Шығындардың экономикалық рөлі

МС, АС және AVC қисық сызықтардың  тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады. Келесі графикте бұл ереже МС қисық сызығының АС және AVC қисық сызықтарымен, бұлардың минимум нүктесінде түйіскені болып табылады, яғни МС  = min AC.

Егер қалыптасқан нарықтық бағаны Р фирма берілген деп және соған өзінің өндірісін бейімдеді  деп есептесек, онда ол өнімді  оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманың ұсынысының қиысық сызығы SS орташа шығындардың ең төмен дәрежесінен жоғары орналасатын шекті шығындар сызығымен үйлесімді беттеседі.

Өндірістің шекті шығындары  мен орташа шығындарыынң қисықтарын график түрінде көрсетейік.

       С

МС

Р

      АС                                                                                        

 

  AVC

       

   Р _min

 

                            Q_min                            Q _опт                      Q                                                        

 

       4-cурет. Орташа және шекті шығындардың қисығы

 

МС, AVC және АС қисықтарының U тәрізді формасы жоғарыда айтылғандай  шекті шығындар мен өнімділіктің, орташа шығындар мен орташа өнімділіктің арасындағы кері байланыспен түсіндіріледі. Өнім шығару көлемін көбейткен кезде АС және AVC қисықтары бір-біріне жақындайды, өйткені AFC бұл кезде азаяды.

Фирманың пайдасын ең жоғары деңгейге жеткізетін ұтымды өнім көлемін таңдаған кезде, өндірушілер  әрдайым орташа және шекті шығындардың  өзгерісін ескеріп отырады.

 

 

 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
 

III. МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫНДАР, МӘНІ, ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫНДАРДЫ МИНИМАЛДАУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1 Мемлекет  шығындарының мәні, құрамы және  сыныптамасы

 
   Мемлекеттің шығындары - бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен байланысты ақшалай шығындары. Экономикалық категория ретінде олар қоғамдық өндірісті дамытып, жетілдіру, қоғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында ішкі жалпы өнімнің бір бөлігін бөлумен және тұтынумен байланысты экономикалық қатынастарды білдіреді.

Мемлекеттің шығындары - мемлекеттің  қаржы саясатының маңызды құралы, оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға байланысты болатын қаржылық қатынастардың бір бөлігі. Мемлекет шығындарының өзгешелігі сол, ол қызметтің тек мемлекеттік сферасының қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Сондықтан мемлекет шығындарының мазмұны мен сипаты мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, басқару, қорғаныс және т.б. функцияларымен тікелей байланысты.

«Шығындар» ұғымының қос мағынасы  бар: 

Ақша қаражаттарын олардың  мақсатты арналымы бойынша пайдалану, яғни ақша қаражаттарын айырбас үдерісінде тікелей рәсуалау. Бұл жағдайда шығындардың құрамына түпкілікті табыстардың есебінен жүзеге асырылатын өндірістік жіне өндірістік емес сфера кәсіпорындары мен ұйымдарының, халықтың шығындары кіріктіріледі, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын толтыру қорына, қорлану қорына, тұтыну қорына ыдырайды.

Айырбас үдерісінде қаражаттарды нақтылы жұмсаудан бөлгіштік  сипаттағы шығындарды ажырата білген жөн, бұл шығындар қаржы арқылы қалыптасады: жалпы мемлекеттік қорларды пайдаланған және кәсіпорындардың қорларын мақсатты арналым бойынша бөлген кезде; ақшалай шығындар барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің түпкілікті табыстарын қалыптастырудың негізі болып табылады.

Бұл екі аспект «шығындар»  ұғымының оның «шығындар» ұғымына түрленген кездегі қарама-қайшылық пен күрделілікті бейнелеп көрсетеді: егер «шығындар» түпкілікті рәсуаны, тұтынуды («табыстарға» қарама-қарсы) қажет ететін болса, «шығындар» «есепке жатқызылатын» алдымен, келешектегі табысты немесе пайданы күтудегі шығындарды білдіреді.

Шаруашылық жүргізудің  әр түрлі  жүйесінде (рыноктық және әкімшіл-әміршіл)  және тіпті экономика дамуының  түрлі кезеңдерінде мемлкеттің  рөлі, оның функциялары мен қызмет саласы өзгеріп отыратындықтан,бұған сәйкес 

мемлекеттің жасайтын шығындарының құрамы мен көлемі тиісінше өзгеріп отырады.

Мемлекет шығындарының құрамына  мемлекеттік бюджеттің, мемлкеттік  бюджеттен тыс қорлардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды, өндіріс-тік  және өндірістік емес сфералар  мекемелерінің шығындары кіреді.

Мемлекеттік сектордың кәсіпорындары шығындарының құрамына мыналар  кіреді:

- өндірістік, шаруашылық пайдалану қызметімен байланысты шығындар;

- ұлғаймалы ұдайы өндіріске (негізгі құрал-жабдықтарға және айналым капиталдарына) жұмсалатын шығындар;

- бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін төлемдер;

- көтермелеу және ынталандыру қорларына аударылатын аударымдар.

Шығындардың бірінші тобы капиталдардың толық айналымымен байланысты  және өндіріс шығындарының орнын  толтыру (өтеу) болып табылады және шартты түрде шығындарғы жатады. Сондықтан кәсіпорындар бойынша мемлекеттің шығындары шығындардың екінші және үшінші топтарын кіріктірді.

Басқа категориялардың арасында мемлекет шығындарының жайы мемлекеттік  меншіктің маңызымен және мемлекеттің қазіргі жағдайындағы рөлімен анықталады. Мемлекет өндіріс құралдарының иесі болып табылады, өндірістік үдерістердің ұйымдастырушысы болады, жалпы қоғамдық өнімді жасауға және бөлуге қатысады және өзінің функциялары мен міндеттеріне сәйкес мемлекет шығындарының жүйесі арқылы қоғамдық қажеттіліктердің едәуір бөлігін қанағаттандырады. Реформалау кезеңінде республика экономикасында мемлекеттік сектордың үлесі шұғыл төмендегенімен, бірақ тіпті мемлекет иелігінен ару және жекешелендіру бағдарламасының орындалып отырғанымен, бұл үлес 30-40% шегінде қалады, мұның өзі дамыған рыноктық қатынастарға сай келеді. Сондықтан «мемлекеттің шығындары» категориясы тұрақты экономикалық қатынастарды бейнелеп көрсетеді және келешекте өзінің маңызын сақтайды.

Мемлекет шығындарының басым бөлігі қоғамдық тауарларды, игіліктерді және қызметтерді өндіруге немесе олармен халықты қамтамасыз етуге бағытталады, бұл мемлекет шығындарының ролін айқындайды. Әлеуметтік-мәдени мақсаттарға, қорғанысқа, құқық тәртібін қорғауға, басқаруға, мемлекеттің инфрақұрылымдық кәсіпорындары мен ұйымдарының өнімі мен қызметтеріне жұмсалатын шығындар мемлекет, сонымен бірге экономиканың рыноктық секторы тарапынан рыноктық тауарлармен және қызметтер көрсетумен қамтамасыз етуге қосымша ретінде халықтық жалпы қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс.

Бағыттары мен мақсатты арналымы бойынша шығындардың барлық түрлерінің жиынтығы мемлекет шығындарының жүйесін құрайды. Мемлекет шығындарының басым бөлігі мемлекеттің бюджетіне орталықтандырылған немесе мемлекеттік  кәсіпорындардың қарамағында болатын қоғамның таза табысы есебінен жүргізіледі. Олар сондай-ақ өнімнің өзіндік құнына кіріктірілетін амортизация сомасымен өтелуі мүмкін, бұл сома мемлекеттік шаруашылықтың өндірістік капиталдарын көбейту үшін қарастырылған күрделі жұмсалымдарға бағытталады.

Мемлекет шығындарының бір бөлігі салық төлемдері, қарыздардан түсетін түсімдер  түріндегі халықтың қаражаттары есебінен жабылады. Мемлекет шығындарын қаржыландыру үшін негізгі өндірістік капиталдарды көбейту және жетілдіру мақсатында және кейін кәсіпорындардың табыстарынан өтелетін банктердің ұзақ мерзімді кредиттері тартылады.

Мемлекеттің шығындарын ұйымдастыруға  оларды  болжау, сондай-ақ оларды  қаржыландыру мен қаражаттарды  пайдаланудың қатаң тәртібін  белгілеу арқылы қол жетеді. Сондықтан мемлекеттің шығындарын ұйымдастыру қағидаттарының бірі жоспарлылық болып табылады. Ұлттық шаруашылықты баланстандырылмалы дамыту және халықтық әлеуметтік тұрмыстық деңгейін арттыру мақсатында мемлекет материалдық және материалдық емес сфералары, салалар, экономикалық аудандар арасында жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты бөлуге және қайта  бөлуге қатысады. Мемлекеттің шығындарын жоспарлаудың басты әдісі баланстық әдіс болып табылады.

Мемлекеттің шығындарын қаржыландырудың мақсатты сипаты мемлекет-тің қаражаттарын қатаң белгілі бір шараларға пайдалануды талап етеді. Мұның негізінде ұлттық  шаруашылықтың және өңірдің жекелеген салаларын дамытуда үйлесімдіктерге жету, қаржылардың ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті айқындайтын неғұрлым перспективті және прогрессивті салаларға бөлу және аса маңызды әлеуметтік проблемаларды шешу қамтамасыз етіледі.

Мемлекеттің шығындарын қаржыландырудың қайтарусыз сипаты берілген ресурстарды (кредит механизімінен айырмашылығы)тікелей өтеуді талап ет-пейді.Бұл қағидат бойынша қаржы ресурстарын беру соңғы уақытта мемлекеттік бюджеттен қаржыландырудың кредиттік әдістерімен қатар қолданылады (мысалы, Ауылшаруашылығын  қаржылық қолдаудың мемлкеттік қоры); бұл пайдаланылатын қаржы ресурстарының тиімділігін арттырады.

Даму жоспарларының (болжамдарының) орындалуына қарай қаржыланды-ру қаржы ресурстарын тек өндірістік көрсеткіштер орындалғанда және шара-ларды экономикалықәлеуметтік дамудың болжамдарына сәйкес жүзеге асырған кезде бөлуді  қажет етеді.

Ресуртарды пайдалануда  үнем режімін сақтау-мемлекеттің шығындарын ұйымдастырудың маңызды қағидаты, ол ішкі резервтерді жұмылдыруға, өндірістік және өндірістік емес сфералардың барлық бөлімдерінде мемлекет қаражаттарына бақылауды күшейтуге, оларды ұйымды әрі құнтты пайдалануға бағытталған.

Мемлекеттің шығындарын ұйымдастырудың қажетті қағидаты оларды жа-будың  бюджет, кредит және меншікті  көздерінің оңтайлы үйлесуі болып табылады. Бұл қағидат мемлекет шығындарын ортақ қаржыландыру үдерісін білдіреді.

Мемлекет шығындарының жеке түрлері экономикалық маңызы мен мазмұны жағынан бірыңғай (біртекті) емес. Шығындарды қаржыландыру кездеріндегі, нысандарындағы және әдістеріндегі айырмашылықтар осыған байланысты болады.

Мемлекеттің шығындарын шектеудің  (айырудың) аса маңызды критерийі материалдық, өндіріс пен ұлттық табысты жасаудың үдерісінде олардың қатысы болып табылады. Осыған сәйкес мемлекеттің шығындары экономикалық мазмұны бойынша үш негізгі топқа бөлінеді:

- материалдық өндіріспен тікелей байланысты және өндірістік сфераға жататын шығындар;

- қызметтің материалдық емес (қызметтер) сферасындағы шығындар;

- мемлекеттік резервтерді жасау шығындары;

Шығындардың бірінші тобы мемлекеттің шаруашылық қызметімен шарттасылған  және ұлттық табысты жасаумен  байланысты.

Мемлекет шығындарының екінші тобы қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ұлттық табысты тұтынумен байланысты. Материалдық емес сфераға жұмсалатын қаражаттар ең алдымен оқу-ағарту мен денсаулық сақтау мекемелерін ұстауға, ғылым және мәдениетті дамытуға, тұрғын үй мен мәдениеті тұрмыстық құрылысққа, жұмыскерлерді әлеуметтік сақтандыруға, сонымен бірге қоғамның барлық мүшелерін әлеуметтік қаржыландыруға бағытталады. Мемлекет сондай-ақ қаражаттарды қорғанысқа, мемлкеттік аппаратты ұстауға және мемлекеттік органдардың қызметімен байланысты басқа шараларға жұмсайды.

 

3.2 Мемлекеттік шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу

 

Бухгалтерлік басқару  есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:

• өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты – өндіріс (сату) көлемінің өзгеру әсеріне байланысты;
• бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
• қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
• жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
• жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
• өсетін және шекті шығындар мен кірістер.

      Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның көлеміне тура сайма-сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне байланысты өндірістік  емес сипатта болады. Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес, өнімнің құны мен оны тұтынуға кететін өзіндік шығындар қызықтырады. Материалдық шығындар, еңбекті өтеу үшін тікелей шығындар, қосалқы материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге шыққан шығындар өндірістік өзгермелі шығындарға үлгі болады.

Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:

• Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығыстары;
• Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
• Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.

Бұл шығындар тікелей  сатылым көлеміне байланысты.

Өндірістік  тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес, сондықтан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығыстар-жарнамаға, жалға төлемдеріне негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясына және т.б.Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің (өндірістік қызмет) әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.Жартылай өзгермелі шығындар-бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық-техникалық қамтамасыз ету материалдық-техникалық қамтамасыз етуге жоспарланған (тұрақты) шығындардан тұратын жартылай өзгермелілерден құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей тәуелділікте болатын өзгермелі шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде жүзеге асады.