Р 

 250

      200 

 150                     A B

 100

      50 D₂

  D₁

 20                  40                      Q

  Ет өнiмi мөлшерi, кг 

Сурет-4 – Тұтынушы табысының өсуi ет өнiмдерiне деген сұранысқа әсерi 

     Бiр  тауардың екiншi тауарға қарағанда  пайдалылырақ екендiгiн анықтау үшiн  ешқандай өлшем бiрлiгiн пайдалану  мүмкiн емес. Ол тек салыстырмалы ұғым. Заттың пайдалылығы адамның қажеттiлiлiгiн  қаншалықты  қанағаттандыратына байланысты. Сондықтан ол әр адамның психологиясына өмiр сүру ерекшелiктерiне байланысты болады.

      Жалпы жағдайда тауарлар құрамы берiлген болса, онда оның пайдалылығын сан түрiнде  анықтау үшiн пайдалылық функциясы  қолданылады. Ол функция Х,У тауарлары үшiн былай жазылады:

                                        U = U ( х, у ) 

Бұл функция  тұтынушы  Х,У  тауарларын тұтынғанда қол жеткiзетiн ең жоғарғы пайдалылығын бейнелейдi.

      Егер  пайдалылық функциясы тұрақты бiр  санға тең болса, немесе:

                                       U = U ( x, y) = C₀ – const. 

  Онда жазықтықта мұндай функцияның графигi  5-шi суретте бейннеленгендей болады. Ол талғамсыздық қисығы деп аталынып бiрдей пайдалалық әкелетiн тауарлар құрымының жиынтығын көрсетедi. Мысалы: тұтынушы бiр апта Х және У тауарларын  тұтынады деп жорамалдайық,     

           Х- алма саны;

      У- алмұрт саны.

      1-шi  кестеде және 5-шi суреттi салуға  негiз болған мәлiметтер жинақталған. 

Кесте 1                               Алма және алмұрт саны 

   

     А₁ жиынындағы  4 алма  мен 10 алмұрт және А₂ жиынындағы 5 алма мен 6 алмұрт тұтынушы үшiн бiрдей пайдалылық әкеледi. Демек, талғамсыздық қисығының бойында жатқан  А₃  және  А ₄  жиындары тұтынушыға бiрдей пайдалылық әкеледi деп қорытынды жасауға болады. Бұл жағдайда талғамсыздық қисығы келесiдей болады.

   Талғамсыздық  қисықтарының жалпы қасиеттерi:

1. Талғамсыздық қисығы неғұрлым кординаттар осьiне алыс орналасса, соғырлым осы қисықтың  бойында жатқан жиынтықтар тұтынушыға көп пайда әкеледi. 6-шi суретте төмендегi шарттың дұрыс екендiгi көрiнедi:

U₁ < U₂ <U₃  <  U ₄ 
 

       У

       10 А₁ 

       6 А₂ 

       3 А₃ 

       1    А₄

     

           4   5   6       7   Х

     Сурет-5 – Талғамсыздық қисығы

 

2. Бiр жазықтықтағы талғамсыздық қисықтары  қиылыспайды. 6-шы суретте көрсетiлген А жиынтығы талғамсыздық қисықтарына ортақ қиылысу нүктесiнде орналасқан. А жиыны U₁ талғамсыздық қисығында орналасқандықтан тұтынушы  А және В-ны айырмайды. Соған ұқсас U₂  қисығындағы С жиынын А жиынынан айырмайды деген тұжырым шығады.

 Y A₆

      A₄ 

      A₃ A₇ 

      A₅      A₃

      A₄ U₃  U₄

 U₁  U₂

      X

Сурет-6 – Талғамсыздық қисығының картасы

 

     Бiрақ  ескере кететiн нәрсе, егер Х және У кәдiмгi тауарлар болса, онда тұтынушы В- дан гөрi, С-ны қалайды, себебi С  жиынында Х пен У- тiң мөлшерi көп 7-шi суретке қарап, С жиынында У тауарының 3 бiрлiгi, Х тауарының 6 бiрлiгi бар екендiгiн, ал В жиынында Х тауарының тек қана 5 бiрлiгi және У тауарының 2 бiрлiгi бар екенiн анықтаймыз. Тұтынушы бiр уақытта В-ға қарағанда С-ны қалай отырып және олардың арасында айырмашылық жасай алмауы талғамсыздық қисықтарының қиылысуын жоққа шығарады.

       У

       
 

           А

                С

       3 U₂

           2 В U₁

       0  Х

5. 6

Сурет-7 - Талғамсыздық қисықтарының қиылысуының  қарама-қайшылығы

     Тұтынушылар талғамы теориясындағы шектi пайдалылық – тауардың қосымша бiрлiгiн тұтынған кездегi тұтынушыға  әкелетiн  қосымша пайдалылығы.

     Талғамсыздық  қисығының бойындағы алмастыру  шектi нормасын игiлiктердiң  шектi пайдалылығымен байланыстыруға болады.  Жиындағы у тауарларының шамасын ∆у- ке азайтсақ, бұл тұтынушыға зиян келтiредi.

     Ауыстырудың шектi нормасы талғамсыздық қисығының  бойымен төмен қарай жылжығанда бiрте-бiрте азаяды. Себебi тұтынушы Х тауарының шамасын көбейткен  сайын бұл тауардың әр бiр қосымша  бiрлiгi аз шектiлiк пайдалылық әкеледi. 8-суретте А₁ – А₄ нүктелерi арасындағы ауыстырудың шектi нормалары көрсетiлген. 2-шi кестеде 8-шi суретте бейнеленген әр бiр талғамсыздық  қисығының әр бiр нүктесiнде  MRS_xy - тi есептеуге пайдалынылған мәлiметтер берiлген. 

Кесте 2                              Ауыстырудың шектi нормалары

      Тұтынушы  бар қаражат Х және У тауарларын сатып алуға жұмсады делiк. Егер оның бюджетiн немесе бар қаражатын I деп, ал Х және У тауарларының бiр өлшемiнiң бағаларын Р_х, Р_у деп белгiлесек онда бюджеттiң шектеулiгiн аламыз.  Оның формуласын келесi түрде жазуға болады:

            Р_Х  Х + Р_У У = I

      Бұл бюджет сызығы деп аталып, яғни Х, У тауарларын сатып алуға бюджеттiң толық жұмсалатындығын көрсетедi.

     Жазықтықтағы  бюджет сызығының бейнесi 8-шi суретте  келтiрiлген. Соңғы теңдеудi былай  да жазуға болады:

      У= I/ Р_у – Р_х  / Р_{у *} Х 

      Бұл жерде Р_х/Р_у   - бюджет сызығының бұрыштық коэфициентiн бейнелейдi. Бұрыштық коэфициент жалпы табыс өзгермейтiн жағдайдағы алмастырудың шектi нормасын  көрсетедi. Егер бюджет теңдеуiнiң  бағаның бiрi өзгеретiн болса, онда бюджет сызығы да өзгередi. Мысалы Х тауары арзандап, оның жаңа бағасы  Р_х болды делiк. Бұл жағдайда бюджет сызығы  10-шы суретте келтiрiлгендей түрде өзгерер едi. 

           У 

     I/ Р_у 

 
 
 
 

      0 I/ Р_х Х

      Сурет-8 -  Бюджет сызығы

      Сонымен, егер Х тауарының бағасы арзандайтын  болса, онда бюджет сызығы оңға қарай  немесе сағат тiлi бағытына қарсы  өзгередi, ал баға өскен  жағдайда сағат тiлi бағытында өзгередi. Бюджет сызығының тауар бағасының өзгеруiне байланысты жылжуын келесi 9-шы суреттен көре аламыз.

                У 

I/ Р_у 
 
 
 
 

      I/ Р_х  Х 
 

Сурет-9 -  Бюджет сызығының өзгеруi 

      Табыс және бағада болатын өзгерiстер бюджет сызығының қозғалысына әкеледi. Табыстың өсуi бұрын тұтынушының қолы жетпеген тауарды сатып алуға мүмкiндiк бередi. Сондықтан ол бюджет сызығын координат осьiмен жоғары жылжиды. Бұл уақытта, бюжет сызығының көлбеуiн өзгертпейдi. Табыстың азаюы бюджет сызығының координаттар осiне жақындатып, паралель жылжытады. Табыс өзгеруiнiң бюджет сызығының әсерi (а) графигiнде 10-шы суретте көрсетiлген. Яғни, табыс өссе онымен қоса тұтынушылардың бюджеттiк қисығы да оңға жылжиды немесе керiсiнше.

      Ал  тауар бағаларының өзгеруi бюджет қисығына 10-шы (ә) және (б) суреттегiдей  бейнесiн көрсетедi. Яғни, Х тауарының  бағасы төмендесе оны тұтынушылар  саны көбейедi немесе керiсiнше, ал У  тауарының өзгерiсi де осындай бейнеге  ие болады. 

    У У У

     

      (а) (ә) (б)

 

      Х Х   Х 

Сурет-10 -  Табыс пен бағаның өзгеруi және олардың тұтынушы таңдауына  әсері 

        Тұтынушылар талғамы дұрыс қалыптасу  үшiн, олар бюджеттерiнiң шектеулi  екендiгiн ескертiп, ең көп пайдалылық  алып келетiн тауарлар құрамын анықтау қажет. Бұдан ең ұтымды  тауарлар құрамы бюджет сызығымен талғамсыздық қисықтарының жанама нүктесiнде екенiн бiлемiз. 11-шi суретте ең көп пайдалылық әкелетiн тауарлар құрамы, тұтынушының теңдестiк жағдайы бейнеленген, яғни тұтынушының өзiнiң шектеулi табысына және талғамына байланысты өзiнiң сұранысын қанағаттандыру үшiн оптималды нүктесiн көруге болады  / 1, 75 бет /.

                         У 

                       I/ Р_у 
 

 Е 
 

                                                                         

         Х

Сурет-11 – Тұтынушының оңтайлы таңдауы 

     Бұл 11-шi суреттен теңдестiк және оптималды  нүкте Е нүктесi болып отыр. Теңдестiк жағдайында алмастырудың шектi нормасы MRS _ху - пен бюджет сызығының бұрыштық коэфициенттерi тең болады. Сондықтан тұтынушы өзiнiң теңдестiк жағдайына қол жеткiзуi үшiн Х және У тауарларының көлемi келесi шарт орындайтындай етiп таңдауы қажет:

                                 MRS _xy =  MU_x /MU_y =- Р_х /Р_у      

Бұл теңсiздiк  тұтынушының теңдестiк шарты деп  аталады.   
 
 
 
 

II-бөлім.  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  ТҰТЫНУ РЫНОГЫ  ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТУ  МӘСЕЛЕЛЕРI

 

1. Сұраныс және сұранысқа әсер ететін фокторлар. Сұраныс  заңы.

 

      Сұраныc - бұл нарықта болатын, ақшамен  қамтамасыз етілетін қажеттіліктердің көріну формасы. Ал, басқаша айтқанда, сұраным төлем қабілеті бар қажеттілік. Құн тұрғысында сұраным қажетті тауардың бағасының соммасы.