Мазмұны 

      КIРIСПЕ 

I-бөлім.  ТҰТЫНУШЫЛАР ТАҢДАУЫНЫҢ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ 

МАЗМҰНЫ МЕН ДӘРМЕНСІЗДІГІ  

1. Тұтынушылар рыноктағы сұранысты қалыптастырушы және олардың қалауы
2. Бюджеттiң шектеулiгi тұтынушылар дәрменсіздігіне және мiнез-құлығына әсер етушi негiзгi фактор ретiнде

 

II-бөлім.  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  ТҰТЫНУ РЫНОГЫ  ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТУ  МӘСЕЛЕЛЕРI  

2.1 Тұтынушы  талғамына әсер ететiн “табыс  және баға тұтыну” қисықтары  

2.2 Қазақстандағы  тұтыну рыногы және тұтынушылар  талғамының жағдайы  
 

ҚОРЫТЫНДЫ   

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР   
 
 
 
 

КIРIСПЕ

 

     Қазақстан Рсепубликасындағы нарықтық экономикаға  өтуiне байланысты нарықтық қатынастар күрделенiп, олардың қызметтерiнiң  сан-салалы бағыттары пайда бола бастады. Нарық экономикасының қызмет етуiндегi бiрiншi және өте маңызды элемент - өндiрушiлер мен тұтынушылар болып табылады.

     Нарық механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал сол  сұранысты тудыратын басты фактор тұтынушылар iс-әрекетi болып табылады. Нарықтық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып табылады. 

     Кез келген тұтынушы нарықта ұнатымдылығымен  артық көруiне сүйену және өзiнiң  табысы мен бағаға сүйенуi арқылы анық айқын тұтыну жоспарын жасайды. Осы  жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең жоғарғы деңгейде қанағаттандырады деп есептелiнедi.

     Бiрақ  шын мәнiнде тұтынушылардың табысына байлаынсты олардың бюджеттiк шектеу қисығы орын алып, тұтынушылардың таңдау деңгейi әр түрлi болып және ол ылғи да өзгерiп отырады. Яғни нарықта көптеген тұтынушылардың таңдауы әр түрлi болып келедi. Сонымен, сұраныс – бұл тұтынушының немесе сатып алушының бiр тауарды сатып алу ойымен жасайтын жоспарын және олардың сатып ала алатын тауар бағасы мен оның көлемi арасындағы тәуелдiлiк.

     Бұл тақырыптың өзектiлiгi нарықтық экономикада тұтынушылар, олардың талғамы, осы арқылы әр елдiң адамдардың жалпы өмiр сүру деңгейiн, соған байланысты сұраныс қалыптастырушы ретiндегi экономикадағы маңызды орнын ескерiп өту болып табылады.  

     Сондықтан курстық жұмысымның тақырыбын экономикада субъективтi бағыт болып табылатын тұтынушылардың мiнез-құлығына байланысты “Тұтынушылық таңдау моделіндегі дәрменсіздік ” деп алдым.

     Бұл тақырыпта еңбек еткен экономикалық ғалымдарға тоқталатын болсақ, бұл  теорияның сандық (координалистiк) талдау бағыттың өкiлдерi XX ғ. 70-жылдарындағы Джевонс, К.Менгер, Валрас және А.Маршалды айтсақ, ал  тұтынушылардың талғамындағы реттiлiк ( ординалиситiк)баптың өкiлдерi Эджуард, Ориэта, Фишер және бұл теорияны аяқтаған Аллен және Хикстi айтуға болады. 

     Сондай-ақ бұл тақырыпта микроэкономика деңгейiнде  еңбек еткен ғалымдар Долан Э. Дж., Пиндайк Р. және Н.Мэнкюдi ерекше атап өтуге болады.

     Ал  отандық экономикада бұл тақырыпқа  экономикалық теория және микроэкономика деңгейiнде өз еңбектерi арқылы үлесiн қосып жүрген экономист-ғалымдар Әубәкiров Я.А., Мұхамедиев Б.М., Мамыров Н.Қ және т.б. жас ғалымдарымызды атап өтуiмiзге болады.

     Менiң  бұл жұмысты орындаудағы мақсатым микроэкономикадағы тұтынушылар таңдауы  моделін зерттеп, Қазақстан Республикасындағы тұтыну рыногының қазiргi жағдайы және Қазақстанның тұтынушылар талғамына модел жасау болып табылады.

     Осы мақсатқа сай жұмыстың мiндеттерi келесiдей:

• Тұтынушы рыногын зерделеу;
• Тұтынушылар таңдауын және мiнез-құлығын қарастыру;
• Тұтынушылар талғамына әсер етушi факторларды қарастыру;
• Қазақстанның тұтынушылар рыногын талдау арқылы, өзiндiк баға беру.

I-бөлім.  ТҰТЫНУШЫЛАР ТАЛҒАМЫНЫҢ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ

МАЗМҰНЫ

1.1 Тұтынушылар  рыноктағы сұранысты қалыптастырушы  және олардың қалауы  

     Тұтынушы  рынокта белгiлi көптеген тауарлар мен қызметтердiң iшiнен таңдау жүргiзедi. Сұраныс деп тұтынушылардың белгiлi бiр өнiмдi таңдау және сатып алу қабiлетiн айтады. Экономика деген ғылым шектеулi ресурстарды таңдау және оларды пайдалану тәсiлдерiмен шұғылданады. Осы мәселенi шешкенде әрбiр рынок субъектiсi максималды пайдалылыққа жетуге тырысады. Ол кез келген рынок субъектiсi оңтайлы мiнез-құлығымен әрекет жасауы керек.

     Олардың арасындағы бәсеке және мәмiлелер бағаға әсер етiп, рыноктық бағаны қалыптастырады.  Ал бағаға сүйене отырып, тұтынушылар көптеген экономикалық шешiмдер қабылдайды. Мiне бұл жағдай тұтнушылар мiнез-құлығын және нарықта сұранысты қалыптастырады.

     Кез келген тұтынушы ұнатымдылығымен артық  көруiне сүйену және өзiнiң табысы мен  бағаға сүйенуi арқылы анық айқын тұтыну жоспарын жасады делiк. Осы жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең жоғарғы деңгейде қанағаттандыратын едi.

     Тұтынушылар бiрiгiп сұранысты қалыптастырса, онда сұраныс тауардың бағасы мен  көлемiнiң арасындағы тiкелей байланысты көрсетедi. Сонымен, сұраныс – бұл тұтынушының, сатып алушының бiр тауарды сатып алу ойымен жасайтын жоспарын және олардың сатып ала алатын тауар бағасы мен оның көлемi арасындағы тәуелдiлiк. Яғни, ол келесi түрде берiледi:

           Q = Q^D (P) (1)

     Мұндағы,  Q - өнiм көлемi;

                       Р – тауар бағасы;

                       Q^D (P) – сұраныс функциясы  / 1, 22 бет /.

     Сұраныс көлемi – сұранысқа әсер ететiн  басқа факторлар тұрақты деп  ұйғарғандағы, әр түрлi бағамен сатып  алынатын тауардың санын көрсетедi. Бұл жерде сұраныс заңы тауар  бағасы неғұрлым жоғары болса, сұраныс көлемi соғұрлым төмен болады, яғни Q = Q^D (P) тәуелдiлiгi керi. Ол “D” сұраныс қисығы болып табылады.  Оны келесi 1-шi суреттен көре аламыз:

        Баға 
 
 

      Р₁ 
 
 
 

        Р₂                    Сұраныс “D”                                  
 
 

      Q₂           Q₁ Өнiм көлемi

Сурет-1 – Сұраныс қисығы

 

     Тұтынушылардың  талғамы келесiдей анықталған гиотезалардан тұрады. Мысалы:

1. Күнделiктi өмiрде адамдар тауарды төмен бағамен және көп мөлшерде алғысы келедi. Бiрақ, тауарларды сатып алу кезiнде тұтынушыға ең басты кедергi болатын көрсеткiш – баға. Жоғары деңгейдегi баға сатып алушыға үлкен кедергi болады да, ол өнiмдi көп алғысы келмейдi, ал төмен деңгейдегi баға оның сатып алу қабiлетiн күшейтедi.
2. Әр уақытта да тұтынушы өнiмнiң алғашқы бiрлiгiнен көп қанағат алады. Мысалы, сiздiң бiрiншi iскен стакан суыңыз сiзге өте әсер етедi, ал екiншiсi ондай дәмдi болмайды, үшiншiсi екiншiден де аз қанағат әкеледi. Бұл жағдайда тауардың шектi пайдалығының азаю принципi тұтынуға әсер етедi. Сондықтан тұтынушы тауардың әрбiр келесi бiрлiгiн тек қана баға төмендеген жағдайда ғана алады;
3. Тұтынушылардыi iс-әрекетiн  табыс әсерi және ауыстыру әсерi арқылы түсiндiруге болады. Бұл екi фактор бола отыра ендi оның тұтынушы сұранысына әсерiн зерттеп көрейiк.

      Бiрiншi, ауыстыру әсерiн мысал ретiнде көрсек.  2-шi суретте екi тауарға деген сұраныс қисығы көрсетiлген. Мысалы, шайдың қорабының бағасы 150 теңге болып, белгiлi бiр уақыттан кейiн 200 теңгеге дейiн жоғарылады делiк. Соның нәтижесiнде шайға деген сұраныс бiр айдың iшiнде 30 қораптан 20 қорапқа дейiн кемидi.

 P P

        250 250

        200 B  200

 150 A 150 A₁   B₁

 100  100

 50                                          D 50 D₂

 D₁

      10   20    30  40   50          Q 0 10             20 Q

          (а) Шайдың мөлшерi, қорап                          (ә) Кофенiң мөлшерi, қорап

Сурет-2 – Шайдың бағасының өсуi кофеге деген  сұранысқа тигiзетiн ықпалы 

      (а)  суреттен көрiп отырғанымыз, басқа  факторлар тұрақты болғанда, шайдың  қорабының 150-ден 200 теңгеге өсуi шайға деген сұраныс көлемi А нүктесiненВ нүктесiне дейiн кемидi. Кофенiң бағасы өзгемейдi деп алғанда тұтынушылар шайдың орнын кофемен қанағаттандырады, оны (ә) суреттен көруге болады  / 3, 35 бет /.

      2-шi (а) суреттегi сұраныс қисығының  бойымен жылжуды экономикада сұраныс көлемiнiң өзгеруi деп , ал (ә) суреттегi сұраныс қисығының түгелiмен жылжуын – сұраныстың өзгеруi деп атайды. Бұл мысалда тұтынушылар шайдың бағасы қымбаттағанда олар кофенi көбiрек тұтынады, себебi бұл екi тауар бiр-бiрiн ауыстыра алады. Мұны кейде ауыстыру әсерi деп те атайды және оларды субститут тауарлар дейдi. Мысалы, сары май мен маргарин, сиыр етi мен қой етi.

      Ал  ендi бiрiн-бiрi толықтыратын тауарларды қарастырайық. Мысалы, автомобиль мен  бензидi алайық. Бензиннiң 1 литрiнiң бағасы 60 теңге болғанда тұтынушы 1 жетiде 40 литр алады дейiк, ал баға 80 теңгеге дейiн көтерiлгенде, сұраныс көлемi 30 литрге дейiн кемидi. Әдеттегiдей 3-шi (а) суретте өзгерiс сұраныс қисығының бойымен болады.

      P P

        100 

        80 B  400

 60 A 300 В₁   А₁

 40  200

 20                                          D               100 D₁

 D₂

      20   30   40  80  100          Q 0 50            100    Q

      (а)  Бензин мөлшерi, литр                       (ә) Автомобиль саны, дана 

Сурет-3 –Бензин бағасының өсуi автомобильге  деген сұранысқа әсерi 

      Суреттен  көретiнiмiз басқа факторлар тұрақты  деп есептегенде бензин бағасының  өсуi автомобильге деген сұранысты  азайтады, яғни сұраныс қисығы солға  жылжиды. Сондықтан, бұл екi тауар  бiрiн-бiрi толықтыратын немесе комплементарлы тауарлар деп аталады. Мысалы мұндай тауарларға: теннис ракеткасы мен добы, шай мен қант жатады.  

1.2 Бюджеттiң  шектеулiгi тұтынушылар дәрменсіздігіне  және мiнез-құлығына әсер етушi негiзгi фактор ретiнде 

      Тұтынушылардың  сұранысына әсер ететiн негiзiнен бағалы және бағалы емес факторлар бар.  Бiзге белгiлi тұтынушылардың таңдауы шексiз болады, ал олардың тұтыну мөлшерi белгiлi бiр деңгейде болады. Яғни, олар не қаласа соны ала бермейдi, оларға тосқауыл болатын әрбiр тұтынушының табысы болып табылады. Әрине, сондықтан олар өздерiнiң шектеулi табыстарын тиiмдi пайдаланып, сұранысын максималды қанағаттаныру үшiн тауарлардың пайдалылығын қарастырады.

      Сонымен қатар, тауарға деген сұраныс  көлемiне тұтынушылардың табысы үлкен  әсер етедi. Бұл көрсеткiшке байланысты тауарларды келесiдей екi түрге бөледi:

1. кәдiмгi тауарлар;
2. жоғары сапалы және қымбат тауарлар;
3. сапасы төмен тауарлар.

      Егер  тұтынушылардың табысы жоғарылаған  кезде зерттелiп отырған тауарға  деген сұраныс көбейетiн болса, онда бұл тауарларды кәдiмгi тауарлар деп атайды. Мысалы, тұтынушылардың табысы өскен сайын олардың ет өнiмдерiне деген сұранысы өседi. Ал керiсiнше табыс өскен кезде тұтынушылардың тұтыну көлемi кемiсе, ондай тауарларды сапасыз тауарларға жатқызамыз.

      4-шi  суреттен көрiп отырғанымыздай, табыс  өзгергенде ет өнiмдерiне сұраныс  D₁–ден D₂-ге дейiн оңға қарай жылжиды. Табысы аз кезiнде тұтынушы 20 кг. ет алатын болса, ал табысы жоғарылағанда В нүктесiне сәйкес 40 кг. ет алады. Мыслда ет өнiмiнiң бағасы тұрақты 150 теңге төңiрегiнде қалады.