысында шағын және орта кәсіпкерлік секторының ағымдағы жағдайларының табысты сараптамасы үшін, статистикалық берілгендерді пайдалану ғана емес, сол сияқты ақпарат жинауда күрделірек тәсілдерін – сауалнама, интервью алу, бақылау жасау сияқтылар қажет. Бұл сараптама әдісі жеткілікті шығынды, дегенмен ол бағдарлы – мәселелі және құрылымының әлсіз тұстарын дәл анықтауға мүмкіндік береді.

Бұл шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау үшін негізгі  барлық нәтижелі бағдарлама секторының құрылымын есепке ала отыру болып  табылады, сонымен қоса әртүрлі топтың түрлі мұқтаждығы болады.

Бағдарлама  жасау мақсатында нарықты мынадай  белгілеріне қарай бөлшектерге  бөлуге болады:

1. кәсіпорынның даму кезеңі (өндірістің басталуына дейінгі, істің бастапқы сатысы тірі қалуы, өсуі және әлемдік нарыққа шығуы);
2. кәсіпорынның шамасы (ресми емес “меншікті құрылым” шағын және

орта кәсіпорын);

3. проблеманың сипаты немесе іскерлік мүмкіндігі (өнімді экспорттау маркетингі, ақпараттық технологияның дамуы, өндіріс және қаржыландыру);
4. тұтынушы топтардың жалпы орта білім дәрежесі (бастауыштан университеттік білімге дейін);
5. өнеркәсіп секторы (сектор бойынша мамандандырудың негізінің қажеттілігі);
6. жас ерекшеліктерінің топтары (жас кәсіпкерлер үшін сегментке бөлу, зейнеткерлер, жас менеджерлер және тағы басқалар);
7. кәсіпкерлердің жеке жоспары (кез-келген бастаманы жоспарлау үшін оларды бағалау шкаласы қалай көрсетілгендігін байқау керек);       
8. компанияның статаусы (кәсіпорында “ресми емес”, “арнайы”, “жеке кәсіпкер”, “жауапкершілігі шектеулі серіктестік” және т.б. санаттарға жатқызу);
9. нарықтық мамандандыру (экспортқа шығарудың арнайы бағдарламасы, тұтынушылар маркетингі және т.б.);
10. инновациялық істің және технологиялардың деңгейі (оның ішінде жоғарғы оқу орындарының, жеке компанияларды, өнертапқыштардың бағдарламаларын меңгеру);
11. кәсіпкердің жынысы, оның осы немесе басқа этникалық топқа қатысы (әйелдерге арнайы бағдарламалар, ұлттық азшылдық және т.б.);
12. кедейлік дәрежесі немесе әлеуметтік депрессивтілігі (қоғамдық топтарға немесе депрессивті аймақтардың өкілдері үшін арнайы бағдарламалар).

Бұл саладағы мемлекет саясатының рөлі осы мұқтаждықтарды қанағаттандыратын, бейімділікті бағдарлама моделін жасауда және нақтылы мұқтаждықты анықтауға көмкетесу.

Аймақтардағы  шағын кәсіпкерліктің сараптамасы  көрсеткендей, кәсіпкерлер бірлестігі және жалпы мақсатқа жетудегі бизнес-инкубаторлардың санының жеткілікті мөлшерде болуы үкіметтік емес бірлестік, біріңғай үйлестіруші орталық құру қажеттілігін пісіріп жетілдірді. Бұл мекемелерде меншіктің және ұйымдастыру құрылымының әр түрлі нысандары бар. Олардың басты және талассыз басқарудың қағидалы жұмысы, оның өзін кәсіпкерлік бейнесінде ұстауы және жергілікті кәсіпкерлердің түрлі мұқтаждығына икемді бейімделуі.

Жұмыс істеу  және дамыту кезеңінде. Көп жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық деп  танылатын бизнес қызметіндегі тәртіп бұзушылықтардың басым көпшілігі бақылау – қадағалау жөнінен көптеген функциялар берілген мемлекеттік органдардың тексеру жүргізулері арқылы анықталып жатады.

Осы орайда:

- тексеру, бақылау  және қадағалау мәселелерін реттейтін  құқықтық нормалар түрлі нормативтік құқықтық кесімдерде қарастырылған және осы мәселе бойынша бірегей заң актісі жоқ;

- заң актілерінде  кейбір мемлекеттік органдардың  мәртебесін айқындайтын заңдар  және т.б Шағын және орта бизнес субъектілерін тексеруге ерекше қатынастар көзделмеген;

- тексеру, бақылау және қадағалау мәселелері бойынша рәсімдерді нақты бірыңғай суреттеу және бірыңғай глоссарий жоқ;

- бақылау –  қадағалау органдары жұмысының  тиімділігін бағалаудың қолданыстағы  тәжірибесі анықталған тәртіп  бұзушылықтар саны мен салынған  айыппұдарға тікелей байланысты;

- бизнес субъектісі  қызметінде төтенше жағдай (ғимараттың  құлауы, жаппай улану, адамдардың  өлімі және т.б.) туындаған ретте  осы объектіде тексеру жүргізетін  лауазымды тұлғаның жауапкершілігі  сонымен бір мезгілде қаралмайды.

Қазақстан Республикасының «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» кодексінің кейбір ережелері шағын және орта бизнестің дұрыс дамуына кедергі жасайды.

Дәлірек айтқанда, әкімшілік айыппұлдардың жоғары мөлшерлері, салық салу тұрғысындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін салынған айыппұлдарды санамағанда, кіші және орта бизнес субъектілерімен қатар ірі бизнес үшін де бірдей етіліп белгіленген.

Лауазымды тұлғаның өз қалауына  қарай айыппұл сомасын  әрбір құқық бұзушыға қатысты  белгіленген ең кіші және ең үлкен  мөлшер (5 айлық есептік көрсеткіштен 2000 айлық көрсеткішке дейін) шегінде таңдап белгілеу мүмкіндігі сыбайлас жемқорлық көріністерінің туындауына алып келеді.

Одан қалса  айыппұлдардың жоғар қойылымдары шағын және орта бизнес субъектілерін заңға сәйкес айыппұл төлеуді немесе одан азырақ пара беріп құтылып кетуді таңдауға итермелейді.

Лицензиялауға, аккредитациялауға, стандарттауға, сертификаттауға  жататын жұмыстар, тауарлар мен қызметтер  түрініңің кең тізбесінің болуы, мемлекеттік бақылау, қадағалау  қызметтері іскерлік белсенділіктің, кәсіпкерлік бастаманың өсуіне кедергі келтіреді.

Мемлекеттік бақылау, қадағалау қызметі  - шағын және орта бизнесті қолдауды дәлдейтін факторлардың бірі бақылау органдары тарапынан жүргізілетін тексерулерге қатысты жеңілдетілген жағдай. Шағын және орта бизнес субъектілері мемлекеттік бақылау органдарымен үш жылда бір рет қана тексерілуі тиіс. Сонымен қатар, тексерудің қысқартылған мерзімі бекітілген, олар 15 күнтізбелік күннен аспауы керек, сондай – ақ тексеруші орган шағын және орта бизнес субъектісін тексерудің түрі мен мәселесін көрсете отырып, оның басталуына дейін 158 күн бұрын ескертуі шарт. Осылайша, негізгі кемшілік әкімшілік тосқауылда ауыртпалығы болып табылады:

- тікелей қолданылмайтын, заңға бағынышты кесімдердің  санының көптігі;

- керексіз статистикалық  және салық есебін жүргізу;

- кейбір мемлекеттік  органдардың бақылау – қадағалау,  рұқсат беру және келісу функциялары  мен өкілеттіктерін қысқартуға  дайын еместігі.

Шағын және орта бизнестің дамуына кері әсер ететін тағы бір фактор – бизнес әрекетін реттейтін елімізлегі заңның жетілмегендігі немесе нақты нормалардың жоқтығы, бұл әкімшілік кедергілердің артуына алып келеді.

Көптеген аймақтарда кәсіпкерлік біліктілігі мен  оларды оқыту мәселесі шешілмей қалуда. Инжинерлік - техникалық және жұмысшы мамандықтар саласындағы бизнеске білікті кадрлардың жетіспеуі өткір мәселе.

Алдыңғы жылдар тәжірибесі негізінде өткізілген талдау бизнесті қолдау жұмыстарын жүйелеу  арқылы экономикалық, құқықтық және институционалдық құрылымдық реформаларды тереңдету қажеттігі жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Қабылданып  отырған шараларға қарамастан Қазақстандағы шағын және орта бизнес, оның дамуын тежеп, Қазақстандық қоғамды тұрақтандыру мен елдің экономикалық өсімінің негіз болуға мүмкіндік төмендегідей мәселелерге жолығуда:

- қаржы –  несие қол жетімдігінің болмауы;

- ресурстардың  жеткіліксіз болуы;

- жергілікті  жерлерде шағын және орта бизнесті дамытумен қолдаудың мемлекеттік саясатын өткізу процесін үйлестіру мен басқарудың нақты басымдылықтарының болмауы;